EKOTURIZMNI RIVOJLANTIRISHNING AHAMIYATI Reja: 1. Ekoturizmni rivojlantirishning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni. 2. Ekoturizmning ijtimoiy hayotdagi o‘rni, ekologik bilim va ekologik madaniyatni shakllantirishdagi o‘rni. 3. Ekoturizmning ijtimoiy va iqtisodiy masalalarni hal etishdagi o‘rni. Ekoturizmni rivojlantirishning ijtimoiy ahamiyati. G‘arb mamlakatlarida ekoturizmga ijtimoiy-iqtisodiy soha jihati dan qaraladi, chunki, chet ellarda jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan ekoturizm iqtisodiy foyda keltiruvchi va tabiatni muhofaza qiluvchi turizmning eng istiqbolli tarmoqlaridan hisoblanadi. Turizm ning roli aniqlanganda yana bir muhim, asosiy jihatlarga e’tibor berish lozimki, turizm ijtimoiy sohaning bir qismi bo‘lib, uning asosiy faoliyat larida iste’molchilarga iste’mol jarayonida moddiy va nomoddiy muhitni yaratish uchun xizmatlar qilish, dam olish va faoliyat ishlarini o‘zgartirish, almashtirish uchun sharoitlar yaratish,sog‘liqni muhofaza qilishni ta’min lash,shuningdek, aholining umumiy ma’lumoti va madaniy texnik darajasi ni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Insonning bir yillik vaqti-8760 soat, umumlashtirib olsak-9000 soat. Bu ko‘rsatgich vaqt o‘tishi bilan quyidagicha bo‘lingan; a) 1850 yilda;  5000 soat ish vaqti;  3000 soat uyqu;  1000 soat ishdan bo‘sh vaqt.  b)2000 yilda;  3000 soat ish vaqti;  3000 soat uyqu;  3000 soat ishdan bo‘sh vaqt. Bundan xulosa qilish mumkinki, ish vaqti tizimli ravishda qisqarib boradi, bo‘sh vaqt esa ko‘payib boradi.Shuning uchun ham insonda ekologik rekreatsiya faoliyatining o‘sishiga bo‘sh vaqtning qo‘payishi sabab bo‘ladi1.Bu bo‘sh vaqtdan samarali foydalanish ham insonning ijtimoiy-iqtisodiy hoatlarini belgilaydi. Hozirgi vaqtda dam olishni tashkil qilish,inson ning hayotiy kuchlarini tiklash,bo‘sh vaqtidan unimli, to‘g‘ri foydalanishni ko‘plab imkoniyatlarini ham turizm sohasi ta’minlamoqda. Shuningdek, turizm shaxsning rivojlanishida, barkamolligida, sayohatining intellek tual darajasini oshirishda insonning jamiyatda o‘rnini aniqlashda, shaxs sifatida tavsifini berishda muhim ahamiyat kasb etadi. “Ijtimoiy” so‘zi o‘zbek tilining izohli lug‘atida 5 ta ma’noda berilgan2 1. Kishilik jamiyatining, uning hayoti va qonuniyatlariga oid fan. 2. Biror ijtimoiy tabaqa yoki sinfga mansub fan, yo‘nalish. 3. Kishilarning jamiyatdagi faoliyati bilan bog‘langan, jamiyatga, jamoatchilikga oid fan, yo‘nalish. 4. Jamiyatning, ommaning siyosiy madaniy va boshqa ehtiyojlari uchun ixtiyoriy ravishda xizmat etish bilan bog‘langan fan yoki yo‘nalish. 5. Ommaga,umumga tegishli, umumiy, birgalikda, ko‘pchilik kuchi bilan bajariladigan soha. Ijtimoiy so‘zining qayd qilingan izohlaridan kelib chiqadigan ma’no shundan iboratki,ijtimoiy masalalar insonlarning hayoti va rivojlanishi qonuniyatlari, jamiyatdagi faoliyatini, o‘rnini belgilashdagi xususiyatlaridir.Bu yerdagi umumiylik, bog‘langanlik so‘zlari insoniyat jamiyatining atrof-muhit va jamiyat qonunlarini o‘z vaqtida ilg‘ab olish va ushbu qonunlar asosida yashash tarzi tushunilmoqda. Ekologik muammolar sayyoraviy tus olgan hozirgi vaqtda ekoturizm ning mamlakat hayotidagi o‘rni qanday bo‘lmog‘i kerak? Ana shu savolga javob va isbotlar yozish ekologik turizmning mezonlarini 1.Ердавлетов С. Р. География туризма. Алматы,2000,336 с. 2 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Москва , “Рус тили” нашриёти.,1981й 316-б. belgilaydi. Mamlakatimizda ekologik turizmni rivojlantirishning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o‘rnini belgilashda aynan, halqimizning birinchidan, tabiat va uning boyliklariga qiziqishi, muhofaza qilishi ikkinchidan, insonning kamol topishida tabiatni anglash, jamiyat qonun- qoidalarini bilishi uning hayotidagi birinchi darajali ehtiyojlari hisoblanadi. Ekologik turizm “tabiatni muhofaza qilish” , “ekologiya”, “biologiya”, “tabiatdan foydalanish iqtisodi”, “geologiya”, “geografiya”, “batanika” va boshqa tabiiy fanlarning nazariyasi, asoslari, tabiiy va ijtimoiy munosa batlardan, tabiatdagi o‘zaro munosabatlardan kelib chiqdi. Shu nuqtai-nazardan bu fanlarning har qanday fan ta’limi va har qanday sohadagi o‘rni deyarli bir-biriga o‘xshash ta’rifni, tavsifni anglatadi. Ekoturizmning mamlakat ijtimoiy xayotidagi o‘rnini belgilaganda tabiatning inson-turist xayoti uchun bo‘lgan ahamiyatlari ko‘rsatkichlarini keltirish lozim bo‘ladi.Ekoturizmning ahamiyatini turistning ehtiyoj larini qondirish jihatlariga qarab ma’naviy, iqtisodiy, sog‘lomlash tirishi,tabiatni anglash tarbiyaviy va estetik guruhlarga bo‘lishimiz mumkin. Bu guruhlarning tavfsifi faqat turist uchun emas umuminsoniyat xayotidagi tabiatning o‘rnini ham anglatadi. Ekologik turizmning asl maqsadlari qayd qilingin xulosalarni tashkil qiladi. Ekoturizm o‘zining ta’rifini izohlashda birinchi navbatda tabiat qo‘ynida bo‘lib, uning resurslariga ozor yetkazmaslikni ta’minlaydi. Tabiat va uning biologik xilma-xillik resurslaridan zavq-shavq olgan insonda albatda, bu ob’ektni asrash istagi paydo bo‘ladi. Shu bilan birga ekologik turizm rivojlanishiga sabab bo‘lgan boshqa sabablar ham bor. Jumladan ekologik inqirozning sayyoraviy tus olganligi insoniyatni tobora tashvishga solmoqda. Ekologik mumamolarni dunyo miqyosida haddan tashqari og‘irlashib kelayotganligi zamirida tabiatning o‘zini-o‘zi tiklash kuchi pasayib borayotganligi, uning resurslari kamaygani, atrof muhitning ifloslanib, zaxarlanib borayotganligi, insoniyatning bir me’yorda sog‘lom yashashigi tabiat to‘liq sharoit yarataolmayotganligi yotadi. Shuning uchun ham Butun Jahon Turizm Tashkilotlarining-“tabiiy xududlarga mas’uliyat bilan sayohat qilish natijasida ekoturistlar faoliyati tabiatni muhofaza etishni ta’minlaydi va mahalliy aholining turmush darajasini yaxshilaydi”-degan ta’rifi birinchi navbatda xalqning ijtimoiy xolatining yaxshilanishiga qaratilgan. Ekoturizmni rivojlantirishning iqtisodiy ahamiyati. Ekoturizmning mamlakat iqtisodiy hayotidagi o‘rni esa ekoturizmning buyuk tamoyillaridan kelib chiqib, ya’ni ekoturizmdan keladigan mablag‘ tabiatni muhofaza qilish, noyob biologik resurslar,biologik xilma-xillikni saqlab qolishga qaratilganligi bilan juda muhimdir.Yana ham muhimrog‘i, ekoturizm resursi atrofidagi aholining ish bilan bandligini oshirishi, ta’minlashi hisoblanadi.Ekoturistik xizmatlar ko‘rsatish esa mehnat qilishning eng yengil turlariga kirishi ham juda muhimdir. Shuning uchun ham ekoturizmning mamlakat iqtisodiy hayotidagi o‘rnini quyidagicha belgilash mumkin.Bu tamoyillar ekoturizmning ijtimoiy tamoyillariga qo‘shiladi va ekoturizmning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida istiqbolli yo‘nalish bo‘lishini isbotlaydi.3  Ekoturizm mahalliy mehnat resurslarini qo‘shimcha, yangi ish o‘rinlari bilan ta’minlashda yordam beradi;  Ekoturizm tabiat va tabiiy resurslardan foydalanishning yangi texnologiyalarini jalb qiladi;  Ekoturizm ekologik toza oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqishni rag‘batlantiradi;  Ekoturizm tabiat muhofazasidagi investitsiyalar kirishini axborot laydi va ekoturistik xizmatlar servisini takomillashtiradi;  Ekoturizm ob’ektlarida mahalliy aholining ijtimoiy-iqtisodiy darajalarini o‘stiradi;  Ekoturizm va tabiat muhofazasi ta’limini olishda mutaxassislarda ekoturistik bilim va ekoturistik madaniyat bilimlarining nazariy va amaliy asoslarini yaratadi;  Ekoturizm mahalliy ekoturistik mahsulotlar xunarmandchiligiga yo‘l ochadi;  Ekoturizm tabiatni muhofaza qiluvchi mahalliy boshqaruvni rivoj lantiradi va ma’naviy,moddiy jihatlar bo‘yicha rag‘batlantiradi; 3 Ҳайитбоев Р., Матяқубов У.,Экологик туризм. Самарқанд,2010, 60 б.  Ekoturizm xalqlar o‘rtasida do‘stona hamdo‘stlik aloqalarini yuzaga keltiradi. Alohida muhofazadagi hududlarida ekologik turizmni rivojlan tirayotgan xorij davlatlari yaxshi foyda olmoqdalar va asta-sekinlik bilan o‘z aholisini va xorijlik ekoturistlarni ekoturizmning talablarini o‘rgatmoqdalar.Masalan, Kosta-Rikadagi Monteverdi qo‘riqxonasi mahalliy ishlab chiqarish mahsulotlarini sotish hisobiga 50 ming dollar, ekologik turizmdan har yili 650 ming dollar foyda oladi.Keniya milliy parklari dan har yili 450 ming dollar,Ekvador “Galapagos” orollari ekoturizmidan 180 ming dollar daromad qiladi. Ruanda ekoturizmda o‘z gorillalarini ko‘rsatib( bir sutkada har bir gorillani 4 kishi tomosha qilishi mumkin, undan ortig‘iga ruxsat berilmay di) har yili 1 mln.,boshqa ekoturizmidan 3 mln. dollar foyda oladi. Zambiyada Luangva qo‘riqxonasi ekologik turizmdan 150 ming dollar daromad qiladi.Keniyadagi Amboseli qo‘riqxonasi bitta sherdan 27 ming dollar,bitta fillar to‘dasidan 610 ming dollar foyda oladi. O‘z mamlakatlarida ekologik turizmni rivojlantirib yaxshi foyda olayotgan Afrika, Lotin Amerikasi davlatlarining taraqqiyot darajalariga qarab ularning ekologik turizmni yaxshi yo‘lga qo‘yganligini hisobga olsak bizning mamlakatimizda ekologik turizmni rivojlantirishdagi holatimiz ancha taassufli holdir. Biz hozirdan ekologik turizmda lider davlatlarning tajribalarini, texnologiyalarini,ekologik turizmni tashkil qilishning ijtimoiy-iqtiso diy mexanizmlarini,usullarini, ekologik turizmda boshqarish va ish yuritishni mukammal o‘rganishimiz kerak. Eng muhimi,-ekologik turizmda ekologik ob’ekt,resurslardan olinadigan daromadlar taqsimotida mahalliy aholining ulushlarini (ekoturistning kirish va tabiat betakrorligidan foydalangandagi to‘lovlari) huquqiy-me’yorlar asosida hal qilishimizdir. Ekoturizmda ekologik bilim va madaniyatning shakllanishi. Tabiatning tobora zaiflanib borishi ham ekoturizmda tabiatni asrab qolish g‘oyalarining kuchini oshirib boradi.Chunki qayd qilganimizdek, ekologik turizmning kelib chiqishi ham birinchi navbatda global ekologik inqiroz holatlarining kuchayib borayotganligi bo‘ldi.Shu nuqtai -nazardan ekologik bilim va ekologik madaniyatning shakllanishi ekoturizmning rivojlanishini ta’minlaydi. Insonda ekologik bilim va ekologik madaniyatning shakillanishida tabiat qonunlarininig mohiyatini anglash, insonning o‘zi ham tabiatning biologik turi ekanligini tushunib olishidir.Tabiat vayron qilinganda ham yashayveradi.Masalan, o‘rmonlar kesilib ketsa, xavo, suv zaxarlansa, ifloslansa, hayvonat dunyosi qirilib ketsa va h.k.lar,lekin inson tabiatsiz yashay olmaydi. Insonda insoniy faoliyatlarning kamol topishida tabiatning tarbiyaviy ahamiyati deyilganda, sof tabiatning kishilarda olijanoblik, xushfellik, bag‘rikenglik, vatanparvarlik, ulug‘vorlik, muloyimlik kabi axloqiy xislatlarni ug‘otishi va shakllanririshi xususiyatlari tushuniladi. Tabiat qo‘ynida tez-tez bo‘lib turish insoniy fazilatlarning kamol topishi ga yordam beradi.Ekoturizm muxlislarining eng ulug‘ xislatlari ham ularni tabiat bag‘riga chorlagan xususiyat ham aslida ana shundan iboratdir. Inson o‘z uyi bo‘lgan tabiatga qancha ko‘p zarar yetkazar ekan uning o‘zi ham ma’naviy jihatdan qashshoqlashib boradi. Tabiatni asrab qolishdek og‘ir muammoni yechishda insonni ekologik savodxon,ekologik madaniyatli qilib tarbiyalashda ham ekoturizmning ahamiyati beqiyosdir.Ekoturizmning ta’rifini keltirishda xalqaro ekologik tashkilotlar,Butunjahon turizm tashkiloti qayd qilgan muhim omilni hisobga oladi va tabiatni asrab qolishda ekoturizmni rivojlan tirishni eng muhim omillardan biri deb hisoblaydi. Ekologik savodxonlik va ekologik madaniyatning asosi ekologik ong hisoblanadi.Ekologik ong tabiatni asrab-avaylashda, unga ongli munosabat da bo‘lishida, resurslaridan me’yorida foydalanishda, tabiat inqirozining oldini olishda eng zaruri, atrof-muxitni doimo toza saqlashda namoyon bo‘ladi. Insonda ekologik bilim va ekologik madaniyatni shakillantirishda quyidagi tamoyillar ma’nosini o‘rganish, tushunish va amaliyotda qo‘llash tushuniladi: 1. Tabiatni–“Ona yer” deb ardoqlash. 2. Bizga ma’lum bo‘lgan “Olamda” birorta ham Yer sayyorasining tabiatiga o‘xshash tabiat va xayot shaklining mavjudligi aniqlanmaganligi; 3. Tabiatning iqtisodiy ahamiyati deyilganda,undagi resurslardan moddiy manba sifatida foydalanishni tushunish; 4. Tabiatning ilmiy ahamiyati deyilganda insonning barcha bilimlari negizida tabiatning jarayonlari asos bo‘lishi; 5. Tabiatning sog‘lomlashtirish ahamiyati deganda sof tabiat boyliklari ning va shifo beruvchi tabiiy modda va jarayonlarining inson salomat ligiga ijobiy ta’sir etishi; 6. Tabiatning tarbiyaviy ahamiyati deganda sof,haqiqiy tabiatning kishilarda olijanoblik,xushfellik,vatanparvarlik,ulug‘vorlik, muloyimlik kabi axloqiy xususiyatlarini uyg‘otish va shakllantirish xususiyatlari tushuniladi; 7. Tabiatning estetik ahamiyati deyilganda-insondagi barcha go‘zallik, mukammallik,musiqa,tasviriy san’at,kuy-navo xislari va ularga bo‘lgan ehtiyojlar tushuniladi; 8. Tabiat-inson-jamiyat yaxlit,bir yagona tizimdir. Qayd qilingan tamoyillardan ekoturizmni rivojlantirishda foydala nish maqsadli bo‘ladi va muhim ahamiyat kasb etadi.Ekologik tarbiyalanmagan kishi tabiatdan uzoqlashib,hissiz bo‘lib qoladi.Bunday insonlar gullarning chiroyliligini his qilmasdan o‘z uyiga yasama gullarni keltira di, tabiatdagi qushlarning sayrashini his qilmasdan o‘z uyini qushlarning portreti bilan to‘ldirishdan qanoatlanishadi.Shu tariqa u tabiatdan uzoqla shib ma’naviy jixatdan qashshoqlashib boradi. Eng muhimi, insoniyatning ekologik ongi dunyo tabiatini muhofaza qilishdagi chora-tadbirlarini muntazzam amalga oshirishda asosiy ijrochi omil hisoblanadi. Demak, hayotda ham, har qanday ishlab chiqarish sohasida ham ekologik bilim va ekologik madaniyatning shakllanishida mamlakatimizda ekologik turizmni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ekologik bilim va ekologik madaniyatni shakillantirishni quyidagi tizimda amalga oshirishda tavsiya qilinadi: 1. Ekologik ta’lim-sayyoramiz tabiiy boyliklari va yaqin fazoga ehtiyot korona munosabatda bo‘lishi, insoniyatning tabiatdagi ekologik jarayon lar bilan uzviy bog‘liqligini chuqur anglash ruhida tarbiyalash va boshlang‘ich o‘qitish;