Eksperiment metodi

Yuklangan vaqt

2024-07-23

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

28

Faytl hajmi

118,4 KB


Eksperiment metodi Mavzu rejasi: 1.Eksperimentni o’tkazish metodikasini xilma-xilligi, qoyilgan talablarga amal qilish. 2. Eksperiment metodi tadqiqotchi tomonidan izlab topilgan faktlar va aniq pedagogik faoliyat to’g’risidagi qayta ishlash va tahlil qilish ekanligi. ILMIY QADRIYATLAR – JAMIYAT TARQQIYOTI OMILI SIFATIDA «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ni amalga oshirishning ikkinchi sifat bosqichida ta’lim–tarbiya jarayonida yuqori samaradorlikka erishib, yuksak sifat ko’rsatkichini qo’lga kiritish har qachongidan ham dolzarb muammodir. Bu muammo yechimlaridan biri, har qanday fan bo’yicha ta’lim berishda ma’naviy tarbiya vositalaridan foydalanish, ayniqsa ma’naviy qadriyatlardan foydalanish o’zining ijobiy pedagogik samaralarini beradi. Bu borada ulug’ alloma– donishmndlarimiz tomonidan qoldirilgan boy intellektual meros va umumbashariy (umum ilmiy) qadriyatlarimizni yoshlarimiz ongiga muntazam singdirib borishning ahamiyati beqiyos. Ma’lumki, intellekt insonning aqliy qobiliyati bo’lib, inson miyasining dunyoni aks ettirish va shaxsning voqyelikka bo’lgan munosabatlarini boshqarib turadigan faoliyati, hayotni, atrof-muhitni ongda aynan aks ettirish va o’zgartirish, fikrlash, o’qish–o’rganish, dunyoni bilish va ijtimoiy tajribasini qabul qilish qobiliyati; turli Eksperiment metodi Mavzu rejasi: 1.Eksperimentni o’tkazish metodikasini xilma-xilligi, qoyilgan talablarga amal qilish. 2. Eksperiment metodi tadqiqotchi tomonidan izlab topilgan faktlar va aniq pedagogik faoliyat to’g’risidagi qayta ishlash va tahlil qilish ekanligi. ILMIY QADRIYATLAR – JAMIYAT TARQQIYOTI OMILI SIFATIDA «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ni amalga oshirishning ikkinchi sifat bosqichida ta’lim–tarbiya jarayonida yuqori samaradorlikka erishib, yuksak sifat ko’rsatkichini qo’lga kiritish har qachongidan ham dolzarb muammodir. Bu muammo yechimlaridan biri, har qanday fan bo’yicha ta’lim berishda ma’naviy tarbiya vositalaridan foydalanish, ayniqsa ma’naviy qadriyatlardan foydalanish o’zining ijobiy pedagogik samaralarini beradi. Bu borada ulug’ alloma– donishmndlarimiz tomonidan qoldirilgan boy intellektual meros va umumbashariy (umum ilmiy) qadriyatlarimizni yoshlarimiz ongiga muntazam singdirib borishning ahamiyati beqiyos. Ma’lumki, intellekt insonning aqliy qobiliyati bo’lib, inson miyasining dunyoni aks ettirish va shaxsning voqyelikka bo’lgan munosabatlarini boshqarib turadigan faoliyati, hayotni, atrof-muhitni ongda aynan aks ettirish va o’zgartirish, fikrlash, o’qish–o’rganish, dunyoni bilish va ijtimoiy tajribasini qabul qilish qobiliyati; turli
muammolarni hal qilish, bir qarorga kelish, oqilona ish tutish, voqyea– hodisalarni oldindan ko’ra bilish layoqati. Intellekt tarkibiga idrok qilish xotirlash, fikr yuritish, so’zlash va h. k. psixik jarayonlar kiradi. Demak, donishmandlarimiz tomonidan bizga qoldirilgan intellektual meros ko’proq ilmiy qadriyatlarga tegishli bo’ladi. Ilmiy qadriyatlar insonlar va insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan intellektual mulkdan iborat bo’ladi. Umuman olganda qadriyatlar ijtimoiy–tarixiy taraqqiyot mahsuli, obyekt– subyekt munosobati natijasida yuzaga chiqadigan hodisalar majmuasidan iborat bo’lib, qadriyat tushunchasi kishilarning turli sohadagi turmush zarurati asosida avvalo ishlab chiqarish, turli mehnat yo’nalishlari sohalaridagi faoliyat uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar majmuasi bilan bog’liq ravishda yuzaga keladi. So’ngra asta – sekin subyekt faolligining orta borishi bilan nisbatan mustaqil soha sifatida amal qila boshlaydi. Kishilik jamiyati taraqqiyoti bosqichlaridan ma’lumki, ilmiy qadriyatlar kishilik jamiyati turli davrlarida yashovchi kishilar turmush tarzidan kelib chiqib, avvalo ular orzu– istak, istiqbolli niyat ifodasida kishilik jamiyati oldida muammo sifatida paydo bo’ladi. Jumladan, paxta, «Uchar gilam», «Oynai jahon», beshik, yozuv qog’oz, kitob, kitob bosimi, bosmaxona, soat, radio, televizor, kino, telefon, kalkulyator, EHM, avtomat, Arximed vinti, avtomobil, atom elektra stansiyasi, samolyot, aviasiya, atom, atom artelleriyasi, atom bombasi, atom dvigateli va kosmos shular jumlasidandur. Shu tariqa yetuk qadriyat ijtimoiy va a’naviy ideallar shaklida tarixan muayyan ideologik tarkibidan o’rin olib, ma’lum sinflar, guruhlar, ayrim kishilar faoliyati xatti–harakatlarini ma’lum yo’nalishga buradigan, tegishli normaga soladigan ma’naviy hodisaga aylanadi. Ilmiy qadriyatlar (IQ) ideallar shaklida ifodalanishi orzu – umidlar ro’yobga chiqishi bilan bog’liq bo’lib, u kishilar va jaiyat intiluvchi oliy maqsaddan iborat bo’ladi. muammolarni hal qilish, bir qarorga kelish, oqilona ish tutish, voqyea– hodisalarni oldindan ko’ra bilish layoqati. Intellekt tarkibiga idrok qilish xotirlash, fikr yuritish, so’zlash va h. k. psixik jarayonlar kiradi. Demak, donishmandlarimiz tomonidan bizga qoldirilgan intellektual meros ko’proq ilmiy qadriyatlarga tegishli bo’ladi. Ilmiy qadriyatlar insonlar va insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan intellektual mulkdan iborat bo’ladi. Umuman olganda qadriyatlar ijtimoiy–tarixiy taraqqiyot mahsuli, obyekt– subyekt munosobati natijasida yuzaga chiqadigan hodisalar majmuasidan iborat bo’lib, qadriyat tushunchasi kishilarning turli sohadagi turmush zarurati asosida avvalo ishlab chiqarish, turli mehnat yo’nalishlari sohalaridagi faoliyat uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar majmuasi bilan bog’liq ravishda yuzaga keladi. So’ngra asta – sekin subyekt faolligining orta borishi bilan nisbatan mustaqil soha sifatida amal qila boshlaydi. Kishilik jamiyati taraqqiyoti bosqichlaridan ma’lumki, ilmiy qadriyatlar kishilik jamiyati turli davrlarida yashovchi kishilar turmush tarzidan kelib chiqib, avvalo ular orzu– istak, istiqbolli niyat ifodasida kishilik jamiyati oldida muammo sifatida paydo bo’ladi. Jumladan, paxta, «Uchar gilam», «Oynai jahon», beshik, yozuv qog’oz, kitob, kitob bosimi, bosmaxona, soat, radio, televizor, kino, telefon, kalkulyator, EHM, avtomat, Arximed vinti, avtomobil, atom elektra stansiyasi, samolyot, aviasiya, atom, atom artelleriyasi, atom bombasi, atom dvigateli va kosmos shular jumlasidandur. Shu tariqa yetuk qadriyat ijtimoiy va a’naviy ideallar shaklida tarixan muayyan ideologik tarkibidan o’rin olib, ma’lum sinflar, guruhlar, ayrim kishilar faoliyati xatti–harakatlarini ma’lum yo’nalishga buradigan, tegishli normaga soladigan ma’naviy hodisaga aylanadi. Ilmiy qadriyatlar (IQ) ideallar shaklida ifodalanishi orzu – umidlar ro’yobga chiqishi bilan bog’liq bo’lib, u kishilar va jaiyat intiluvchi oliy maqsaddan iborat bo’ladi.
Kishilar tarixda o’z istiqbolli kelajagiga mos yutuqlarni orzu qilib, bu orzu– istaklarni nodir qo’lyozmalarda (muqaddas kitoblar, ertaklar, dostonlar) ifodalaganlar. Jumladan, ertaklardagi «Oynai jahon» orqali televideniye, «Uchar gilam» orqali samolyotlar, «Avesto» orqali bunyodkorlik g’oyalari, yozma manbalar orqali ozodlik qahromonlari To’maris, Shiroq, Spitamen, Muqanna, Jaloliddin Manguberdi, Najmiddin Kubro, Shirin, Layli, Majmun kabi obrazlarda ifodalangan. Abu Nasr Farobiyning «Fozil odamlar shahri» asari orqali komil inson ta’limoti, Alisher Navoiy asarlari orqali adolatli jamiyat haqidagi ta’limoti, to’lqinlar tarqalishi qonuniyatlari orqali radiodan hayotda foydalanish, odamlar qadimdan ot qo’shmasdan o’zi yuradigan arava yasashni orzu qilib, avtomobilni yasash, nutq va boshqa tovushlarni istalgan masofaga uzatishni orzu qilib, telefonni yasashni, tez hisoblashlarni orzu qilib, EHM larni yaratishni, ma’lumotlarni saqlash vositalarini izlanishda qog’ozni hosil qilish va shular asosida yozuv va kitoblarni yaratishni, vaqtni hisob - kitob qilish maqsadida soatning yaratilishi va shu kabilarning hamma– hammasi insoniyat aqliy faoliyati mahsulidir. Aqliy faoliyat esa bevosita ijod bilan bog’liqdir. Ijod dastlab inson tasavvurida paydo bo’ladi, keyin ijodga taalluqli masalalar yuzasidan izlanishlar olib boriladi, muayyan sohadagi boshqalar bajargan ishlar ilmiy jihatdan tahlil qilinadi, asoslangan xulosalar (yutuq kamchiliklar asosida) qilinadi, farazlar shakllantiriladi va shu asosda ijodiy faoliyat yo’nalishi loyihalanadi va shu asosdagi ishlar sinab ko’riladi hamda mazkur yo’l to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi baholanib (xato bo’lsa rostlanib) ko’zlangan maqsadga erishiladi. Ijod qilish natijalari esa, odatda ilmiy qadriyatlarga misollar bo’ladi. Ba’zan ijod namunalaridan to’g’ridan–to’g’ri foydalanib ketib bo’lmaydi. Bunga o’sha davrning shart–sharoitlari sabab bo’ladi. Bunga misollar juda ko’p. Quyida biz ayrimlarini keltiramiz: telefon aloqasining ixtiro qilingani bilan uning amalga oshirilishi orasida 56 yil o’tgan, radio uchun 35 yil, televizor uchun 14 yil, atom energiyasi uchun 6 yil, tranzistor uchun 5 yil o’tgan. Kishilar tarixda o’z istiqbolli kelajagiga mos yutuqlarni orzu qilib, bu orzu– istaklarni nodir qo’lyozmalarda (muqaddas kitoblar, ertaklar, dostonlar) ifodalaganlar. Jumladan, ertaklardagi «Oynai jahon» orqali televideniye, «Uchar gilam» orqali samolyotlar, «Avesto» orqali bunyodkorlik g’oyalari, yozma manbalar orqali ozodlik qahromonlari To’maris, Shiroq, Spitamen, Muqanna, Jaloliddin Manguberdi, Najmiddin Kubro, Shirin, Layli, Majmun kabi obrazlarda ifodalangan. Abu Nasr Farobiyning «Fozil odamlar shahri» asari orqali komil inson ta’limoti, Alisher Navoiy asarlari orqali adolatli jamiyat haqidagi ta’limoti, to’lqinlar tarqalishi qonuniyatlari orqali radiodan hayotda foydalanish, odamlar qadimdan ot qo’shmasdan o’zi yuradigan arava yasashni orzu qilib, avtomobilni yasash, nutq va boshqa tovushlarni istalgan masofaga uzatishni orzu qilib, telefonni yasashni, tez hisoblashlarni orzu qilib, EHM larni yaratishni, ma’lumotlarni saqlash vositalarini izlanishda qog’ozni hosil qilish va shular asosida yozuv va kitoblarni yaratishni, vaqtni hisob - kitob qilish maqsadida soatning yaratilishi va shu kabilarning hamma– hammasi insoniyat aqliy faoliyati mahsulidir. Aqliy faoliyat esa bevosita ijod bilan bog’liqdir. Ijod dastlab inson tasavvurida paydo bo’ladi, keyin ijodga taalluqli masalalar yuzasidan izlanishlar olib boriladi, muayyan sohadagi boshqalar bajargan ishlar ilmiy jihatdan tahlil qilinadi, asoslangan xulosalar (yutuq kamchiliklar asosida) qilinadi, farazlar shakllantiriladi va shu asosda ijodiy faoliyat yo’nalishi loyihalanadi va shu asosdagi ishlar sinab ko’riladi hamda mazkur yo’l to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi baholanib (xato bo’lsa rostlanib) ko’zlangan maqsadga erishiladi. Ijod qilish natijalari esa, odatda ilmiy qadriyatlarga misollar bo’ladi. Ba’zan ijod namunalaridan to’g’ridan–to’g’ri foydalanib ketib bo’lmaydi. Bunga o’sha davrning shart–sharoitlari sabab bo’ladi. Bunga misollar juda ko’p. Quyida biz ayrimlarini keltiramiz: telefon aloqasining ixtiro qilingani bilan uning amalga oshirilishi orasida 56 yil o’tgan, radio uchun 35 yil, televizor uchun 14 yil, atom energiyasi uchun 6 yil, tranzistor uchun 5 yil o’tgan.
Demak, taraqqiyot hyech qachon to’xtab qolmaydi va har bir taraqqiyot bosqichida ijodkor odamlar topilaveradi shu sababdan ilmiy qadriyatlar hayotiy zaruratdir. Bu qayd etilgan yutuqlarning barchasi o’rganilayotgan manba va muammoga ongli ijodiy munosobatda bo’lish orqali erishiladi va qo’lga kiritilgan natijalardan kishilar, kishilar jamoasi va jamiyat ommaviy foydalanishga o’tishi bilan ulardagi yo’nalishlar alohida–alohida bo’lib shakllana boshlaydilar. Bular esa o’z navbatida ilmiy qadriyatlarning moddiy qadriyatlar (mehnat predmeti, ishlab chiqarish vositalari, shaxsi iste’mol buyumlari, ijtimoiy iste’mol buyumlari va h. k.), ijtimoiy– siyosiy qadriyatlar (tenglik, ijtimoiy tenglik, xalqora do’stlik, birodarlik va b.), madaniy qadriyatlar (ilmiy qarashlar, falsafiy qarashlar, axloqiy qarashlar, estetik qarashlar, g’oyalar, ideallar, me’yorlar, ta’limotlar va b.) ga aylanishiga olib keladi. Demak, kundalik turmushimizda ishlatilayotgan gugurt, igna, radio, televizor, telefon, kitob, soat, turli ish qurollari, kishilar tarnsport vositalari va h. k. lar kishilik jamiyati taraqqiyoti bosqichlari bilan mos ravishda aqliy ijodiy faoliyat mahsuli sifatida yuzaga kelgan bo’lib, taraqqiyot bosqichlariga inqilobiy tus bergan bo’lsa, ulardan iste’molda keng foydalanish orqali kundalik turmushimizdagi odatiy holga aylanib qoladi. Bu esa ilmiy qadriyatlar bo’yicha natijalarning iste’mol davomida asta – sekin subyekt faolligining orta borishi bilan u natijalar mustaqil soha tarzida amal qila boshlaydi. Demak, bir paytlar (o’z davriga mos taraqqiyot saviyasiga mos) paydo bo’lgan ilmiy qadriyatlar o’sha davr taraqqiyotida muhim rol o’ynagan, ya’ni kishilik taraqqiyoti bosqichlariga mos muammolar yechimlari topilib kelingan. Kishilik taraqqiyoti bosqichlari saviyasi ham o’sha davr fan–texnika yutuqlari bilan chambarchas bog’liqdir. Demak, aqlli, ijodkor odamlar tomonidan shakllantirilgan ilg’or fikrlar, g’oyalar, ta’limotlar, qolaversa o’sha davrlardagi axborot inqilablari ilmiy qadriyatlarning yuzaga kelishida asosiy omillar bo’lgan. ИЛМИЙ ҚАДРИЯТЛАР И Қни юзага чиқиши учун асослар (қадрий асос) 1.1. ИҚ ни шакллантирувчи асослар (қадрий онг) 2 2 3 2 4 2 1 2 2 Demak, taraqqiyot hyech qachon to’xtab qolmaydi va har bir taraqqiyot bosqichida ijodkor odamlar topilaveradi shu sababdan ilmiy qadriyatlar hayotiy zaruratdir. Bu qayd etilgan yutuqlarning barchasi o’rganilayotgan manba va muammoga ongli ijodiy munosobatda bo’lish orqali erishiladi va qo’lga kiritilgan natijalardan kishilar, kishilar jamoasi va jamiyat ommaviy foydalanishga o’tishi bilan ulardagi yo’nalishlar alohida–alohida bo’lib shakllana boshlaydilar. Bular esa o’z navbatida ilmiy qadriyatlarning moddiy qadriyatlar (mehnat predmeti, ishlab chiqarish vositalari, shaxsi iste’mol buyumlari, ijtimoiy iste’mol buyumlari va h. k.), ijtimoiy– siyosiy qadriyatlar (tenglik, ijtimoiy tenglik, xalqora do’stlik, birodarlik va b.), madaniy qadriyatlar (ilmiy qarashlar, falsafiy qarashlar, axloqiy qarashlar, estetik qarashlar, g’oyalar, ideallar, me’yorlar, ta’limotlar va b.) ga aylanishiga olib keladi. Demak, kundalik turmushimizda ishlatilayotgan gugurt, igna, radio, televizor, telefon, kitob, soat, turli ish qurollari, kishilar tarnsport vositalari va h. k. lar kishilik jamiyati taraqqiyoti bosqichlari bilan mos ravishda aqliy ijodiy faoliyat mahsuli sifatida yuzaga kelgan bo’lib, taraqqiyot bosqichlariga inqilobiy tus bergan bo’lsa, ulardan iste’molda keng foydalanish orqali kundalik turmushimizdagi odatiy holga aylanib qoladi. Bu esa ilmiy qadriyatlar bo’yicha natijalarning iste’mol davomida asta – sekin subyekt faolligining orta borishi bilan u natijalar mustaqil soha tarzida amal qila boshlaydi. Demak, bir paytlar (o’z davriga mos taraqqiyot saviyasiga mos) paydo bo’lgan ilmiy qadriyatlar o’sha davr taraqqiyotida muhim rol o’ynagan, ya’ni kishilik taraqqiyoti bosqichlariga mos muammolar yechimlari topilib kelingan. Kishilik taraqqiyoti bosqichlari saviyasi ham o’sha davr fan–texnika yutuqlari bilan chambarchas bog’liqdir. Demak, aqlli, ijodkor odamlar tomonidan shakllantirilgan ilg’or fikrlar, g’oyalar, ta’limotlar, qolaversa o’sha davrlardagi axborot inqilablari ilmiy qadriyatlarning yuzaga kelishida asosiy omillar bo’lgan. ИЛМИЙ ҚАДРИЯТЛАР И Қни юзага чиқиши учун асослар (қадрий асос) 1.1. ИҚ ни шакллантирувчи асослар (қадрий онг) 2 2 3 2 4 2 1 2 2
2.6.1-shakl. Ilmiy qadriyatlar paydo bo’lishi va amaliy jihatdan bosqichlari SHAKLDAGI, 1.1. – TAFAKKUR ORQALI; 1.2. – FIKR ORQALI; 1.3. - G’OYA ORQALI; 1.4. – TA’LIMOT ORQALI; 1.5. – «AXBOROT INQILOBLARI» ORQALI; 2.1. – AQL; 2.2. – YOZUV; 2.3. – KITOB; 2.4. – FAN; 2.5. – ILM; 2.6. – BILIM; 2.6.1-shakl. Ilmiy qadriyatlar paydo bo’lishi va amaliy jihatdan bosqichlari SHAKLDAGI, 1.1. – TAFAKKUR ORQALI; 1.2. – FIKR ORQALI; 1.3. - G’OYA ORQALI; 1.4. – TA’LIMOT ORQALI; 1.5. – «AXBOROT INQILOBLARI» ORQALI; 2.1. – AQL; 2.2. – YOZUV; 2.3. – KITOB; 2.4. – FAN; 2.5. – ILM; 2.6. – BILIM;
2.7. – TA’LIM; 2.8. – TARBIYA; 2.9. – PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA; 2.10. – INOVASION TA’LIM; 2.11. – YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA; 2.12. – TA’LIMNING FAOL USULLARI; 2.13. – YANGI AXBOROT TEXNOLOGIYALAR; 2.14. – KOMPYUTERLI DASTUR; 2.15. – DASTUR; 2.16. – KOMPYUTERDA DASTURLASH; 2.17. – TA’LIMNI TEXNOLOGIYALASHTIRISH; 2.18. – DASTURLASHTIRILGAN TA’LIM; 2.19. – TA’LIMNING AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMI; 2.20. – TA’LIM MONITORINGI; 3.1 – TEZIS; 3.2. – MAQOLA; 3.3. – ILMIY MA’RUZA; 3.4. – ANNOTASIYA; 3.5. – USLUBIY TAVSIYANOMA; 3.6. – O’QUV QO’LLANMA; 3.7. – DARSLIK; 3.8. – MONOGRAFIYA; 3.9. – DISSERTASIYA; 3.10. – KASHFIYOT: 3.11. – PATENT; 3.12. – MUALLIFLIK GUVOHNOMASI; 3.13. – IXTIRO; 3.14. – AVTOREFERAT; 4.1. – IQ NI INSONGA TA’SIRI; 4.2. – IQ NI JAMOAGA TA’SIRI; 2.7. – TA’LIM; 2.8. – TARBIYA; 2.9. – PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA; 2.10. – INOVASION TA’LIM; 2.11. – YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA; 2.12. – TA’LIMNING FAOL USULLARI; 2.13. – YANGI AXBOROT TEXNOLOGIYALAR; 2.14. – KOMPYUTERLI DASTUR; 2.15. – DASTUR; 2.16. – KOMPYUTERDA DASTURLASH; 2.17. – TA’LIMNI TEXNOLOGIYALASHTIRISH; 2.18. – DASTURLASHTIRILGAN TA’LIM; 2.19. – TA’LIMNING AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMI; 2.20. – TA’LIM MONITORINGI; 3.1 – TEZIS; 3.2. – MAQOLA; 3.3. – ILMIY MA’RUZA; 3.4. – ANNOTASIYA; 3.5. – USLUBIY TAVSIYANOMA; 3.6. – O’QUV QO’LLANMA; 3.7. – DARSLIK; 3.8. – MONOGRAFIYA; 3.9. – DISSERTASIYA; 3.10. – KASHFIYOT: 3.11. – PATENT; 3.12. – MUALLIFLIK GUVOHNOMASI; 3.13. – IXTIRO; 3.14. – AVTOREFERAT; 4.1. – IQ NI INSONGA TA’SIRI; 4.2. – IQ NI JAMOAGA TA’SIRI;
4.3. – IQ NING DAVLAT TARAQQIYOTIGA TA’SIRI; 4.4. – IQ NING JAMIYAT TARAQQIYOTIGA TA’SIRI; 4.5. – IQ NING BARKAMOL SHAXS TARBIYASIGA TA’SIRI; 4.6. – yoshlar ongida IQ ning shakllanganligini baholash. Endi shakldagi har bir blokka qisqacha to’xtalamiz. Birinchi blok ilmiy qadriyatlarning yuzaga chiqish omillarini ta’minlash kerak. Bunda o’z davrining ilg’or fikrlari va ular asosida shakllangan g’oya hamda ta’limotlari mustahkam asos bo’ladi, shuningdek har bir davrning axborot inqiloblari mavjud bo’lib, ular yuqoridagi fikr, g’oya va ta’limotlarning insoniyat orzu–istagiga mos ma’lumotlar ombori bilan ta’minlashni o’z oldiga asosiy maqsad qilib qo’yadi. Endi ular to’g’risida qisqacha to’xtalamiz. Tafakkur – fikr–obyektiv voqyelikning ongda aks etish jarayoni; inson aqliy faoliyatining oliy shakli. Sezgi, idrok va tasavvur orqali bevosita bilib bo’lmaydigan manbalar tafakkurda ongli ravishda aks etadi. Tafakkur maxsus aqliy operasiyalar– taqqoslash, tahlil va sintez, abstraksiyalash, umumlashtirish, alohidalashtirish va shu kabilar yordamida paydo bo’ladi. Tafakkur jarayonida fikr vujudga keladi. Bu fikrlar inson ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi, so’ng muhokama xulosa, gipoteza, nazariya va h. k. shakllarda yuzaga chiqadi. Tafakkurni bilish nazariyasi va logika, psixologiya va neyrofiziologiya, shuningdek kibernetikani o’rganadi. G’oya – inson tafakkuri mahsuli, tashqi olam, obyektiv voqyelik hodisalarini fikrda aks ettirish shakli. Bilimning keyingi maqsadi va in’ikosini anglashni va dunyoni amaliy qayta o’zgartirishni o’z ichiga oladi. Ta’limot – voqyelikning biron – bir sohasi haqidagi nazariy qoidalar majmui; biron – bir buyuk donishmandning (allomaning, faylasufning, mutafakkirning) qarashlari tizimi. Masalan: I. P. Pavlov ta’limoti, Ch. Darvin ta’limoti, Sechenov ta’limoti, Zardushta ta’limoti, Islom ta’limoti,... Axborot inqiloblari – agarda jamiyat taraqqiyoti tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, insoniyat o’zining rivojlanish tarixi malbaynida modda, quvvat va axborotlarni o’zlashtirib keldi. Insoniyatning rivojlanishida butun bir bosqichlar 4.3. – IQ NING DAVLAT TARAQQIYOTIGA TA’SIRI; 4.4. – IQ NING JAMIYAT TARAQQIYOTIGA TA’SIRI; 4.5. – IQ NING BARKAMOL SHAXS TARBIYASIGA TA’SIRI; 4.6. – yoshlar ongida IQ ning shakllanganligini baholash. Endi shakldagi har bir blokka qisqacha to’xtalamiz. Birinchi blok ilmiy qadriyatlarning yuzaga chiqish omillarini ta’minlash kerak. Bunda o’z davrining ilg’or fikrlari va ular asosida shakllangan g’oya hamda ta’limotlari mustahkam asos bo’ladi, shuningdek har bir davrning axborot inqiloblari mavjud bo’lib, ular yuqoridagi fikr, g’oya va ta’limotlarning insoniyat orzu–istagiga mos ma’lumotlar ombori bilan ta’minlashni o’z oldiga asosiy maqsad qilib qo’yadi. Endi ular to’g’risida qisqacha to’xtalamiz. Tafakkur – fikr–obyektiv voqyelikning ongda aks etish jarayoni; inson aqliy faoliyatining oliy shakli. Sezgi, idrok va tasavvur orqali bevosita bilib bo’lmaydigan manbalar tafakkurda ongli ravishda aks etadi. Tafakkur maxsus aqliy operasiyalar– taqqoslash, tahlil va sintez, abstraksiyalash, umumlashtirish, alohidalashtirish va shu kabilar yordamida paydo bo’ladi. Tafakkur jarayonida fikr vujudga keladi. Bu fikrlar inson ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi, so’ng muhokama xulosa, gipoteza, nazariya va h. k. shakllarda yuzaga chiqadi. Tafakkurni bilish nazariyasi va logika, psixologiya va neyrofiziologiya, shuningdek kibernetikani o’rganadi. G’oya – inson tafakkuri mahsuli, tashqi olam, obyektiv voqyelik hodisalarini fikrda aks ettirish shakli. Bilimning keyingi maqsadi va in’ikosini anglashni va dunyoni amaliy qayta o’zgartirishni o’z ichiga oladi. Ta’limot – voqyelikning biron – bir sohasi haqidagi nazariy qoidalar majmui; biron – bir buyuk donishmandning (allomaning, faylasufning, mutafakkirning) qarashlari tizimi. Masalan: I. P. Pavlov ta’limoti, Ch. Darvin ta’limoti, Sechenov ta’limoti, Zardushta ta’limoti, Islom ta’limoti,... Axborot inqiloblari – agarda jamiyat taraqqiyoti tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, insoniyat o’zining rivojlanish tarixi malbaynida modda, quvvat va axborotlarni o’zlashtirib keldi. Insoniyatning rivojlanishida butun bir bosqichlar
ushbu davrlarning eng ilg’or quyidagi nomlardagi texnologiyalari bilan yuritilib kelinmoqda: -«Tosh asri» - mehnat quroli yasash uchun toshlarga ishlov berish texnologiyaasi; -«Bronza asri»-metallarga ishlov berish haqidagi turli texnologiyalarni barpo qilish asri; -«Elektr asri»-quvvatning yangi turdagi va energiyaning bir turdan ikkinchi turga aylantirish muammosi hal bo’lgan asr; «Jamiyatni axborotlashtirish asri» - intelletual, ya’ni aql – zakovat asri va h. k. «Axborot» tushunchasi lotincha «informatio» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, biror – bir dalil, voqyea, hodisani bayon qilish, tushuntirishni bildiradi. Demak, yuqoridagi sanab o’tilgan kishilik jamiyati tarqqiyotidagi asrlardan ma’lumki, jamiyat rivojlanish tarixida bir necha marta axborot inqiloblari bo’lgan. Axborot inqiloblari bo’lganligi tufayli o’sha davrlarda ishlab chiqarish va unga bo’lgan munosobatda sifatiy o’zgarishlar bo’lgan. Bular esa jamiyat taraqqiyot bosqichlarini ham yuzaga keltirgan. Bu borada eng so’nggi inqilob «XXI asr – intellektual asr», ya’ni yangi soha bu yangi bilimlar ishlab chiqish uchun (ma’lumot, ma’lumotlar bazasi, axborot, axborotlar banki va b. q.) texnologiyalar, uslublar, texnik voitalarni ishlab chiqarish bilan bog’liq axborot sanoatini yuzaga keltirmoqda. Bu esa axborot texnologiyalarini ham sifat ko’rsatkichlarini zamon bilan hamnafas qilishni taqozo etadi. Demak, bugungi kunimiz «manbalar  belgilar  ma’lumotlar  ma’lumotlar bazasi  axborotlar  axborotlar banki  axborotli texnologiyalar  yangi axborot texnologiyalari» tizimida fikr yuritishni taqozo qilar ekan. Shuning bilan birga bu asr insoniyatning axborot ishlab chiqarish bo’yicha imkoniyatlarini kuchaytiruvchi zamonaviy texnologiyalar, axborotlashgan jamiyatning intellektual salohiyati sifatini ham belgilar ekan va bunday jarayonlar axborotlashtirish sanoatini muntazam rivojlantirishni ta’minlovchi ilmiy – texnik asos hamdir. ushbu davrlarning eng ilg’or quyidagi nomlardagi texnologiyalari bilan yuritilib kelinmoqda: -«Tosh asri» - mehnat quroli yasash uchun toshlarga ishlov berish texnologiyaasi; -«Bronza asri»-metallarga ishlov berish haqidagi turli texnologiyalarni barpo qilish asri; -«Elektr asri»-quvvatning yangi turdagi va energiyaning bir turdan ikkinchi turga aylantirish muammosi hal bo’lgan asr; «Jamiyatni axborotlashtirish asri» - intelletual, ya’ni aql – zakovat asri va h. k. «Axborot» tushunchasi lotincha «informatio» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, biror – bir dalil, voqyea, hodisani bayon qilish, tushuntirishni bildiradi. Demak, yuqoridagi sanab o’tilgan kishilik jamiyati tarqqiyotidagi asrlardan ma’lumki, jamiyat rivojlanish tarixida bir necha marta axborot inqiloblari bo’lgan. Axborot inqiloblari bo’lganligi tufayli o’sha davrlarda ishlab chiqarish va unga bo’lgan munosobatda sifatiy o’zgarishlar bo’lgan. Bular esa jamiyat taraqqiyot bosqichlarini ham yuzaga keltirgan. Bu borada eng so’nggi inqilob «XXI asr – intellektual asr», ya’ni yangi soha bu yangi bilimlar ishlab chiqish uchun (ma’lumot, ma’lumotlar bazasi, axborot, axborotlar banki va b. q.) texnologiyalar, uslublar, texnik voitalarni ishlab chiqarish bilan bog’liq axborot sanoatini yuzaga keltirmoqda. Bu esa axborot texnologiyalarini ham sifat ko’rsatkichlarini zamon bilan hamnafas qilishni taqozo etadi. Demak, bugungi kunimiz «manbalar  belgilar  ma’lumotlar  ma’lumotlar bazasi  axborotlar  axborotlar banki  axborotli texnologiyalar  yangi axborot texnologiyalari» tizimida fikr yuritishni taqozo qilar ekan. Shuning bilan birga bu asr insoniyatning axborot ishlab chiqarish bo’yicha imkoniyatlarini kuchaytiruvchi zamonaviy texnologiyalar, axborotlashgan jamiyatning intellektual salohiyati sifatini ham belgilar ekan va bunday jarayonlar axborotlashtirish sanoatini muntazam rivojlantirishni ta’minlovchi ilmiy – texnik asos hamdir.
Endi shakldagi ikkinchi blokka to’xtalamiz. Bu blokning vazifasi ilmiy qadriyatlarni paydo qiluvchi asoslarni ta’minlashdan, ya’ni qadriy ongning asosiy ko’rsatkichlari majmuasini tashkil etishdan iborat. Kishilarning aqliy–ijodiy faoliyati natijalari majmuasidan qadriy ongni mujassamlashtirish imkoniyati tug’iladi. Bugungi kundagi qadriy ongni quyidagi ko’rsatkichlardan tashkil topgan, desak xato bo’lmaydi: aql, fikr, yozuv, fan, kitob, bilim, ilm, ta’lim, tarbiya, innovasion ta’lim, yangi pedagogik taxnologiyalar (ta’limning faol usullari), yangi axborot texnologiyalari (kompyuter uchun dastur, kompyuterli tizim, avtomatlashtirilgan tizim). Qadriy ong ilmiy va nazariy bilim bilan qanchalik uzviy bog’lansa, uning kishilar xulq-atvorini tartibga solish, boshqarishdagi roli shunchalik ta’sirchan va kuchli bo’ladi. Ular, asosan fikr, g’oya, ta’limot va axborotlashtirish orqali ro’y beradi. Endi quyida qadriy ong ko’rsatkichlari haqida qisqacha to’xtalamiz. Bu blokdagi, aql, yozuv, fan, kitob, bilim, ilm, ta’lim, innovasion ta’lim, dasturlashtirilgan ta’lim va kompyuterda dasturlash to’g’risidagi ma’lumotlar ushbu monografiyaning 2.6-paragrifida berildi. Shu sababli bu yerda quyidagilar haqida ma’lumotlar berish bilan chegaralanamiz. Pedagogik texnologiya – (YuNESKO ta’rifi)–ta’lim berish va o’zlashtirish usullarini yaratish, qo’llash, ularni yagona tizimga keltirish yo’li bilan inson salohiyati va texnik vositalarining barcha imkoniyatlaridan muvofiq ravishda foydalanib, bilimlar o’zlashtrilishining eng maqbul jarayonidir. Yangi pedagogik texnologiya – ta’lim maqsadlarini aniqlab, o’quv jarayoni rejasini tuzib, ularni joriy etish yordamida ta’lim samaradorligini oshiruvini ta’minlovchi o’quv jarayonining optimal boshqaruvini o’z ichiga olgan yagona tizimdir. Faol ta’lim – ta’lim jarayonida tarbiya beruvchi va ta’lim oluvchilarning ongli va faol ishtiroki, mustaqilligi hamda ijodiy qobiliyatlarini ta’minlovchi tizim – pedagogik jarayon. Endi shakldagi ikkinchi blokka to’xtalamiz. Bu blokning vazifasi ilmiy qadriyatlarni paydo qiluvchi asoslarni ta’minlashdan, ya’ni qadriy ongning asosiy ko’rsatkichlari majmuasini tashkil etishdan iborat. Kishilarning aqliy–ijodiy faoliyati natijalari majmuasidan qadriy ongni mujassamlashtirish imkoniyati tug’iladi. Bugungi kundagi qadriy ongni quyidagi ko’rsatkichlardan tashkil topgan, desak xato bo’lmaydi: aql, fikr, yozuv, fan, kitob, bilim, ilm, ta’lim, tarbiya, innovasion ta’lim, yangi pedagogik taxnologiyalar (ta’limning faol usullari), yangi axborot texnologiyalari (kompyuter uchun dastur, kompyuterli tizim, avtomatlashtirilgan tizim). Qadriy ong ilmiy va nazariy bilim bilan qanchalik uzviy bog’lansa, uning kishilar xulq-atvorini tartibga solish, boshqarishdagi roli shunchalik ta’sirchan va kuchli bo’ladi. Ular, asosan fikr, g’oya, ta’limot va axborotlashtirish orqali ro’y beradi. Endi quyida qadriy ong ko’rsatkichlari haqida qisqacha to’xtalamiz. Bu blokdagi, aql, yozuv, fan, kitob, bilim, ilm, ta’lim, innovasion ta’lim, dasturlashtirilgan ta’lim va kompyuterda dasturlash to’g’risidagi ma’lumotlar ushbu monografiyaning 2.6-paragrifida berildi. Shu sababli bu yerda quyidagilar haqida ma’lumotlar berish bilan chegaralanamiz. Pedagogik texnologiya – (YuNESKO ta’rifi)–ta’lim berish va o’zlashtirish usullarini yaratish, qo’llash, ularni yagona tizimga keltirish yo’li bilan inson salohiyati va texnik vositalarining barcha imkoniyatlaridan muvofiq ravishda foydalanib, bilimlar o’zlashtrilishining eng maqbul jarayonidir. Yangi pedagogik texnologiya – ta’lim maqsadlarini aniqlab, o’quv jarayoni rejasini tuzib, ularni joriy etish yordamida ta’lim samaradorligini oshiruvini ta’minlovchi o’quv jarayonining optimal boshqaruvini o’z ichiga olgan yagona tizimdir. Faol ta’lim – ta’lim jarayonida tarbiya beruvchi va ta’lim oluvchilarning ongli va faol ishtiroki, mustaqilligi hamda ijodiy qobiliyatlarini ta’minlovchi tizim – pedagogik jarayon.
Faol ta’lim sharoitida o’zlashtirilgan bilim va ish harakat usullari mazmunan mukammal tizimli, mantiqal tugal va turli ishlab chiqarish vaziyatlarida qo’llashga yaroqli bo’ladi. Bunda, asosan quyidagi ta’lim metodlaridan foydaliniladi: - bahs – munozora; - fikrlashga jalb qilish; - doskada bilimlarni mustahkamlash; - ishbilarmonlik o’yini; - rolli o’yin; - aqliy hujum o’yini; - kitob (manba) lar bilan ishlash o’yini; - kasbiy kompyuterli o’yinlar va boshqalar. Dastur–yunoncha «programma»-e’lon, ko’rsatma; bajariladigan ish yoki biror faoliyat rejasi. Dastur – oldindan tayyorlangan algoritm va hisoblash texnikasi vositalariga asoslangan holda bajariladigan ishning shart – sharoiti, maqsadi va vazifasini e’tiborga olib, uning biror–bir formal (shartli) algoritmik tilagi aniq va to’liq ifodalanishi. Yangi axborot texnologiyasi – hisoblash texnikasi va vositalari asosida axborotlarni to’plash, saqlash va kerakli manbalarga uzatishning zamonaviy usullari. Ta’limning avtomatlashtirilgan tizimi – ta’lim jarayonida o’rgatish va o’rganganlikni tekshirish va nazorat qilish imkoniyatini beruvchi dasturiy hisoblash vositalari tizimi. Dasturlashtirilgan ta’lim kibernetika, informatika, matematik logika va hisoblash texnikasining samarali tamoyillari va murakkab tizimlaridagi boshqarish vositalari pedagogikada joriy etilishi natijasida bo’lib, u XX asrning 50 - yillarida paydo bo’ldi. Dasturlashtirilgan ta’lim o’quv materialini kichik - kichik qismlarga bo’lish, uni muayyan tartibda bayon etish, ushbu qismlarning biridan ikkinchisiga o’tish tartibi (qoidalari) ni belgilash, xususan, har bir qismni o’zlashtirish yuzasidan Faol ta’lim sharoitida o’zlashtirilgan bilim va ish harakat usullari mazmunan mukammal tizimli, mantiqal tugal va turli ishlab chiqarish vaziyatlarida qo’llashga yaroqli bo’ladi. Bunda, asosan quyidagi ta’lim metodlaridan foydaliniladi: - bahs – munozora; - fikrlashga jalb qilish; - doskada bilimlarni mustahkamlash; - ishbilarmonlik o’yini; - rolli o’yin; - aqliy hujum o’yini; - kitob (manba) lar bilan ishlash o’yini; - kasbiy kompyuterli o’yinlar va boshqalar. Dastur–yunoncha «programma»-e’lon, ko’rsatma; bajariladigan ish yoki biror faoliyat rejasi. Dastur – oldindan tayyorlangan algoritm va hisoblash texnikasi vositalariga asoslangan holda bajariladigan ishning shart – sharoiti, maqsadi va vazifasini e’tiborga olib, uning biror–bir formal (shartli) algoritmik tilagi aniq va to’liq ifodalanishi. Yangi axborot texnologiyasi – hisoblash texnikasi va vositalari asosida axborotlarni to’plash, saqlash va kerakli manbalarga uzatishning zamonaviy usullari. Ta’limning avtomatlashtirilgan tizimi – ta’lim jarayonida o’rgatish va o’rganganlikni tekshirish va nazorat qilish imkoniyatini beruvchi dasturiy hisoblash vositalari tizimi. Dasturlashtirilgan ta’lim kibernetika, informatika, matematik logika va hisoblash texnikasining samarali tamoyillari va murakkab tizimlaridagi boshqarish vositalari pedagogikada joriy etilishi natijasida bo’lib, u XX asrning 50 - yillarida paydo bo’ldi. Dasturlashtirilgan ta’lim o’quv materialini kichik - kichik qismlarga bo’lish, uni muayyan tartibda bayon etish, ushbu qismlarning biridan ikkinchisiga o’tish tartibi (qoidalari) ni belgilash, xususan, har bir qismni o’zlashtirish yuzasidan
aniq ko’rsatmalar, topshiriqlar berish, o’z - o’zini nazorat qilishni ta’minlash kabi yo’llar bilan amalga oshiriladi. U har bir ta’lim oluvchilarni bilimlarini o’zlashtirishini, ko’nikmalar, malakalar hosil qilishini boshqarib borishni nazarda tutadi. Beriladigan topshiriqlarning mantiqiy ravishda o’nlik sanoq sistemasida ifodalangan materiallar, o’qituvchining o’quvchi-larni mantiqiy fikrlashga va ularni aqliy mehnatning samarali ko’nikmalarini egallab olishga o’rgatishga yordam beradi. Dasturlashtirilgan ta’limning dasturi, ya’ni o’rgatuvchi dastur (o’rgatuvchi algoritm) maxsus o’rgatuvchi qurilmalar (mashinali dasturlashtirilgan ta’lim) yoki dasturlashtirilgan darsliklarga (elektron darslik, elektron o’quv qo’llanma va h.k) kirtiladi. Bugungi kunda ba’zi hollarda dasturlashtirilgan ta’limni goh o’rgatuvchi va o’rganuvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil etish tizimi sifatida qaralsa, gohida an’anaviy ta’limning o’rnini egallaydigan pedagogik tizim, ba’zan qandaydir kibernetik didaktika, ta’limning yangi metodi yoki mustaqil ishlashning alohida turi deb qaralmoqda. Lekin, bundan qat’i nazar, dasturlashtirilgan ta’limning maqsadi ravshan, ya’ni u ta’lim oluvchining bilimlarini o’zlashtirish jarayonini boshqarishni optimallashtirishdir. Monitoring–ta’lim jarayonining kuchli yoki zaif tomonlarini ko’rsatib beruvchi, olingan raqamlarni, ma’lumot va ko’rsatkichlarni unumli tahlil etuvchi, ko’zlangan maqsad sari bosqichma–bosqich rejali qadam bosishni va samarali natijaga erishish zaminini yaratish faoliyatidir. Demak, qadriy ongning asosiy ko’rsatkichlari ham intellektual mulk elementlaridan iborat bo’lib, ular ham o’z navbatida ilmiy qadriyatlarni ifodalar ekan. Bular esa tadqiqotchining shaxsiy ijodiy faoliyatini yanada yuksaltirishga asosiy omil bo’ladi. Bu qayd etilgan omilning maqsadga muvofiq shakllanishi va bu faoliyatning muntazam davom etishi ilmiy tadqiqot ishlari jarayoni hisoblanadi. Endi ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishdagi kutilayotgan natijalar haqida to’xtalamiz. Ular, asosan quyidagi ko’rinishlarda uchrashi mumkin: - tezis; aniq ko’rsatmalar, topshiriqlar berish, o’z - o’zini nazorat qilishni ta’minlash kabi yo’llar bilan amalga oshiriladi. U har bir ta’lim oluvchilarni bilimlarini o’zlashtirishini, ko’nikmalar, malakalar hosil qilishini boshqarib borishni nazarda tutadi. Beriladigan topshiriqlarning mantiqiy ravishda o’nlik sanoq sistemasida ifodalangan materiallar, o’qituvchining o’quvchi-larni mantiqiy fikrlashga va ularni aqliy mehnatning samarali ko’nikmalarini egallab olishga o’rgatishga yordam beradi. Dasturlashtirilgan ta’limning dasturi, ya’ni o’rgatuvchi dastur (o’rgatuvchi algoritm) maxsus o’rgatuvchi qurilmalar (mashinali dasturlashtirilgan ta’lim) yoki dasturlashtirilgan darsliklarga (elektron darslik, elektron o’quv qo’llanma va h.k) kirtiladi. Bugungi kunda ba’zi hollarda dasturlashtirilgan ta’limni goh o’rgatuvchi va o’rganuvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil etish tizimi sifatida qaralsa, gohida an’anaviy ta’limning o’rnini egallaydigan pedagogik tizim, ba’zan qandaydir kibernetik didaktika, ta’limning yangi metodi yoki mustaqil ishlashning alohida turi deb qaralmoqda. Lekin, bundan qat’i nazar, dasturlashtirilgan ta’limning maqsadi ravshan, ya’ni u ta’lim oluvchining bilimlarini o’zlashtirish jarayonini boshqarishni optimallashtirishdir. Monitoring–ta’lim jarayonining kuchli yoki zaif tomonlarini ko’rsatib beruvchi, olingan raqamlarni, ma’lumot va ko’rsatkichlarni unumli tahlil etuvchi, ko’zlangan maqsad sari bosqichma–bosqich rejali qadam bosishni va samarali natijaga erishish zaminini yaratish faoliyatidir. Demak, qadriy ongning asosiy ko’rsatkichlari ham intellektual mulk elementlaridan iborat bo’lib, ular ham o’z navbatida ilmiy qadriyatlarni ifodalar ekan. Bular esa tadqiqotchining shaxsiy ijodiy faoliyatini yanada yuksaltirishga asosiy omil bo’ladi. Bu qayd etilgan omilning maqsadga muvofiq shakllanishi va bu faoliyatning muntazam davom etishi ilmiy tadqiqot ishlari jarayoni hisoblanadi. Endi ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishdagi kutilayotgan natijalar haqida to’xtalamiz. Ular, asosan quyidagi ko’rinishlarda uchrashi mumkin: - tezis;
- uslubiy tavsiyanoma; - o’quv qo’llanma; - darslik; - ilmiy ma’ruza; - maqola; - monografiya; - ixtiro; - patent; - mualliflik guvohnomasi; - kashfiyot; - dissertasiya; - pedagogik tadqiqotlardagi tajriba-sinov ishlari; - avtoreferat; - annotasiya va shu kabilar. Ular to’g’risida qisqacha ma’lumot berib o’tishni maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz, chunki sir emaski ayrim tadqiqotchilarimiz ilmiy tadqiqot ishlarini rasmiylashti-rayotganlarida ayrim xatoliklarga yo’l qo’yadilar, ya’ni maqola bilan ma’ruza tezislarini, ixtiro bilan kashfiyotni, uslubiy qo’llanma bilan o’quv qo’llanmalarini almashtirgan holatlar ham uchrab turadi. Tezis - (tezis yunonchada thesis - qoida, isbot - demakdir) - ilmiy asarlar, maqola, ma’ruza va boshqalardagi bayon etiladigan asosiy (qisqacha) fikr, xulosa. Tezis tayyorlashda ham o’zining mantiqiy ketma - ketligi bor, ya’ni unda ham qaralayotgan muammo ( mavzu), ma’ruza bayon qilinadigan axborot dolzarbligi, maqsad va uni hal qilish texnologiyasi, qo’lga kiritilgan natija hamda uning ahamiyati haqida qisqacha ma’lumot kiritilsa, yaxshi bo’ladi. Ilmiy ma’ruza - muayyan maqsadni ko’zlab tayyorlangan fan va texnika masalalarini yoritishga bag’ishlangan nashr. Bu nashrlar ilmiy masalaning mohiyatini to’la saqlagan holda uni keng omma uchun tushunarli uslubda bayon etadi. U ta’lim oluvchining g’oyaviy - ilmiy saviyasini o’stirishga, dunyoqarashini kengaytirishga yordam beradi - uslubiy tavsiyanoma; - o’quv qo’llanma; - darslik; - ilmiy ma’ruza; - maqola; - monografiya; - ixtiro; - patent; - mualliflik guvohnomasi; - kashfiyot; - dissertasiya; - pedagogik tadqiqotlardagi tajriba-sinov ishlari; - avtoreferat; - annotasiya va shu kabilar. Ular to’g’risida qisqacha ma’lumot berib o’tishni maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz, chunki sir emaski ayrim tadqiqotchilarimiz ilmiy tadqiqot ishlarini rasmiylashti-rayotganlarida ayrim xatoliklarga yo’l qo’yadilar, ya’ni maqola bilan ma’ruza tezislarini, ixtiro bilan kashfiyotni, uslubiy qo’llanma bilan o’quv qo’llanmalarini almashtirgan holatlar ham uchrab turadi. Tezis - (tezis yunonchada thesis - qoida, isbot - demakdir) - ilmiy asarlar, maqola, ma’ruza va boshqalardagi bayon etiladigan asosiy (qisqacha) fikr, xulosa. Tezis tayyorlashda ham o’zining mantiqiy ketma - ketligi bor, ya’ni unda ham qaralayotgan muammo ( mavzu), ma’ruza bayon qilinadigan axborot dolzarbligi, maqsad va uni hal qilish texnologiyasi, qo’lga kiritilgan natija hamda uning ahamiyati haqida qisqacha ma’lumot kiritilsa, yaxshi bo’ladi. Ilmiy ma’ruza - muayyan maqsadni ko’zlab tayyorlangan fan va texnika masalalarini yoritishga bag’ishlangan nashr. Bu nashrlar ilmiy masalaning mohiyatini to’la saqlagan holda uni keng omma uchun tushunarli uslubda bayon etadi. U ta’lim oluvchining g’oyaviy - ilmiy saviyasini o’stirishga, dunyoqarashini kengaytirishga yordam beradi
Ilmiy ma’ruzalar tarixi, kitob bosish yo’lga qo’yilishidan ancha ilgari (masalan, Xitoyda milloddan avvalgi 12 - 10 asrlardan, qadimgi Misrda milloddan avvalgi 2 - ming yillikning o’rtalarida) boshlangan. O’rta Osiyoda Abu Nasr Farobiy ("Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi"), Abu Rayhon Beruniy ("Mineralogiya"), Abu Ali ibn Sino ("Donishnoma", "Tib qonunlari") va boshqalarda ilmiy ma’ruzalarning ayrim namunalari bo’lgan. Hozirgi kunda ma’ruzalar matni, ma’ruzalar kursi va shu kabi ko’rinishdagi ilmiy ma’ruzalar keng qo’llanilmoqda. Hattoki, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi oliy attestaisya komissiyasi talablariga javob beruvchi ilmiy ma’ruzalar ilmiy daraja olish uchun himoyaga taqdim etilishi mumkin. Maqola - bunda ijtimoiy hayot hodisalari chuqur tahlil qilinib, nazariy va amaliy jihatdan umumlashtiriladi, davlat siyosati, iqtisod, texnika, fan va madaniyatda erishgan yutuqlari, ilg’or ish tajribalari ommalashtiriladi, xalq xo’jaligidagi nuqsonlar tanqid qilinadi. Bizni bu soha bo’yicha ko’proq muammoli maqolalar qiziqtiradi va munozara, bahslashuv mazmunida bo’lib, unda biror masala yuzasidan muallif o’z qarashlarini o’rtaga tashlaydi. Maqolada kirish, mavzu dolzarbligi, maqsad va uni hal qilish texnologiyasi (uslubiyati) hamda qo’lga kiritilgan natijalar va ularni tahlili asosida xulosasi bo’lmog’i lozim. Bular asosida mavzu yo’nalishiga qo’shilgan hissa va uning nazariy va amaliy ahamiyati yoritiladi. Monografiya - muayyan mavzu yoki muammoni, biror olim yoki yozuvchi hayoti va faoliyatini atroflicha, chuqur tadqiq etuvchi ilmiy asar. Monografiyada yoritilayotgan masala bo’yicha mavjud adabiyot umumlashtiriladi va tahlil etiladi, fanni rivojlantirishga yordam beradigan faraz va xulosalar olg’a suriladi. Ixtiro – xalq xo’jaligining turli sohalarida, ijtimoiy - madaniy qurilish va mudofaa sohalarida ijobiy samara beradigan, o’ziga xos texnikaviy yechimga ega bo’lgan yangilik tor ma’noda - davlat tomonidan tan olinadigan va tegishli qonun bilan muhofaza qilinadigan yangi texnikaviy yechim. Ilmiy ma’ruzalar tarixi, kitob bosish yo’lga qo’yilishidan ancha ilgari (masalan, Xitoyda milloddan avvalgi 12 - 10 asrlardan, qadimgi Misrda milloddan avvalgi 2 - ming yillikning o’rtalarida) boshlangan. O’rta Osiyoda Abu Nasr Farobiy ("Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi"), Abu Rayhon Beruniy ("Mineralogiya"), Abu Ali ibn Sino ("Donishnoma", "Tib qonunlari") va boshqalarda ilmiy ma’ruzalarning ayrim namunalari bo’lgan. Hozirgi kunda ma’ruzalar matni, ma’ruzalar kursi va shu kabi ko’rinishdagi ilmiy ma’ruzalar keng qo’llanilmoqda. Hattoki, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi oliy attestaisya komissiyasi talablariga javob beruvchi ilmiy ma’ruzalar ilmiy daraja olish uchun himoyaga taqdim etilishi mumkin. Maqola - bunda ijtimoiy hayot hodisalari chuqur tahlil qilinib, nazariy va amaliy jihatdan umumlashtiriladi, davlat siyosati, iqtisod, texnika, fan va madaniyatda erishgan yutuqlari, ilg’or ish tajribalari ommalashtiriladi, xalq xo’jaligidagi nuqsonlar tanqid qilinadi. Bizni bu soha bo’yicha ko’proq muammoli maqolalar qiziqtiradi va munozara, bahslashuv mazmunida bo’lib, unda biror masala yuzasidan muallif o’z qarashlarini o’rtaga tashlaydi. Maqolada kirish, mavzu dolzarbligi, maqsad va uni hal qilish texnologiyasi (uslubiyati) hamda qo’lga kiritilgan natijalar va ularni tahlili asosida xulosasi bo’lmog’i lozim. Bular asosida mavzu yo’nalishiga qo’shilgan hissa va uning nazariy va amaliy ahamiyati yoritiladi. Monografiya - muayyan mavzu yoki muammoni, biror olim yoki yozuvchi hayoti va faoliyatini atroflicha, chuqur tadqiq etuvchi ilmiy asar. Monografiyada yoritilayotgan masala bo’yicha mavjud adabiyot umumlashtiriladi va tahlil etiladi, fanni rivojlantirishga yordam beradigan faraz va xulosalar olg’a suriladi. Ixtiro – xalq xo’jaligining turli sohalarida, ijtimoiy - madaniy qurilish va mudofaa sohalarida ijobiy samara beradigan, o’ziga xos texnikaviy yechimga ega bo’lgan yangilik tor ma’noda - davlat tomonidan tan olinadigan va tegishli qonun bilan muhofaza qilinadigan yangi texnikaviy yechim.
Har qanday yangilik ham ixtiro bo’lavermaydi. Masalan, quruq ilmiy qoidalar, xususan, kashfiyotlar, amalga oshirib bo’lmaydigan va hatto takliflar (masalan, abadiy dvigatel yaratish haqidagi takliflar) ixtiro hisoblanmaydi. Hal qilinadigan masala faqat nazariy emas, balki amaliy ehtiyojlarni qondiradigan bo’lishi lozim. Ixtiro qonun bilan muhofazalangan davlatlarda har bir taklifning ixtiro bo’lish shartlari belgilanadi. Bu shartlardan asosiysi masalaning eng yangi hisoblangan texnik yechimidir. Muayyan taklifni ixtiro deb hisoblash uchun undan bir necha marta foydalanish imkoni ham bo’lishi kerak. Ixtironing yangiligi, ya’ni birinchi ekanligi (ko’pincha, ixtirochilikka oid tashkilotlarga berilgan hujjat– ariza sanasi) oldin berilgan mualliflik guvohnomalari va patentlar, ixtirolar e’lon qilinadigan tegishli adabiyotlar, ko’rgazmalarda namoyish qilingan eksponatlar va boshqalarga muvofiq aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasida ixtirochi bo’la olish shartlari va uni tasniflash tartibi O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan 1994 yilda tasdiqlangan «Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari haqida»gi qonunda belgilangan. Ixtiro bo’yicha talabnomalarni ekspertiza qilish, mualliflik guvohnomasi va patent berish ishlari O’zR Davlat patent idorasi tomonidan amalga oshiriladi. Ixtirochilik huquqi – O’zbekistonda fan va texnika sohasida ixtiro yaratish, uning rasman tan olinishi va qo’llanilishi bilan bog’liq holda vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turadigan fuqorolik – huquqiy me’yorlar majmui. Patent - lotincha patenuis – o’rta asrda /arbiy Yevropa mamlakatlarida ma’lum mansab va unvonni olish huquqini beradigan guvohnoma, yorliq. Patent, ixtirochining o’z ixtisosiga olgan huquqini tasdiqlovchi hujjat. Patent qaysi davlat tomonidan berilgan bo’lsa, o’sha davlat hududida yuridik kuchga ega bo’ladi. Patent 15-20 yil muddatga ham beriladi, ayrim mamlakatlarda bu muddat uzaytirilishi ham mumkin. Mualliflik guvohnomasi – muallifning ixtiro va kashfiyot huquqini tasdiqlovchi hujjat. Ixtirochi o’z hoxishi bilan kashfiyoti uchun mualliflik Har qanday yangilik ham ixtiro bo’lavermaydi. Masalan, quruq ilmiy qoidalar, xususan, kashfiyotlar, amalga oshirib bo’lmaydigan va hatto takliflar (masalan, abadiy dvigatel yaratish haqidagi takliflar) ixtiro hisoblanmaydi. Hal qilinadigan masala faqat nazariy emas, balki amaliy ehtiyojlarni qondiradigan bo’lishi lozim. Ixtiro qonun bilan muhofazalangan davlatlarda har bir taklifning ixtiro bo’lish shartlari belgilanadi. Bu shartlardan asosiysi masalaning eng yangi hisoblangan texnik yechimidir. Muayyan taklifni ixtiro deb hisoblash uchun undan bir necha marta foydalanish imkoni ham bo’lishi kerak. Ixtironing yangiligi, ya’ni birinchi ekanligi (ko’pincha, ixtirochilikka oid tashkilotlarga berilgan hujjat– ariza sanasi) oldin berilgan mualliflik guvohnomalari va patentlar, ixtirolar e’lon qilinadigan tegishli adabiyotlar, ko’rgazmalarda namoyish qilingan eksponatlar va boshqalarga muvofiq aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasida ixtirochi bo’la olish shartlari va uni tasniflash tartibi O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan 1994 yilda tasdiqlangan «Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari haqida»gi qonunda belgilangan. Ixtiro bo’yicha talabnomalarni ekspertiza qilish, mualliflik guvohnomasi va patent berish ishlari O’zR Davlat patent idorasi tomonidan amalga oshiriladi. Ixtirochilik huquqi – O’zbekistonda fan va texnika sohasida ixtiro yaratish, uning rasman tan olinishi va qo’llanilishi bilan bog’liq holda vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turadigan fuqorolik – huquqiy me’yorlar majmui. Patent - lotincha patenuis – o’rta asrda /arbiy Yevropa mamlakatlarida ma’lum mansab va unvonni olish huquqini beradigan guvohnoma, yorliq. Patent, ixtirochining o’z ixtisosiga olgan huquqini tasdiqlovchi hujjat. Patent qaysi davlat tomonidan berilgan bo’lsa, o’sha davlat hududida yuridik kuchga ega bo’ladi. Patent 15-20 yil muddatga ham beriladi, ayrim mamlakatlarda bu muddat uzaytirilishi ham mumkin. Mualliflik guvohnomasi – muallifning ixtiro va kashfiyot huquqini tasdiqlovchi hujjat. Ixtirochi o’z hoxishi bilan kashfiyoti uchun mualliflik
guvohnomasi yoki patent olishi mumkin. Patent berilganda muallifning ixtirosiga mutloq huquq belgilanadi. Agar ixtiro muallifning ilmiy tadqiqot instituti, konstruktorlik byurosi va boshqa shunga o’xshash tashkilotlarda ishlash vaqtida yoki davlat, shirkat va boshqa jamoat tashkilotlarining topshirig’i bilan bajarilgan bo’lsa, shuningdek, muallif ixtiro ustida ishlash davrida davlat, shirkat va jamoa tashkilotlaridan yordam olgan bo’lsa, ixtiro uchun patent berilmaydi. Jamoa ixtirosi uchun mualliflik guvohnomasi berilishi bilan ixtiro ishlab chiqarishga joriy qilinadi. Mualliflik guvohnomasini olgan shaxs o’z ixtirosi joriy etilishi natijasida tejab qolingan mablag’ga yoki boshqa ijobiy samaraga yarasha haq olish huquqiga, shuningdek, amaldagi qonunlarga muvofiq turli imtiyozlar olish huquqiga ega bo’ladi. Kashfiyot – izlanish, tadqiqot, ilmiy tadqiqot natijasida, ba’zan esa tasodifan topilgan, yaratilgan ilmiy yangilik. Unga tabiat hodisalari va jamiyat qonuniyatlarini ongli ravishda ilmiy idrok qilish natijasida erishiladi. Kashfiyot tufayli moddiy dunyoning ilgari insoniyatga ma’lum bo’lmagan obyektiv qonuniyatlari, xossalari va hodisalari ma’lum bo’ladi. Kashfiyot insoniyatning bilish jarayoni darajasini tubdan o’zgartiradi va u fan –texnika inqilobining asosini tashkil etadi, ya’ni fan va texnika taraqqiyotiga tubdan yangi yo’nalishlarni baxsh etadi. Insoniyat taraqqiyotida juda ko’p kashfiyotlar qilingan. Kashfiyot bilan ixtironi bir-biridan farqlash kerak, chunki kashfiyot qilish natijasida muayyan qonuniyatlar yaratiladi, ixtiro natijasida esa muhim yangiliklar yaratiladi. Masalan, Arximedning suv chiqarish vinti o’ta yangilik bo’lsa ham u ixtiro hisoblanadi. I.Nyutonning butun olam tortishish qonuni esa olamshumul kashfiyotdir. Hatto ichki yonuv dvigatelining yaratilishi ham ixtiro, lekin N.Kopernikning Yer o’z o’qi atrofida va Sayyoralar (shu jumladan, Yer)ning quyosh atrofida aylanish to’g’richidagi g’oyasi olamshumul kashfiyotdir. guvohnomasi yoki patent olishi mumkin. Patent berilganda muallifning ixtirosiga mutloq huquq belgilanadi. Agar ixtiro muallifning ilmiy tadqiqot instituti, konstruktorlik byurosi va boshqa shunga o’xshash tashkilotlarda ishlash vaqtida yoki davlat, shirkat va boshqa jamoat tashkilotlarining topshirig’i bilan bajarilgan bo’lsa, shuningdek, muallif ixtiro ustida ishlash davrida davlat, shirkat va jamoa tashkilotlaridan yordam olgan bo’lsa, ixtiro uchun patent berilmaydi. Jamoa ixtirosi uchun mualliflik guvohnomasi berilishi bilan ixtiro ishlab chiqarishga joriy qilinadi. Mualliflik guvohnomasini olgan shaxs o’z ixtirosi joriy etilishi natijasida tejab qolingan mablag’ga yoki boshqa ijobiy samaraga yarasha haq olish huquqiga, shuningdek, amaldagi qonunlarga muvofiq turli imtiyozlar olish huquqiga ega bo’ladi. Kashfiyot – izlanish, tadqiqot, ilmiy tadqiqot natijasida, ba’zan esa tasodifan topilgan, yaratilgan ilmiy yangilik. Unga tabiat hodisalari va jamiyat qonuniyatlarini ongli ravishda ilmiy idrok qilish natijasida erishiladi. Kashfiyot tufayli moddiy dunyoning ilgari insoniyatga ma’lum bo’lmagan obyektiv qonuniyatlari, xossalari va hodisalari ma’lum bo’ladi. Kashfiyot insoniyatning bilish jarayoni darajasini tubdan o’zgartiradi va u fan –texnika inqilobining asosini tashkil etadi, ya’ni fan va texnika taraqqiyotiga tubdan yangi yo’nalishlarni baxsh etadi. Insoniyat taraqqiyotida juda ko’p kashfiyotlar qilingan. Kashfiyot bilan ixtironi bir-biridan farqlash kerak, chunki kashfiyot qilish natijasida muayyan qonuniyatlar yaratiladi, ixtiro natijasida esa muhim yangiliklar yaratiladi. Masalan, Arximedning suv chiqarish vinti o’ta yangilik bo’lsa ham u ixtiro hisoblanadi. I.Nyutonning butun olam tortishish qonuni esa olamshumul kashfiyotdir. Hatto ichki yonuv dvigatelining yaratilishi ham ixtiro, lekin N.Kopernikning Yer o’z o’qi atrofida va Sayyoralar (shu jumladan, Yer)ning quyosh atrofida aylanish to’g’richidagi g’oyasi olamshumul kashfiyotdir.
Avtomabil va samolyotning yaratilishi ham ilmga, tabiat qonuniyatlariga asoslangan ixtiro deyish mumkin. Lekin Galileo Galileyning qushlarni uchishiga taqlid qilib samolyotning uchish sxemasini yaratish kashfiyot hisoblanadi. Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Al Farg’oniy yaratgan qonuniyatlar ham buyuk kashfiyotlar jumlasiga kiradi. Har qanday ixtiro ham kashfiyot bo’la olmaydi, lekin ixtiro kashfiyotga suyangan holda amalga oshiriladi. Kashfiyot ham, ixtiro ham qonun bilan muhofazalanadi. Ilmiy kashfiyotlar va ixtirolarni ro’yxatga olish mualliflik huquqini qonunlar bilan mustahkamlab qo’yish davlat tizimi mavjud. O’zbekistonda kashfiyot va ixtirolarni muhofaza ishlari bilan O’zR Davlat patent idorasi shug’ullanadi. Dissertasiya - (lotincha dissertatio – tadqiqot, mulohaza) – ilmiy daraja olish uchun taqdim etiladigan va ilmiy jamoatchilik oldida yakka tartibda himoya qilinadigan ilmiy asar. Dissertasiya himoya qilish dastlab o’rta asrlarda nemis tilida so’zlashadigan mamlakatlarning universitetlarida paydo bo’ldi. Bu XVI – XVII asrlarda boshqa mamlakatlarga ham tarqala boshladi. O’zbekistonda 1934 yildan fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajalarini olish uchun dissertasiya himoya qilish ijro etila boshladi. Fan nomzodi- ilmiy darajasini olish uchun himoya qilinadigan dissertasiya yangi ilmiy-amaliy xulosa va tavsiyalarni o’z ichiga olishi, uning muallifi (dissertant) tanlagan mutaxassislik bo’yicha chuqur ilmiy-nazariy bilimga ega ekanligini ko’rsatib berishi lozim. Fan doktori - (Doktor lotincha doctor – ustoz degani) ilmiy darajasini olish uchun himoya qilinadigan dissertasiya fan va texnikaning muayyan sohasidagi katta ilmiy-nazariy muammoni hal qilishi, fan va amaliyotning rivojiga ulkan hissa bo’lib qo’shilishi lozim. Nomzodlik va doktorlik dissertasiyalari oliy o’quv yurti yoki ilmiy tadqiqot institutlarida tashkil etilgan ixtisoslashtirilgan ilmiy kengashda himoya qilinadi. Avtomabil va samolyotning yaratilishi ham ilmga, tabiat qonuniyatlariga asoslangan ixtiro deyish mumkin. Lekin Galileo Galileyning qushlarni uchishiga taqlid qilib samolyotning uchish sxemasini yaratish kashfiyot hisoblanadi. Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Al Farg’oniy yaratgan qonuniyatlar ham buyuk kashfiyotlar jumlasiga kiradi. Har qanday ixtiro ham kashfiyot bo’la olmaydi, lekin ixtiro kashfiyotga suyangan holda amalga oshiriladi. Kashfiyot ham, ixtiro ham qonun bilan muhofazalanadi. Ilmiy kashfiyotlar va ixtirolarni ro’yxatga olish mualliflik huquqini qonunlar bilan mustahkamlab qo’yish davlat tizimi mavjud. O’zbekistonda kashfiyot va ixtirolarni muhofaza ishlari bilan O’zR Davlat patent idorasi shug’ullanadi. Dissertasiya - (lotincha dissertatio – tadqiqot, mulohaza) – ilmiy daraja olish uchun taqdim etiladigan va ilmiy jamoatchilik oldida yakka tartibda himoya qilinadigan ilmiy asar. Dissertasiya himoya qilish dastlab o’rta asrlarda nemis tilida so’zlashadigan mamlakatlarning universitetlarida paydo bo’ldi. Bu XVI – XVII asrlarda boshqa mamlakatlarga ham tarqala boshladi. O’zbekistonda 1934 yildan fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajalarini olish uchun dissertasiya himoya qilish ijro etila boshladi. Fan nomzodi- ilmiy darajasini olish uchun himoya qilinadigan dissertasiya yangi ilmiy-amaliy xulosa va tavsiyalarni o’z ichiga olishi, uning muallifi (dissertant) tanlagan mutaxassislik bo’yicha chuqur ilmiy-nazariy bilimga ega ekanligini ko’rsatib berishi lozim. Fan doktori - (Doktor lotincha doctor – ustoz degani) ilmiy darajasini olish uchun himoya qilinadigan dissertasiya fan va texnikaning muayyan sohasidagi katta ilmiy-nazariy muammoni hal qilishi, fan va amaliyotning rivojiga ulkan hissa bo’lib qo’shilishi lozim. Nomzodlik va doktorlik dissertasiyalari oliy o’quv yurti yoki ilmiy tadqiqot institutlarida tashkil etilgan ixtisoslashtirilgan ilmiy kengashda himoya qilinadi.
Himoyaga taqdim etiladigan disseratsiyaning asosiy mazmuni alohida kitob tarzida yoki jurnal, ilmiy ishlar to’plamlari va boshqa nashrlarda e’lon qilinishi lozim. Ularning soni va hajmi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi oliy asttetasiyasi komissiyasi tomonidan belgilanadi. Shuningdek, muhim ixtiro va kashfiyotlar, ayrim shaxs yoki jamoa tomonidan yangi mashina, boshqarish tizimi, turli asboblar, qurilma va texnologik jarayonlar yaratishdagi tugallangan ishlar bir muallif tomonidan tayyorlangan mustaqil ilmiy yoki ilmiy- metodik asar darajasida bo’lgan orginal darsliklar ham ilmiy ma’ruza shaklida dissertasiya o’rnida himoyaga taqdim etiladi. Dissertasiya himoyasi oldidan uning asosiy mazmuni va xulosalar yozilgan avtoreferat e’lon qilinadi. Himoya qilingan nomzodlik va doktorlik dissertasiyalari oliy attetasiya komissiyasi tomonidan belgilangan muddatlarda tasdiqlangandan so’ng dissertasiya himoya qilgan shaxslarga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplom topshiriladi. Himoya qilingan dissertasiyalar himoya o’tgan ilmiy muassasa kutubxonasida, shuningdek, muayyan soha kutubxonalarida saqlanadi. O’zbekiston Respublikasida 2000-2001 o’quv yilidan boshlab oliy ta’lim tizimida magistrlar uchun ilmiy yoki ilmiy-texnikaviy mazmundagi magistrlik dissertasiyasini himoya qilish joriy etildi. Dissertasiya ishida kirish, boblar va xulosalar hamda ilovalar o’z ifodasini topadi. Dissertasiyaning kirish qismida mavzu (muammo) dolzarbligini asoslash tadqiqot maqsadi va uni bajarishdan kelib chiqadigan vazifalar, tadqiqot manbai va predmeti, tadqiqot metodlari va metodologik asoslari, tadqiqotning ilmiy farazi va yangiligi, tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati, dissertasiya ishi bo’yicha olingan natijalarning ilmiy omma orasidagi muhokamasi haqidagi ma’lumotlar, tajriba-sinov ishi, himoyaga olib chiqiladigan holatlar va qo’lga kiritilgan natijalar hamda dissertasiyaning tarkibiy qismi haqidagi ma’lumotlar yoritiladi. Dissertasiyani rasmiylashtirishdagi boblar, uning asosini tashkil etadi. Undagi boblar soni muammo salohiyati va uning yechimini bayoni hajmiga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Eng asosiysi ularda muammoni o’rganilganlik tahlili, muammo Himoyaga taqdim etiladigan disseratsiyaning asosiy mazmuni alohida kitob tarzida yoki jurnal, ilmiy ishlar to’plamlari va boshqa nashrlarda e’lon qilinishi lozim. Ularning soni va hajmi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi oliy asttetasiyasi komissiyasi tomonidan belgilanadi. Shuningdek, muhim ixtiro va kashfiyotlar, ayrim shaxs yoki jamoa tomonidan yangi mashina, boshqarish tizimi, turli asboblar, qurilma va texnologik jarayonlar yaratishdagi tugallangan ishlar bir muallif tomonidan tayyorlangan mustaqil ilmiy yoki ilmiy- metodik asar darajasida bo’lgan orginal darsliklar ham ilmiy ma’ruza shaklida dissertasiya o’rnida himoyaga taqdim etiladi. Dissertasiya himoyasi oldidan uning asosiy mazmuni va xulosalar yozilgan avtoreferat e’lon qilinadi. Himoya qilingan nomzodlik va doktorlik dissertasiyalari oliy attetasiya komissiyasi tomonidan belgilangan muddatlarda tasdiqlangandan so’ng dissertasiya himoya qilgan shaxslarga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplom topshiriladi. Himoya qilingan dissertasiyalar himoya o’tgan ilmiy muassasa kutubxonasida, shuningdek, muayyan soha kutubxonalarida saqlanadi. O’zbekiston Respublikasida 2000-2001 o’quv yilidan boshlab oliy ta’lim tizimida magistrlar uchun ilmiy yoki ilmiy-texnikaviy mazmundagi magistrlik dissertasiyasini himoya qilish joriy etildi. Dissertasiya ishida kirish, boblar va xulosalar hamda ilovalar o’z ifodasini topadi. Dissertasiyaning kirish qismida mavzu (muammo) dolzarbligini asoslash tadqiqot maqsadi va uni bajarishdan kelib chiqadigan vazifalar, tadqiqot manbai va predmeti, tadqiqot metodlari va metodologik asoslari, tadqiqotning ilmiy farazi va yangiligi, tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati, dissertasiya ishi bo’yicha olingan natijalarning ilmiy omma orasidagi muhokamasi haqidagi ma’lumotlar, tajriba-sinov ishi, himoyaga olib chiqiladigan holatlar va qo’lga kiritilgan natijalar hamda dissertasiyaning tarkibiy qismi haqidagi ma’lumotlar yoritiladi. Dissertasiyani rasmiylashtirishdagi boblar, uning asosini tashkil etadi. Undagi boblar soni muammo salohiyati va uning yechimini bayoni hajmiga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Eng asosiysi ularda muammoni o’rganilganlik tahlili, muammo
bo’yicha maqsad va vazifalarni amalga oshirishdagi samarali ilmiy tadqiqotlar, ya’ni ilmiy-nazariy asoslari tushunarli, ixcham, yaxlit muammo sifatida bayon qilinishi lozim. Chunki dissertasiya tasnifidan ham ma’lumki, bunday ilmiy asar xalq xo’jaligining yirik bir muammosini hal qilishga yoki fan sohasi bo’yicha ilmiy- nazariy g’oya va uning yechimiga bag’ishlangan bo’ladi hyech bo’lmaganda yangi ilmiy-amaliy xulosa va tavsiyalar chiqarishga bag’ishlangan bo’ladi. Dissertasiya xulosasida, asosan, olib borilgan ilmiy tadqiqot bo’yicha qo’lga kiritilgan natijalar o’z ifodasini topadi. Bu, ayniqsa dissertasiyani bajarishdagi muammo maqsadi, vazifalari va dissertasiyadagi ilmiy yangiliklar hamda himoyaga olib chiqiladigan holatlarni o’zida aks ettirsa, yaxshi bo’ladi. Dissertasiyadagi foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ham muhim rol o’ynaydi, chunki u muammoning o’rganilganlik darajasini aniqlashda qanday adabiyotlardan (dunyo bo’yicha, respublika bo’yicha va h.k.) foydalanilganligiga e’tibor berish ham dissertasiyani baholashda bitta muhim omil bo’lib hisoblanadi. Ilovalarda esa me’yoriy hujjatlar (ilmiy tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etish to’g’risidagi dalolatnoma yoki ma’lumotnomalar, shuningdek tajriba-sinov ishilari bo’yicha boshqa hujjatlar hamda patent, mualliflik guvohnomalari, ixtirolar haqidagi hujjatlar nusxalari) va dissertasiya hajmi chegaralanganligini e’tiborga olib ilovaga olib chiqiladigan materiallar o’z ifodasini topadi. Pedagogik tadqiqotlarda tajriba-sinov ishlari. Bunda, asosan mavzuga oid ilmiy, ilmiy–uslubiy, tarixiy, falsafiy, pedagogik-psixologik adabiyotlar o’rganilib, muammoning metodologik asoslari loyihalanadi. Bulardan tashqari, muammoni o’rganganlik darajasini tahlil qilishda va vazifalarni samarali rejalashtirib olish maqsadida ta’lim oluvchilar, o’qituvchilar, mutaxassis – olimlar bilan suhbatlar, anketa savollariga javob berishlarini tashkil qilish va shu kabilar ham amalga oshiriladi. Shuningdek, pedagogik amaliyotda muammoning holati, ommaviy va ilg’or tajriba o’rganiladi, ta’limning faol usullari tanlanadi, tajriba-sinov ishilari ning dasturi, tajribaviy ishlanmalar tayyorlanadi hamda tajriba-sinov ishilari boshlab yuboriladi. Va nihoyat, olingan natijalar tahlil qilinadi va umumlashtiriladi hamda bo’yicha maqsad va vazifalarni amalga oshirishdagi samarali ilmiy tadqiqotlar, ya’ni ilmiy-nazariy asoslari tushunarli, ixcham, yaxlit muammo sifatida bayon qilinishi lozim. Chunki dissertasiya tasnifidan ham ma’lumki, bunday ilmiy asar xalq xo’jaligining yirik bir muammosini hal qilishga yoki fan sohasi bo’yicha ilmiy- nazariy g’oya va uning yechimiga bag’ishlangan bo’ladi hyech bo’lmaganda yangi ilmiy-amaliy xulosa va tavsiyalar chiqarishga bag’ishlangan bo’ladi. Dissertasiya xulosasida, asosan, olib borilgan ilmiy tadqiqot bo’yicha qo’lga kiritilgan natijalar o’z ifodasini topadi. Bu, ayniqsa dissertasiyani bajarishdagi muammo maqsadi, vazifalari va dissertasiyadagi ilmiy yangiliklar hamda himoyaga olib chiqiladigan holatlarni o’zida aks ettirsa, yaxshi bo’ladi. Dissertasiyadagi foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ham muhim rol o’ynaydi, chunki u muammoning o’rganilganlik darajasini aniqlashda qanday adabiyotlardan (dunyo bo’yicha, respublika bo’yicha va h.k.) foydalanilganligiga e’tibor berish ham dissertasiyani baholashda bitta muhim omil bo’lib hisoblanadi. Ilovalarda esa me’yoriy hujjatlar (ilmiy tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etish to’g’risidagi dalolatnoma yoki ma’lumotnomalar, shuningdek tajriba-sinov ishilari bo’yicha boshqa hujjatlar hamda patent, mualliflik guvohnomalari, ixtirolar haqidagi hujjatlar nusxalari) va dissertasiya hajmi chegaralanganligini e’tiborga olib ilovaga olib chiqiladigan materiallar o’z ifodasini topadi. Pedagogik tadqiqotlarda tajriba-sinov ishlari. Bunda, asosan mavzuga oid ilmiy, ilmiy–uslubiy, tarixiy, falsafiy, pedagogik-psixologik adabiyotlar o’rganilib, muammoning metodologik asoslari loyihalanadi. Bulardan tashqari, muammoni o’rganganlik darajasini tahlil qilishda va vazifalarni samarali rejalashtirib olish maqsadida ta’lim oluvchilar, o’qituvchilar, mutaxassis – olimlar bilan suhbatlar, anketa savollariga javob berishlarini tashkil qilish va shu kabilar ham amalga oshiriladi. Shuningdek, pedagogik amaliyotda muammoning holati, ommaviy va ilg’or tajriba o’rganiladi, ta’limning faol usullari tanlanadi, tajriba-sinov ishilari ning dasturi, tajribaviy ishlanmalar tayyorlanadi hamda tajriba-sinov ishilari boshlab yuboriladi. Va nihoyat, olingan natijalar tahlil qilinadi va umumlashtiriladi hamda
tegishli xulosalar chiqarilib, tayyorlangan ishlanmalardan amaliy faoliyatda foydalanishga tavsiyalar tayyorlanadi. Avtoreferat - ilmiy asar yoki tadqiqotning muallif tomonidan tayyorlangan qisqacha mazmuni ifodasi. Avtoreferatda dissertasiya haqida to’liq ma’lumot olish imkoniyati yaratilgan bo’lishi lozim. Unda dissertasiya kirish qismi va boblar mazmuni hamda xulosa ixcham, tushunarli, ilmiy tilda bayon qilingan bo’lmog’i lozim. Bunda bulardan tashqari avtoreferatda muallif tomonidan dissertasiya ishi bo’yicha e’lon qilingan ishlar ro’yxati 3.3 –shakl (maxsus shakl bo’lib, u oliy attestasiya komissiyasi tomonidan tasis etilgan)dagi ma’lumotlarni ifodalaydigan qilib yozilishi kerak. Agarda avtoreferat o’zbek tilida tayyorlangan bo’lsa, u holda rus va ingiliz tillarida dissertasiya annotasiyasi ham avtoreferatda o’z aksini topmog’i lozim. Referat - (lotincha refero–axborot berayapman) –biror ilmiy asar, maqola, o’qilgan kitob va shu kabilar mazmunining qisqacha yozma yoki og’zaki bayoni. O’rganilgan ilmiy masalaning natijasi haqidagi axborot yoki tegishli adabiyot va boshqa manbalar tahlilini o’z ichiga oluvchi ma’ruza. Referat, odatda, ilmiy-axborotli vazifani o’taydi. Unda muayyan mavzu yoritilishi bilan birgalikda tegishli ilmiy nazariyalar, xulosalar tahlil etilishi va tanqid qilinishi mumkin. Ilmiy–tadqiqot muassasalari, oliy o’quv yurti, xalq universitetlarida ilmiy ma’ruzalar sifatidagi referatlar keng tarqalgan. Annotasiya - (lotincha annotatio – qayd) – qisqacha ta’rif bo’lib, u kitob, maqola, qo’lyozma mundarijasini va boshqa jihatlarini ochib beradi. Annotasiyani, masalan, kitobning o’zida, bibliografik ko’rsatkichlarda, referativ jurnallarda va kutubxona kataloglarida uchratish mumkin. Uning vazifasi ta’lim oluvchilarda muayyan kitob, maqola, qo’lyozma to’g’risida umumiy tasavvur tug’dirish va ularga adabiyotlar tanlashda yordam berishdir. Endi IQ ning jamiyat taraqqiyoti va yoshlar ta’lim – tarbiyasiga ta’sirini qisqacha bayoniga o’tamiz. Biz bu qismni qadriy baho deb atadik, chunki yuqoridagi keltirilgan «Qadriy asos  qadriy ong  qadriy natija» tizimini ishlab tegishli xulosalar chiqarilib, tayyorlangan ishlanmalardan amaliy faoliyatda foydalanishga tavsiyalar tayyorlanadi. Avtoreferat - ilmiy asar yoki tadqiqotning muallif tomonidan tayyorlangan qisqacha mazmuni ifodasi. Avtoreferatda dissertasiya haqida to’liq ma’lumot olish imkoniyati yaratilgan bo’lishi lozim. Unda dissertasiya kirish qismi va boblar mazmuni hamda xulosa ixcham, tushunarli, ilmiy tilda bayon qilingan bo’lmog’i lozim. Bunda bulardan tashqari avtoreferatda muallif tomonidan dissertasiya ishi bo’yicha e’lon qilingan ishlar ro’yxati 3.3 –shakl (maxsus shakl bo’lib, u oliy attestasiya komissiyasi tomonidan tasis etilgan)dagi ma’lumotlarni ifodalaydigan qilib yozilishi kerak. Agarda avtoreferat o’zbek tilida tayyorlangan bo’lsa, u holda rus va ingiliz tillarida dissertasiya annotasiyasi ham avtoreferatda o’z aksini topmog’i lozim. Referat - (lotincha refero–axborot berayapman) –biror ilmiy asar, maqola, o’qilgan kitob va shu kabilar mazmunining qisqacha yozma yoki og’zaki bayoni. O’rganilgan ilmiy masalaning natijasi haqidagi axborot yoki tegishli adabiyot va boshqa manbalar tahlilini o’z ichiga oluvchi ma’ruza. Referat, odatda, ilmiy-axborotli vazifani o’taydi. Unda muayyan mavzu yoritilishi bilan birgalikda tegishli ilmiy nazariyalar, xulosalar tahlil etilishi va tanqid qilinishi mumkin. Ilmiy–tadqiqot muassasalari, oliy o’quv yurti, xalq universitetlarida ilmiy ma’ruzalar sifatidagi referatlar keng tarqalgan. Annotasiya - (lotincha annotatio – qayd) – qisqacha ta’rif bo’lib, u kitob, maqola, qo’lyozma mundarijasini va boshqa jihatlarini ochib beradi. Annotasiyani, masalan, kitobning o’zida, bibliografik ko’rsatkichlarda, referativ jurnallarda va kutubxona kataloglarida uchratish mumkin. Uning vazifasi ta’lim oluvchilarda muayyan kitob, maqola, qo’lyozma to’g’risida umumiy tasavvur tug’dirish va ularga adabiyotlar tanlashda yordam berishdir. Endi IQ ning jamiyat taraqqiyoti va yoshlar ta’lim – tarbiyasiga ta’sirini qisqacha bayoniga o’tamiz. Biz bu qismni qadriy baho deb atadik, chunki yuqoridagi keltirilgan «Qadriy asos  qadriy ong  qadriy natija» tizimini ishlab