Ilmiybaza.uz EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA: TUSHUNCHA, TARIXI Reja: 1. Psixologik tajriba haqida tushuncha. 2. Psixologik tajriba turlari. 3. Tajribaning tashqi sharoiti. 4. Tajribaning ichki sharoiti. Ilmiybaza.uz Mavzu yuzasidan asosiy tushunchalar: Sifat tajribasi-ayrim hodisalar yoki shaxslar haqida ma`lumot to`plashga xizmat qiluvchi tajriba. Omilli tajriba-biror psixik hodisaning u yoki bu omilining ta`siriga bog`liqligini aniqlashga xizmat qiluvchi tajriba. Funktsional tajriba-ikki hodisa o`rtasidagi funktsional aloqani aniqlashga qaratilgan tajriba. Bog`langan o`zgaruvchi-tekshiriluvchiga ta`sir ettirilgan qo`zg`atuvchi. Ichki sharoit- tajribaning tekshiriluvchiga bog`liq sharoiti. Tashqi sharoit-laboratoriya xonasi yoki tajriba o`tkazilayotgan xonadagi sharoit. Tadqiqotchi o`zini qiziqtirgan psixik hodisalarni kuzatish orqali o`rganishi yoki zarur bo`lgan holatni ataylab vujudga keltirishi mumkin. Birinchi holatda oddiy kuzatish haqida, ikkinchi holatda tajriba yoki eksperiment haqida so`z bormoqda. Tajriba metodining kuzatish metodidan farqli tomonlari nimada ko`rinadi? ? Eksperiment metodining eng asosiy afzalliklari quyidagicha: a) o`rganilayotgan hodisani bir necha marotaba va eng qulay sharoitlarda o`rganish imkoniyati bor; b) o`rganilayotgan hodisa yoki uning ayrim qismlarini tashqi ta`sirlardan himoya qilish (izolyatsiya) imkoniyati mavjud; v) jarayonning borishini nazorat qilish mumkin. g) tadqiqot natijalarini sharoitni saqlagan holda, bir necha bor takrorlash orqali sinab ko`rish mumkin. Psixologiyada qo`llaniladigan barcha eksperimental metodlarni ikki guruhga: umumiy va maxsus turlarga bo`lish mumkin. Umumiy metodlarni psixologiyaning barcha sohalarida, maxsus metodlar esa alohida olingan sohalarda masalan, xotira psixologiyasi, tafakkur psixologiyasida qo`llaniladi. Barcha psixologik tajribalar mohiyatiga ko`ra bir xilda ahamiyatga egami? Ilmiybaza.uz Psixologik tadqiqot oldiga qo’yilgan vazifaning tabiatiga ko`ra psixologik tadqiqotlarni 3 guruhga ajratish mumkin: a) ayrim hodisalar yoki shaxslar haqida ma`lumot to`plashga xizmat qiluvchi tajribalar. Bunday tajribalarga tafakkur xususiyatlari, xotira tipini, sezgirlik darajasini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlarni misol qilish mumkin. b) alohida psixik hodisani u yoki bu omil (faktor)ning ta`siriga bog`liqligini aniqlashga xizmat qiladigan tajribalar: masalan: esda qoldirishning materialning sifatiga bog`liqligini aniqlash va hokazo . v) ikki hodisa o`rtasidagi funktsional aloqani aniqlashga qaratilgan tajriba, masalan, materialning hajmi bilan takrorlashlar soni o`rtasidagi funktsional aloqani o`rganish. Birinchi tipga kiradigan tajribalarni-sifat; ikkinchisini faktorli, uchinchisini- funktsional tajribalar deb atash mumkin. Psixologik tadqiqotni tashkil etar ekan, eksperimentator o`zi ta`sir etishi kerak bo`lgan tekshiriluvchi-sub`ekt, qo`zg`atuvchi, tekshiriluvchining qo`zg`atuvchiga beradigan javobi bilan munosabatda bo`ladi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin: Bunda - S – sub`ekt, tekshiriluvchi, H.n. - qo`zg`atuvchi, bog`lanmagan o`zgaruvchi. Z.n. - tekshiriluvchining qo`zg`atuvchi ta`siriga javobi, bog`langan o`zgaruvchi. Shuningdek, tajriba davomida tekshiriluvchining shaxsiga bog`liq bo`lgan shart- sharoitlar ham mavjuddur. Bu tekshiriluvchining yoshi, jinsi, umumiy salomatligi, temperamenti, hissiy holati, umumiy va maxsus qobiliyatlari, bilimi, qarashlari, qiziqishlari ko`nikma va malakalari bo`lishi mumkin. Tajribaning ichki va tashqi sharoiti uning borishiga qay darajada ta`sir etadi? Tajribaning tashqi sharoiti-yoritilganlik, jimjitlik, harorat, ventilyatsiya va boshqalar ham ishning borishiga ma`lum tarzda ta`sir etishi mumkin. SHu bilan birga tajriba davomida ta`sir etishi mumkin bo`lgan tasodifiy “qo`zg`atuvchilar” ta`siridan ham tekshiriluvchini muhofaza qilish zarur. Masalan, qo`shimcha ovoz paydo bo`lishi, begona kishining kirib kelishi tasodifan biror narsaning tushib ketishi va boshqalar. Tadqiqotchi va yordamchilarning bo`lishi ham tekshiriluvchining ruhiyatiga ta`sir etishi mumkin. Ilmiybaza.uz Tajribaning ichki sharoiti tekshiriluvchiga bog`liq bo`lgan vaqtinchalik holatlar hisoblanadi. Ichki sharoitga dastavval tekshiriluvchining ustanovkasi ya`ni tadqiqotga psixologik tayyorgarligi kiradi. Tekshiriluvchi tajriba davomida tadqiqotchining savollariga javob berishga, qo`zg`atuvchi ta`sirini kabul qilishga oldindan tayyor turishi kerak. Bunday tayyorgarlikning vujudga kelishi eng avvalo unga beriladigan ko`rsatmalarga (instruktsiya)ga bog`liqdir. SHuning uchun ham ko`rsatma aniq, lo`nda va tushunarli qilib berilishi va barcha qatnashchilarga bir xilda izohlanishi kerak bo`ladi. Tadqiqot jarayonida tekshiriluvchi tomonidan butun imkoniyatlarini maksimal holatda safarbar etishi talab qilinadi. Masalan, diqqatning hajmini, harakatlarning maksimal tezligi va aniqligini o`rganishda bu alohida ahamiyat kasb etadi. Tekshiriluvchining butun imkoniyatini ishga solishi undagi motivlarning kuchi bilan bog`liqdir. Tajribaning ichki sharoitlaridan biri unga bog`liq bo`lgan qiziqishdir. Agar tekshiriluvchi berilgan topshiriqlarni qiziqish bilan bajarsa, natijalar avvaldan kutilgandek bo`ladi. Tekshiriluvchining kayfiyati va umumiy fiziologik holati ham tajribaning borishiga ta`sir etuvchi ichki sharoitlardan biridir. Butun tadqiqot davomida tekshiriluvchining kayfiyati yaxshi bo`lishi, fiziologik holatlarda o`zgarishlar bo`lmasligi tadqiqotchi tomonidan nazorat qilib borilishi kerak. Yuqorida ta`kidlab o`tilgan ichki va tashqi shart-sharoitlarning ta`minlanishi psixologik tajriba samaradorligini kafolatlaydi. Juda ko`p psixologik tajribalarda turli apparatura va priborlardan foydalaniladi. Ba`zi tajribalarda moslashtirilgan apparaturalardan foydalanilsa, ayrimlari maxsus jihozlangan xonalarda olib boriladi. Bajaradigan vazifasiga ko`ra bunday apparaturalarni: a) tekshiriluvchiga ta`sir qilishi kerak bo`lgan, qo`zg`atuvchi berishga moslashtirilgan; b) tekshiriluvchining javoblarini yozib olishga moslashtirilgan turlarga ajratish mumkin. Masalan, taxistoskop-kichik bir vaqt oraligida tekshiriluvchiga turli qo`zg`atuvchilarni ko`rsatishga, esteziometr-bir vaqtning o`zida terining ikki Ilmiybaza.uz nuqtasiga ta`sir etuvchi taktil qo`zg`atuvchi berishga, xronoskop-vaqtni aniq yozib olishga moslashgan. Psixologik tajribalarda foydalaniladigan apparatlarning afzallik tomonlarini quyidagicha baholash mumkin: 1. Yetarli darajadagi aniqlik va ishonchlilik. 2. Yetarli darajadagi mustahkam tuzilmaga ega bo`lish, turli nosozliklarning bo`lmasligi. 3. Mexanizmning ishlash jarayonida tekshiriluvchiga ta`sir etishi mumkin bo`lgan holatlarning yo`qligi; 4. Tadqiq etilayotgan hodisani avtomatik tarzda qayd etib borish imkoniyatining qulay va osonligi. Ayrim psixologik tadqiqotlarni maxsus apparaturalarsiz olib borish mumkin emas. Masalan, sezgi, idrok, hissiyotning ifodalanishi va boshqalar. Ba`zi tajribalar uchun esa apparaturalarning bo`lishi shart emas yoki ular ikkinchi darajali ahamiyatga ega. Masalan. eksperementator savollariga og`zaki javob berish kerak bo`lsa, apparaturaga zarurat sezilmaydi. Har qanday psixologik tadqiqot Yechilishi lozim bo`lgan muammoni shakllantirishdan boshlanadi. Muammoning to`g`ri shakllantirish uchun shu fan bilan yoki uning shu muammoga taalluqli bo`lgan bo`limi bilan yaxshi tanish bo`lishi kerak. Tajribada foydalaniladigan apparaturalarning tekshiriluvchi ruhiyatiga ta`siri qanday bo`ladi? Tadqiqot farazi- o`z oldiga qo’ygan savollarga taxminiy javobdir. Tajriba o`tkazish orqali qo`yilgan farazni tasdiqlash yoki inkor qilish mumkin. Mavzu yuzasidan test savollari: 1. Quyidagi javoblarning qaysinisida tajribaga xos bo`lgan xususiyatlar aks ettirilgan? A) Ob`ektivlik, tabiiylik Ilmiybaza.uz V) Ishonchlilik, aniqlik S) Takrorlash, ajratib olish, nazorat qilish, tekshirish D) Kuzatish, tekshirish E) Zarur sharoitni yaratish 2. Tadqiqot oldiga qo`yilgan vazifa tabiatiga ko`ra psixologik tajribaning necha xil turi bor? A) 3 ta V) 4 ta S) 5 ta D) 6 ta E) 2 ta 3. Tajriba jarayonida tekshiriluvchi munosabatda bo`ladigan ta`sirlar qanday nomlanadi? A) Qo`zg`atuvchi V) Ichki sharoit S) Tashqi sharoit D) Bog`langan va bog`lanmagan o`zgaruvchi E) Apparatura 4. Tajribaning tashqi sharoitiga nimalar kiradi? A) Tekshiriluvchining psixologik va fiziologik holati V) Apparatura 11 Ilmiybaza.uz S) Tekshiriluvchining yoshi va jinsi D) Ko`rsatma va tayyorgarlik E) YOritilganlik, jimjitlik, harorat, ventilyatsiya 5. Tadqiqotda apparaturalardan ko`pincha qanday maqsadda foydalaniladi? A) Qo`zg`atuvchini ta`sir ettirish va natijani yozib olish V) Kuzatib turish S) Tekshiriluvchini qiziqtirish D) Aniqlikni ta`minlash E) Ishonchlilikni orttirish