Ilmiybaza.uz
EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA: TUSHUNCHA, TARIXI
Reja:
1. Psixologik tajriba haqida tushuncha.
2. Psixologik tajriba turlari.
3. Tajribaning tashqi sharoiti.
4. Tajribaning ichki sharoiti.
Ilmiybaza.uz
Mavzu yuzasidan asosiy tushunchalar:
Sifat tajribasi-ayrim hodisalar yoki shaxslar haqida ma`lumot to`plashga xizmat
qiluvchi tajriba.
Omilli tajriba-biror psixik hodisaning u yoki bu omilining ta`siriga bog`liqligini
aniqlashga xizmat qiluvchi tajriba.
Funktsional tajriba-ikki hodisa o`rtasidagi funktsional aloqani aniqlashga
qaratilgan tajriba.
Bog`langan o`zgaruvchi-tekshiriluvchiga ta`sir ettirilgan qo`zg`atuvchi.
Ichki sharoit- tajribaning tekshiriluvchiga bog`liq sharoiti.
Tashqi sharoit-laboratoriya xonasi yoki tajriba o`tkazilayotgan xonadagi sharoit.
Tadqiqotchi o`zini qiziqtirgan psixik hodisalarni kuzatish orqali o`rganishi yoki
zarur bo`lgan holatni ataylab vujudga keltirishi mumkin. Birinchi holatda oddiy
kuzatish haqida, ikkinchi holatda tajriba yoki eksperiment haqida so`z bormoqda.
Tajriba metodining kuzatish metodidan farqli tomonlari nimada ko`rinadi?
? Eksperiment metodining eng asosiy afzalliklari quyidagicha:
a) o`rganilayotgan hodisani bir necha marotaba va eng qulay sharoitlarda o`rganish
imkoniyati bor;
b) o`rganilayotgan hodisa yoki uning ayrim qismlarini tashqi ta`sirlardan himoya
qilish (izolyatsiya) imkoniyati mavjud;
v) jarayonning borishini nazorat qilish mumkin.
g) tadqiqot natijalarini sharoitni saqlagan holda, bir necha bor takrorlash orqali
sinab ko`rish mumkin.
Psixologiyada qo`llaniladigan barcha eksperimental metodlarni ikki guruhga:
umumiy
va
maxsus
turlarga
bo`lish
mumkin.
Umumiy
metodlarni
psixologiyaning barcha sohalarida, maxsus metodlar esa alohida olingan sohalarda
masalan, xotira psixologiyasi, tafakkur psixologiyasida qo`llaniladi.
Barcha psixologik tajribalar mohiyatiga ko`ra bir xilda ahamiyatga egami?
Ilmiybaza.uz
Psixologik tadqiqot oldiga qo’yilgan vazifaning tabiatiga ko`ra psixologik
tadqiqotlarni 3 guruhga ajratish mumkin:
a) ayrim hodisalar yoki shaxslar haqida ma`lumot to`plashga xizmat qiluvchi
tajribalar. Bunday tajribalarga tafakkur xususiyatlari, xotira tipini, sezgirlik
darajasini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlarni misol qilish mumkin.
b) alohida psixik hodisani u yoki bu omil (faktor)ning ta`siriga bog`liqligini
aniqlashga xizmat qiladigan tajribalar: masalan: esda qoldirishning materialning
sifatiga bog`liqligini aniqlash va hokazo .
v) ikki hodisa o`rtasidagi funktsional aloqani aniqlashga qaratilgan tajriba, masalan,
materialning hajmi bilan takrorlashlar soni o`rtasidagi funktsional aloqani o`rganish.
Birinchi tipga kiradigan tajribalarni-sifat; ikkinchisini faktorli, uchinchisini-
funktsional tajribalar deb atash mumkin.
Psixologik tadqiqotni tashkil etar ekan, eksperimentator o`zi ta`sir etishi kerak
bo`lgan tekshiriluvchi-sub`ekt, qo`zg`atuvchi, tekshiriluvchining qo`zg`atuvchiga
beradigan javobi bilan munosabatda bo`ladi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin:
Bunda - S – sub`ekt, tekshiriluvchi, H.n. - qo`zg`atuvchi, bog`lanmagan
o`zgaruvchi. Z.n. - tekshiriluvchining qo`zg`atuvchi ta`siriga javobi, bog`langan
o`zgaruvchi.
Shuningdek, tajriba davomida tekshiriluvchining shaxsiga bog`liq bo`lgan shart-
sharoitlar ham mavjuddur. Bu tekshiriluvchining yoshi, jinsi, umumiy salomatligi,
temperamenti, hissiy holati, umumiy va maxsus qobiliyatlari, bilimi, qarashlari,
qiziqishlari ko`nikma va malakalari bo`lishi mumkin.
Tajribaning ichki va tashqi sharoiti uning borishiga qay darajada ta`sir etadi?
Tajribaning tashqi sharoiti-yoritilganlik, jimjitlik, harorat, ventilyatsiya va boshqalar
ham ishning borishiga ma`lum tarzda ta`sir etishi mumkin. SHu bilan birga tajriba
davomida ta`sir etishi mumkin bo`lgan tasodifiy “qo`zg`atuvchilar” ta`siridan ham
tekshiriluvchini muhofaza qilish zarur. Masalan, qo`shimcha ovoz paydo bo`lishi,
begona kishining kirib kelishi tasodifan biror narsaning tushib ketishi va boshqalar.
Tadqiqotchi va yordamchilarning bo`lishi ham tekshiriluvchining ruhiyatiga ta`sir
etishi mumkin.
Ilmiybaza.uz
Tajribaning ichki sharoiti tekshiriluvchiga bog`liq bo`lgan vaqtinchalik holatlar
hisoblanadi. Ichki sharoitga dastavval tekshiriluvchining ustanovkasi ya`ni
tadqiqotga psixologik tayyorgarligi kiradi. Tekshiriluvchi tajriba davomida
tadqiqotchining savollariga javob berishga, qo`zg`atuvchi ta`sirini kabul qilishga
oldindan tayyor turishi kerak. Bunday tayyorgarlikning vujudga kelishi eng avvalo
unga beriladigan ko`rsatmalarga (instruktsiya)ga bog`liqdir. SHuning uchun ham
ko`rsatma aniq, lo`nda va tushunarli qilib berilishi va barcha qatnashchilarga bir
xilda izohlanishi kerak bo`ladi.
Tadqiqot jarayonida tekshiriluvchi tomonidan butun imkoniyatlarini maksimal
holatda safarbar etishi talab qilinadi. Masalan, diqqatning hajmini, harakatlarning
maksimal tezligi va aniqligini o`rganishda bu alohida ahamiyat kasb etadi.
Tekshiriluvchining butun imkoniyatini ishga solishi undagi motivlarning kuchi bilan
bog`liqdir.
Tajribaning ichki sharoitlaridan biri unga bog`liq bo`lgan qiziqishdir. Agar
tekshiriluvchi berilgan topshiriqlarni qiziqish bilan bajarsa, natijalar avvaldan
kutilgandek bo`ladi.
Tekshiriluvchining kayfiyati va umumiy fiziologik holati ham tajribaning borishiga
ta`sir etuvchi ichki sharoitlardan biridir. Butun tadqiqot davomida tekshiriluvchining
kayfiyati yaxshi bo`lishi, fiziologik holatlarda o`zgarishlar bo`lmasligi tadqiqotchi
tomonidan nazorat qilib borilishi kerak. Yuqorida ta`kidlab o`tilgan ichki va tashqi
shart-sharoitlarning ta`minlanishi psixologik tajriba samaradorligini kafolatlaydi.
Juda ko`p psixologik tajribalarda turli apparatura va priborlardan foydalaniladi.
Ba`zi tajribalarda moslashtirilgan apparaturalardan foydalanilsa, ayrimlari maxsus
jihozlangan xonalarda olib boriladi. Bajaradigan vazifasiga ko`ra bunday
apparaturalarni:
a) tekshiriluvchiga ta`sir qilishi kerak bo`lgan, qo`zg`atuvchi berishga
moslashtirilgan;
b) tekshiriluvchining javoblarini yozib olishga moslashtirilgan turlarga ajratish
mumkin. Masalan, taxistoskop-kichik bir vaqt oraligida tekshiriluvchiga turli
qo`zg`atuvchilarni ko`rsatishga, esteziometr-bir vaqtning o`zida terining ikki
