ELEKTR ZARYADI VA ELEKTROSTATIK MAYDON. ELEKTROSTATIK MAYDONDAGI DIELEKTRIKLAR VA O‘TKAZGICHLAR. O‘ZGARMAS ELEKTR TOKI,TURLI MUHITLARDA ELEKTR TOKI. TOKLARNING BO‘SHLIQDAGI MAGNIT MAYDONI.

Yuklangan vaqt

2024-05-10

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

38

Faytl hajmi

1,7 MB


Ilmiybaza.uz ELEKTR ZARYADI VA ELEKTROSTATIK MAYDON. ELEKTROSTATIK MAYDONDAGI DIELEKTRIKLAR VA O‘TKAZGICHLAR. O‘ZGARMAS ELEKTR TOKI,TURLI MUHITLARDA ELEKTR TOKI. TOKLARNING BO‘SHLIQDAGI MAGNIT MAYDONI. BIO-SAVAR-LAPLAS QONUNI, AMPER QONUNI. MAGNIT MAYDONIDA HARAKATLANAYOTGAN ZARYADGA TA’SIR ETUVCHI KUCH. MAGNIT OQIMI. ELEKTROMAGNIT INDUKSIYA HODISASI. O‘ZGARUVCHAN TOK REJA: 1. Elektr zaryadi va elektrostatik maydon. elektrostatik maydondagi dielektriklar va o’tkazgichlar.. 2. O’zgarmas elektr toki,turli muhitlarda elektr toki. toklarning bo’shliqdagi magnit maydoni. Bio-Savar-Laplas qonuni, Amper qonuni.. 3. Magnit maydonida harakatlanayotgan zaryadga ta’sir etuvchi kuch. 4. Magnit oqimi. Elektromagnit induksiya hodisasi. 5. O’zgaruvchan tok Ilmiybaza.uz ELEKTR ZARYADI VA ELEKTROSTATIK MAYDON. ELEKTROSTATIK MAYDONDAGI DIELEKTRIKLAR VA O‘TKAZGICHLAR. O‘ZGARMAS ELEKTR TOKI,TURLI MUHITLARDA ELEKTR TOKI. TOKLARNING BO‘SHLIQDAGI MAGNIT MAYDONI. BIO-SAVAR-LAPLAS QONUNI, AMPER QONUNI. MAGNIT MAYDONIDA HARAKATLANAYOTGAN ZARYADGA TA’SIR ETUVCHI KUCH. MAGNIT OQIMI. ELEKTROMAGNIT INDUKSIYA HODISASI. O‘ZGARUVCHAN TOK REJA: 1. Elektr zaryadi va elektrostatik maydon. elektrostatik maydondagi dielektriklar va o’tkazgichlar.. 2. O’zgarmas elektr toki,turli muhitlarda elektr toki. toklarning bo’shliqdagi magnit maydoni. Bio-Savar-Laplas qonuni, Amper qonuni.. 3. Magnit maydonida harakatlanayotgan zaryadga ta’sir etuvchi kuch. 4. Magnit oqimi. Elektromagnit induksiya hodisasi. 5. O’zgaruvchan tok
Ilmiybaza.uz Tayanch Iboralar: elektrlanish; elektr suyuqligi; Rezerford; dielektriklar; izolyatorlar; elektr maydoni. 1. Jismlarning elektrlanishi. Elektr zaryadlari. Eramizgacha bo’lgan VII – asrdayoq qadimgi yunon olimi Fales ipakka ishqalangan qahraboning o’ziga yengil buyumlarni tortishini aniqladi. Keyinchalik, XVI-asr oxirida angliyalik olim Gilbert bir qator tajribalar o’tkazib, bu hodisani o’rgandi. U faqat ipakka ishqalangan qahraboda emas, balki mo’yna, movut singari yumshoq materiallarga ishqalangan chinni, shisha kabi moddalarda ham tortish xususiyati paydo bo’lishini aniqlandi. Keyinchalik bu hodisaga elektrlanish deb nom berildi. Tabiatda ikki xil elektrlanish mavjud: musbat va manfiy. Tajribalar bir xil ishorali zaryadlangan jismlar bir – birini itarishini, har xil ishorali zaryadlangan jismlar esa bir – birini tortishini ko’rsatdi. Elektrlanish hodisasining mohiyatini olimlar turli davrlarda turlicha tushuntirib keldilar. Bunda elektrlanishni bir jismdan ikkinchi jismga o’tib turadigan “elektr suyuqligi” hosil qiladi, degan tushuncha paydo bo’ldi. Lekin bu tajribada isbotlanmadi. Faqat 1881 yilda nemis olimi Gelmgols elektrlanishni, umuman elektr hodisalarini zaryadlangan elementar zarrachalar hosil qiladi, degan gipotezani aytdi. 1897 yilda ingliz olimiTomson tomonidan elektronning, 1919 yilda ingliz olimi Rezerford tomonidan protonning kashf etilishi Gelmgols gipotezasini isbotladi. Elektronning massasi kg me ,91082 10 31    , zaryadi kl e ,160091 10 19    ga teng. Protonning zaryadi musbat bo’lib, son jihatdan elektronning zaryadiga teng. Protonning massasi . ,167 10 1836 27kg m m e p     Zaryadlangan barcha jismlarning zaryadlari elementar e zaryadga karrali: Ne q   (1) Ilmiybaza.uz Tayanch Iboralar: elektrlanish; elektr suyuqligi; Rezerford; dielektriklar; izolyatorlar; elektr maydoni. 1. Jismlarning elektrlanishi. Elektr zaryadlari. Eramizgacha bo’lgan VII – asrdayoq qadimgi yunon olimi Fales ipakka ishqalangan qahraboning o’ziga yengil buyumlarni tortishini aniqladi. Keyinchalik, XVI-asr oxirida angliyalik olim Gilbert bir qator tajribalar o’tkazib, bu hodisani o’rgandi. U faqat ipakka ishqalangan qahraboda emas, balki mo’yna, movut singari yumshoq materiallarga ishqalangan chinni, shisha kabi moddalarda ham tortish xususiyati paydo bo’lishini aniqlandi. Keyinchalik bu hodisaga elektrlanish deb nom berildi. Tabiatda ikki xil elektrlanish mavjud: musbat va manfiy. Tajribalar bir xil ishorali zaryadlangan jismlar bir – birini itarishini, har xil ishorali zaryadlangan jismlar esa bir – birini tortishini ko’rsatdi. Elektrlanish hodisasining mohiyatini olimlar turli davrlarda turlicha tushuntirib keldilar. Bunda elektrlanishni bir jismdan ikkinchi jismga o’tib turadigan “elektr suyuqligi” hosil qiladi, degan tushuncha paydo bo’ldi. Lekin bu tajribada isbotlanmadi. Faqat 1881 yilda nemis olimi Gelmgols elektrlanishni, umuman elektr hodisalarini zaryadlangan elementar zarrachalar hosil qiladi, degan gipotezani aytdi. 1897 yilda ingliz olimiTomson tomonidan elektronning, 1919 yilda ingliz olimi Rezerford tomonidan protonning kashf etilishi Gelmgols gipotezasini isbotladi. Elektronning massasi kg me ,91082 10 31    , zaryadi kl e ,160091 10 19    ga teng. Protonning zaryadi musbat bo’lib, son jihatdan elektronning zaryadiga teng. Protonning massasi . ,167 10 1836 27kg m m e p     Zaryadlangan barcha jismlarning zaryadlari elementar e zaryadga karrali: Ne q   (1)
Ilmiybaza.uz Zaryadlanmagan, ya’ni neytral jismlarda manfiy va musbat zaryadlar o’zaro teng. Zaryadlangan jismlarda esa ularning soni turlicha. Elektr zaryadlari erkin harakat qila oladigan jismlarga o’tkazgichlar deyiladi. O’tkazgichlar ikki xil bo’ladi. Barcha metallar birinchi tur o’tkazgichga kiradi. Ularda elektr tokini erkin elektronlarning tartibli harakati hosil qiladi. Ulardan elektr toki o’tganida hech qanday ximiyaviy o’zgarishlar sodir bo’lmaydi. Ikkinchi tur o’tkazgichlarga elektrolitlar kiradi. Ularda zaryad tashuvchilar musbat va manfiy ionlardir. Elektrolitdan tok o’tganida ximiyaviy o’zgarishlar sodir bo’ladi. Zaryadlarning harakati cheklangan, ya’ni o’zidan elektr tokini o’tkazmaydigan moddalarga dielektriklar yoki izolyatorlar deyiladi. (masalan: chinni, shisha, rezina). 2. Kulon qonuni. Elektr maydonining kuchlanganligi. Elektr zaryadlarining o’zaro ta’sirini fransuz olimi Kulon o’rganib, 1785 yilda tajriba yo’li bilan quyidagi qonunni yaratdi: Ikkita nuqtaviy zaryad vakuumda zaryadlar kattaligiga to’g’ri, ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari va bu zaryadlarni birlashtiruvchi to’g’ri chiziq bo’ylab yo’nalgan kuch bilan o’zaro ta’sirlashadi. 2 2 1 r q k q F   (1) bu yerda q1, q2 – zaryadlar, k – proporsionallik koeffisienti 0 4 1  K  (2) bu yerda 0  -vakuumning dielektrik singdiruvchanligi bo’lib, unga elektr doimiysi deyiladi. M F 12 0 ,8 85 10     (1) va (2) dan quyidagini yozamiz: 2 0 2 1 4 r q q F    (3) Ilmiybaza.uz Zaryadlanmagan, ya’ni neytral jismlarda manfiy va musbat zaryadlar o’zaro teng. Zaryadlangan jismlarda esa ularning soni turlicha. Elektr zaryadlari erkin harakat qila oladigan jismlarga o’tkazgichlar deyiladi. O’tkazgichlar ikki xil bo’ladi. Barcha metallar birinchi tur o’tkazgichga kiradi. Ularda elektr tokini erkin elektronlarning tartibli harakati hosil qiladi. Ulardan elektr toki o’tganida hech qanday ximiyaviy o’zgarishlar sodir bo’lmaydi. Ikkinchi tur o’tkazgichlarga elektrolitlar kiradi. Ularda zaryad tashuvchilar musbat va manfiy ionlardir. Elektrolitdan tok o’tganida ximiyaviy o’zgarishlar sodir bo’ladi. Zaryadlarning harakati cheklangan, ya’ni o’zidan elektr tokini o’tkazmaydigan moddalarga dielektriklar yoki izolyatorlar deyiladi. (masalan: chinni, shisha, rezina). 2. Kulon qonuni. Elektr maydonining kuchlanganligi. Elektr zaryadlarining o’zaro ta’sirini fransuz olimi Kulon o’rganib, 1785 yilda tajriba yo’li bilan quyidagi qonunni yaratdi: Ikkita nuqtaviy zaryad vakuumda zaryadlar kattaligiga to’g’ri, ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari va bu zaryadlarni birlashtiruvchi to’g’ri chiziq bo’ylab yo’nalgan kuch bilan o’zaro ta’sirlashadi. 2 2 1 r q k q F   (1) bu yerda q1, q2 – zaryadlar, k – proporsionallik koeffisienti 0 4 1  K  (2) bu yerda 0  -vakuumning dielektrik singdiruvchanligi bo’lib, unga elektr doimiysi deyiladi. M F 12 0 ,8 85 10     (1) va (2) dan quyidagini yozamiz: 2 0 2 1 4 r q q F    (3)
Ilmiybaza.uz Agar elektr zaryadlari vakuumda emas, balki dielektrik singdiruvchanligi ε bo’lgan biror muhitda joylashgan bo’lsa, Kulon qonuni quyidagicha yoziladi. 2 0 2 1 4 r q q F     (4) Elektr zaryadlarining o’zaro ta’sirlashishiga vosita bo’lgan materiya turiga elektr maydoni deyiladi. Zaryadlangan har bir jism atrofida elektr maydoni mavjud. Bu maydonda joylashgan har bir zaryadga Kulon kuchi ta’sir qiladi. Zaryad maydonining biror nuqtasiga kichik musbat q0 zaryad – “sinash zaryadi” qo’yilsa, unga F0 kuch ta’sir qiladi. 0 0 q E  F (5) kattalikka elektr maydonining kuchlanganligi deyiladi. Muayyan nuqtadan elektr maydon kuchlanganligi kattaligi jihatidan shu nuqtaga qo’yilgan musbat birlik zaryadga ta’sir qiluvchi kuchga teng va shu kuch bilan bir xil yo’nalishga ega. Kuchlanganlik m v birligida o’lchanadi. Barcha nuqtalarida kuchlanganligi bir xil bo’lgan maydonga bir jinsli maydon deyiladi. (3) va (5) dan quyidagini hosil qilish mumkin: 2 0 4 r q E   (6) Maydonning kuch chiziqlarini musbat zaryaddan chiqib, manfiy zaryadga kiradi, deb qabul qilingan. Ilmiybaza.uz Agar elektr zaryadlari vakuumda emas, balki dielektrik singdiruvchanligi ε bo’lgan biror muhitda joylashgan bo’lsa, Kulon qonuni quyidagicha yoziladi. 2 0 2 1 4 r q q F     (4) Elektr zaryadlarining o’zaro ta’sirlashishiga vosita bo’lgan materiya turiga elektr maydoni deyiladi. Zaryadlangan har bir jism atrofida elektr maydoni mavjud. Bu maydonda joylashgan har bir zaryadga Kulon kuchi ta’sir qiladi. Zaryad maydonining biror nuqtasiga kichik musbat q0 zaryad – “sinash zaryadi” qo’yilsa, unga F0 kuch ta’sir qiladi. 0 0 q E  F (5) kattalikka elektr maydonining kuchlanganligi deyiladi. Muayyan nuqtadan elektr maydon kuchlanganligi kattaligi jihatidan shu nuqtaga qo’yilgan musbat birlik zaryadga ta’sir qiluvchi kuchga teng va shu kuch bilan bir xil yo’nalishga ega. Kuchlanganlik m v birligida o’lchanadi. Barcha nuqtalarida kuchlanganligi bir xil bo’lgan maydonga bir jinsli maydon deyiladi. (3) va (5) dan quyidagini hosil qilish mumkin: 2 0 4 r q E   (6) Maydonning kuch chiziqlarini musbat zaryaddan chiqib, manfiy zaryadga kiradi, deb qabul qilingan.
Ilmiybaza.uz 1-rasm 3. Ostrogradskiy – Gauss teoremasi. Biror zaryadni o’rab turgan yopiq sirt orqali o’tayotgan kuchlanganlik oqimini aniqlaymiz. Masalan, q zaryadni R radiusni sferik sirt o’rab turgan bo’lsin. Bu holda butun sferada maydon kuchlanganligi bir xil bo’ladi: 2 0 4 R q E   (1) Bu yerda R – sferaning radiusi. Kuchlanganlik oqimi, ya’ni induksiya potogini hisoblaymiz. 0 2 2 0 4 4    q R R q ES N    (2) Endi n ta zaryadni istalgan egri sirt o’rab turgan bo’lsin. Bu holda kuchlanganlik oqimi quyidagicha bo’ladi: i n i i n i q q N       1 0 0 1 1   (3) 2-rasm Ilmiybaza.uz 1-rasm 3. Ostrogradskiy – Gauss teoremasi. Biror zaryadni o’rab turgan yopiq sirt orqali o’tayotgan kuchlanganlik oqimini aniqlaymiz. Masalan, q zaryadni R radiusni sferik sirt o’rab turgan bo’lsin. Bu holda butun sferada maydon kuchlanganligi bir xil bo’ladi: 2 0 4 R q E   (1) Bu yerda R – sferaning radiusi. Kuchlanganlik oqimi, ya’ni induksiya potogini hisoblaymiz. 0 2 2 0 4 4    q R R q ES N    (2) Endi n ta zaryadni istalgan egri sirt o’rab turgan bo’lsin. Bu holda kuchlanganlik oqimi quyidagicha bo’ladi: i n i i n i q q N       1 0 0 1 1   (3) 2-rasm
Ilmiybaza.uz Demak, elektr zaryadlarini o’rab turgan ixtiyoriy yopiq sirtni yorib o’tuvchi kuchlanganlik oqimi o’rab turilgan zaryadlarning algebratik yig’indisiga proporsional bo’ladi va bu zaryadlarni o’rab turgan sirt kattaligiga bog’liq emas. Bu Ostrogradskiy-Gauss teoremasi bo’lib, uning yordamida zaryadlangan turli jismlar hosil qilgan maydonlarning kuchlanganligini aniqlash mumkin. Agar bu zaryadlar vakuumda emas, balki dielektrik singdiruvchanligi ε bo’lgan muhitda joylashgan bo’lsa, (3) formula quyidagi ko’rinishda yoziladi:    n i iq N 1 0 1   (4) 1. Elektr maydonida zaryadni ko’chirishga bajarilgan ish. Potensial. Elektr maydonida har bir zaryadga bu zaryadni harakatlantiruvchi kuch ta’sir qiladi. Q manfiy zaryad maydonida q musbat zaryadni 1 – nuqtadan 2 – nuqtaga ko’chirishda maydon kuchlarining bajargan ishini hisoblaymiz. 3-rasm Kulon qonuniga asosan 2 0 4 r qQ F   (1) bu yerda r – zaryadlar orasidagi o’zgaruvchan masofa. Bajarilgan ishni hisoblaymiz. dA=-Fdr (2) bu yerda manfiy ishora yaqinlashuvchi zaryadlar uchun dr manfiy bo’lpgani uchun qo’yiladi. Ilmiybaza.uz Demak, elektr zaryadlarini o’rab turgan ixtiyoriy yopiq sirtni yorib o’tuvchi kuchlanganlik oqimi o’rab turilgan zaryadlarning algebratik yig’indisiga proporsional bo’ladi va bu zaryadlarni o’rab turgan sirt kattaligiga bog’liq emas. Bu Ostrogradskiy-Gauss teoremasi bo’lib, uning yordamida zaryadlangan turli jismlar hosil qilgan maydonlarning kuchlanganligini aniqlash mumkin. Agar bu zaryadlar vakuumda emas, balki dielektrik singdiruvchanligi ε bo’lgan muhitda joylashgan bo’lsa, (3) formula quyidagi ko’rinishda yoziladi:    n i iq N 1 0 1   (4) 1. Elektr maydonida zaryadni ko’chirishga bajarilgan ish. Potensial. Elektr maydonida har bir zaryadga bu zaryadni harakatlantiruvchi kuch ta’sir qiladi. Q manfiy zaryad maydonida q musbat zaryadni 1 – nuqtadan 2 – nuqtaga ko’chirishda maydon kuchlarining bajargan ishini hisoblaymiz. 3-rasm Kulon qonuniga asosan 2 0 4 r qQ F   (1) bu yerda r – zaryadlar orasidagi o’zgaruvchan masofa. Bajarilgan ishni hisoblaymiz. dA=-Fdr (2) bu yerda manfiy ishora yaqinlashuvchi zaryadlar uchun dr manfiy bo’lpgani uchun qo’yiladi.
Ilmiybaza.uz          2 1 2 1 ) 4 (4 4 0 1 2 0 2 0 r r r r r Q r Q q r dr qQ Fdr A    (3) r qQ W   40 (4) bu yerda W – elektr maydonining berilgan nuqtasiga zaryadning potensial energiyasi. birlik musbat zaryadning potensial energiyasiga teng bo’lgan r Q 40    (5) kattalikka elektr maydonining potensiali deyiladi. (5) ni (2) ga qo’yamiz. ) ( 2 1 A  q   (6) Agar q=+1 bo’lsa 2 1 A    (7) kelib chiqadi Demak, maydonning ikki nuqtasi orasidagi potensiallar ayirmasi maydon tomonidan birlik musbat zaryadni bir nuqtadan ikkinchisiga ko’chirishga bajaril[gan ishga son jihatdan teng. Endi q musbat zaryadni maydonning biror nuqtasidan cheksizlikka ko’chiramiz. U holda 2  O bo’ladi hamda q  A (8) hosil bo’ladi. Demak, elektr maydoni nuqtasining potensiali birlik musbat zaryadni shu nuqtadan cheksizlikka ko’chirishda bajarilgan ishga teng. Potensial volt birligida o’lchanadi. Barcha nuqtalarida potensiali bir xil bo’lgan sirtga ekvipotensial sirt deyiladi. 1. Elektr sig’imi. Kondensatorlar. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, o’tkazgichning zaryadi ortgani sari uning potensiali ham ortadi. Biroq zaryadning potensialga bo’lgan nisbati shu o’tkazgich uchun o’zgarmas kattalik bo‘lib, unga otkazgichning elektr sig’imi deyiladi. Ilmiybaza.uz          2 1 2 1 ) 4 (4 4 0 1 2 0 2 0 r r r r r Q r Q q r dr qQ Fdr A    (3) r qQ W   40 (4) bu yerda W – elektr maydonining berilgan nuqtasiga zaryadning potensial energiyasi. birlik musbat zaryadning potensial energiyasiga teng bo’lgan r Q 40    (5) kattalikka elektr maydonining potensiali deyiladi. (5) ni (2) ga qo’yamiz. ) ( 2 1 A  q   (6) Agar q=+1 bo’lsa 2 1 A    (7) kelib chiqadi Demak, maydonning ikki nuqtasi orasidagi potensiallar ayirmasi maydon tomonidan birlik musbat zaryadni bir nuqtadan ikkinchisiga ko’chirishga bajaril[gan ishga son jihatdan teng. Endi q musbat zaryadni maydonning biror nuqtasidan cheksizlikka ko’chiramiz. U holda 2  O bo’ladi hamda q  A (8) hosil bo’ladi. Demak, elektr maydoni nuqtasining potensiali birlik musbat zaryadni shu nuqtadan cheksizlikka ko’chirishda bajarilgan ishga teng. Potensial volt birligida o’lchanadi. Barcha nuqtalarida potensiali bir xil bo’lgan sirtga ekvipotensial sirt deyiladi. 1. Elektr sig’imi. Kondensatorlar. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, o’tkazgichning zaryadi ortgani sari uning potensiali ham ortadi. Biroq zaryadning potensialga bo’lgan nisbati shu o’tkazgich uchun o’zgarmas kattalik bo‘lib, unga otkazgichning elektr sig’imi deyiladi.
Ilmiybaza.uz  С  q (1) bu yerda C – elektr sig’imi bo’lib, u o’tkazgichning o’lchamlariga va shakliga bog’liq. Demak, yakkalangan o’tkazgichning elektr sig’imi son jihatdan shu o’tkazgichning potensialini bir birlikka o’zgartiruvchi zaryadga teng. Elektr sig’imi farada birligida o’lchanadi. Amalda faradaning ulushli birliklari ishlatiladi. F mkF 10 6 1   F nF 10 9 1   F pF 10 12 1   Elektr zaryadlarini o’zida to’playdigan asbobga kondensator deyiladi. Kondensatorlar xilma – xil bo’lib, uning eng sodda turi yassi kondensatordir. Yassi kondensatorning sig’imi: d S С   0 (2) bu yerda S – kondensator qoplamasining yuzasi, d – qoplamalar orasidagi masofa, E – qoplamalar orasidagi muhitning dielektrik singdiruvchanligi. Sharsimon kondensatorning sig’imi: r С  40 (3) bu yerda r – sharning radiusi. Bu formula yordamida Yer sharining sig’imi C=711mkF ekanligini hisoblash mumkin. Zaryadlangan kondesatorning energiyasi quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi: C q qU CU W 2 2 2 2 2    (4) Odatda kondensatorlar elektr zanjiriga ikki xil ulanadi: parallel va ketma – ket. Parallel ulashda umumiy sig’im: 2 1 С С С   (5) Ketma – ket ulanganda esa umumiy sig’im: Ilmiybaza.uz  С  q (1) bu yerda C – elektr sig’imi bo’lib, u o’tkazgichning o’lchamlariga va shakliga bog’liq. Demak, yakkalangan o’tkazgichning elektr sig’imi son jihatdan shu o’tkazgichning potensialini bir birlikka o’zgartiruvchi zaryadga teng. Elektr sig’imi farada birligida o’lchanadi. Amalda faradaning ulushli birliklari ishlatiladi. F mkF 10 6 1   F nF 10 9 1   F pF 10 12 1   Elektr zaryadlarini o’zida to’playdigan asbobga kondensator deyiladi. Kondensatorlar xilma – xil bo’lib, uning eng sodda turi yassi kondensatordir. Yassi kondensatorning sig’imi: d S С   0 (2) bu yerda S – kondensator qoplamasining yuzasi, d – qoplamalar orasidagi masofa, E – qoplamalar orasidagi muhitning dielektrik singdiruvchanligi. Sharsimon kondensatorning sig’imi: r С  40 (3) bu yerda r – sharning radiusi. Bu formula yordamida Yer sharining sig’imi C=711mkF ekanligini hisoblash mumkin. Zaryadlangan kondesatorning energiyasi quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi: C q qU CU W 2 2 2 2 2    (4) Odatda kondensatorlar elektr zanjiriga ikki xil ulanadi: parallel va ketma – ket. Parallel ulashda umumiy sig’im: 2 1 С С С   (5) Ketma – ket ulanganda esa umumiy sig’im:
Ilmiybaza.uz 2 1 1 1 1 С С С   (6) bo’ladi. 2. Dielektriklarning qutblanishi. Ma’lumki, dielektriklar elektr tokini o’tkazmaydigan moddalardir. Agar dielektrik elektr maydoniga joylashtirilsa, u qutblanadi. Ya’ni undagi manfiy zaryadlar bir tomonga, musbat zaryadlar esa ikkinchin tomonga bo’linadi. Turli dielektriklarning qutblanishini qisqacha qarab chiqamiz: 1) Qutbsiz molekulalardan tuzilgan dielektriklarning qutblanishi. Bunday molekulaga benzol molekulasini misol qilib olish mumkin. Dastlab, molekulani (a) ko’rinishida ifodalash mumkin. Kuchlanganligi E bo’lgan tashqi maydon 4-rasm ta’sirida molekulaning musbat zaryadi maydon yo’nalishida siljiydi. (b). Molekula deformatsiyalanadi. Elektron qobiq qarama – qarshi tomonga siljiydi. Molekula elektr dipoliga o’xshab qoladi, ya’ni u qutblanadi. Bu holda molekulaning qutblanish darajasi dielektrikning xossalariga va maydon kuchlanganligiga bog’liq. 2. Qutbli molekulalardan tuzilgan dielektrikning qutblanishi. Ba’zi dielektriklarning molekulalari tashqi maydon bo’lmaganda ham elektr jihatdan nosimmetrik joylashgan, ya’ni ular doimiy dipol momentiga ega (masalan, suv, atseton molekulalari). Bunday molekulalarga qutbli yoki Ilmiybaza.uz 2 1 1 1 1 С С С   (6) bo’ladi. 2. Dielektriklarning qutblanishi. Ma’lumki, dielektriklar elektr tokini o’tkazmaydigan moddalardir. Agar dielektrik elektr maydoniga joylashtirilsa, u qutblanadi. Ya’ni undagi manfiy zaryadlar bir tomonga, musbat zaryadlar esa ikkinchin tomonga bo’linadi. Turli dielektriklarning qutblanishini qisqacha qarab chiqamiz: 1) Qutbsiz molekulalardan tuzilgan dielektriklarning qutblanishi. Bunday molekulaga benzol molekulasini misol qilib olish mumkin. Dastlab, molekulani (a) ko’rinishida ifodalash mumkin. Kuchlanganligi E bo’lgan tashqi maydon 4-rasm ta’sirida molekulaning musbat zaryadi maydon yo’nalishida siljiydi. (b). Molekula deformatsiyalanadi. Elektron qobiq qarama – qarshi tomonga siljiydi. Molekula elektr dipoliga o’xshab qoladi, ya’ni u qutblanadi. Bu holda molekulaning qutblanish darajasi dielektrikning xossalariga va maydon kuchlanganligiga bog’liq. 2. Qutbli molekulalardan tuzilgan dielektrikning qutblanishi. Ba’zi dielektriklarning molekulalari tashqi maydon bo’lmaganda ham elektr jihatdan nosimmetrik joylashgan, ya’ni ular doimiy dipol momentiga ega (masalan, suv, atseton molekulalari). Bunday molekulalarga qutbli yoki
Ilmiybaza.uz polyar molekulalar deyiladi. Lekin issiqlik harakati tufayli, bunday dipolli molekulalarning o’qlari tartibsiz joylashgan (4 a) -rasm). Agar bunday dielektrikka tashqi elektr maydoni ta’sir etsa, bu dipolli molekulalarning o’qlari maydon ta’siri ostida tartibli joylashadi (4 b) -rasm). Dielektriklarning bunday qutblanishiga orientrlangan yoki dipolli qutblanish deyiladi. Tashqi maydon olingandan keyin molekulalarning qutblanishi yo’qoladi. Biroq maydon olingandan keyin ham ma’lum darajada o’zlarining oreintatsiyasini saqlaydigan dielektriklar ham mavjud. Bunday dielektriklarga segnotoelektriklar deyiladi. Bunday elektriklarga signet tizimi va bariy titanatni misol qilib ko’rsatish mumkin. 2) Ionli kristallardan tuzilgan dielektriklarning qutblanishi. Ion panjarali Kristal dielektrikda turli ishorali qo’shni ionlarning har bir jufti dipolga o’xshash bo’ladi. Masalan natry xlor (osh tuzi) shunday dielektrikka kiradi (5 a) -rasm). 5-rasm Elektr maydoni ta’siri ostida bu dipollar deformatsiyalanadi. Agar ularning o’qlari maydon bo’ylab yo’nalgan bo’lsa, uzayadi, maydonga qarshi yo’nalgan bo’lsa qisqaradi. (5 b) -rasm). Dielektriklarning bunday qutblanishiga ionli qutblanish deyiladi. Ilmiybaza.uz polyar molekulalar deyiladi. Lekin issiqlik harakati tufayli, bunday dipolli molekulalarning o’qlari tartibsiz joylashgan (4 a) -rasm). Agar bunday dielektrikka tashqi elektr maydoni ta’sir etsa, bu dipolli molekulalarning o’qlari maydon ta’siri ostida tartibli joylashadi (4 b) -rasm). Dielektriklarning bunday qutblanishiga orientrlangan yoki dipolli qutblanish deyiladi. Tashqi maydon olingandan keyin molekulalarning qutblanishi yo’qoladi. Biroq maydon olingandan keyin ham ma’lum darajada o’zlarining oreintatsiyasini saqlaydigan dielektriklar ham mavjud. Bunday dielektriklarga segnotoelektriklar deyiladi. Bunday elektriklarga signet tizimi va bariy titanatni misol qilib ko’rsatish mumkin. 2) Ionli kristallardan tuzilgan dielektriklarning qutblanishi. Ion panjarali Kristal dielektrikda turli ishorali qo’shni ionlarning har bir jufti dipolga o’xshash bo’ladi. Masalan natry xlor (osh tuzi) shunday dielektrikka kiradi (5 a) -rasm). 5-rasm Elektr maydoni ta’siri ostida bu dipollar deformatsiyalanadi. Agar ularning o’qlari maydon bo’ylab yo’nalgan bo’lsa, uzayadi, maydonga qarshi yo’nalgan bo’lsa qisqaradi. (5 b) -rasm). Dielektriklarning bunday qutblanishiga ionli qutblanish deyiladi.
Ilmiybaza.uz 6-rasm Ba’zi kristallar (masalan kvarts) mexanik deformatsiyalanganda qutblanadi. Bu hodisaga pezoelektrik effekt deyiladi. Bunga teskari hodisa mavjud bo’lib, unda pezoplastinka maydon yo’nalishda deformatsiyalanadi. Bunday dielektriklar ultratovush texnikasida keng ishlatiladi. Nazorat savollari. 1. Elektr maydonida zaryadni ko’chirishga bajarilgan ish. Formulasini ayting? 2. Kondensatorlar nima vazifani bajaradi?. 3. Dielektriklarning qutblanishi qanday bo’ladi? 4. Dipol momentini tushuntiring? 5. Ekvipotensial sirt nima? 9-MAVZU: JOUL-LENTS QONUNI. TARMOQLANGAN ELEKTR JANJIR SISTEMASI, TARMOQLANGAN ELEKTR ZANJIRINI HISOBLASH. TARMOQLANGAN ZANJIR UCHUN KIRXGOF QOIDALARI. REJA: 1. O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi. 2. Joul – Lens qonuni. Elektr tokning ishi va quvvati. 3. Tarmoqlangan zanjirlar. Kirxgof qoidalari. 4. Elektron emissiya. Termoelektron emissiya. Tayanch iboralar: o’tkazuvchanlik; Joul – Lens; tokning ishi; Kirxgof; Elektron emissiya; Termoelektron emissiya; Ilmiybaza.uz 6-rasm Ba’zi kristallar (masalan kvarts) mexanik deformatsiyalanganda qutblanadi. Bu hodisaga pezoelektrik effekt deyiladi. Bunga teskari hodisa mavjud bo’lib, unda pezoplastinka maydon yo’nalishda deformatsiyalanadi. Bunday dielektriklar ultratovush texnikasida keng ishlatiladi. Nazorat savollari. 1. Elektr maydonida zaryadni ko’chirishga bajarilgan ish. Formulasini ayting? 2. Kondensatorlar nima vazifani bajaradi?. 3. Dielektriklarning qutblanishi qanday bo’ladi? 4. Dipol momentini tushuntiring? 5. Ekvipotensial sirt nima? 9-MAVZU: JOUL-LENTS QONUNI. TARMOQLANGAN ELEKTR JANJIR SISTEMASI, TARMOQLANGAN ELEKTR ZANJIRINI HISOBLASH. TARMOQLANGAN ZANJIR UCHUN KIRXGOF QOIDALARI. REJA: 1. O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi. 2. Joul – Lens qonuni. Elektr tokning ishi va quvvati. 3. Tarmoqlangan zanjirlar. Kirxgof qoidalari. 4. Elektron emissiya. Termoelektron emissiya. Tayanch iboralar: o’tkazuvchanlik; Joul – Lens; tokning ishi; Kirxgof; Elektron emissiya; Termoelektron emissiya;
Ilmiybaza.uz 1. O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi. Barcha o’tkazgichlarning qarshiligi va solishtirma qarshiligi temperaturaga bog’liq. Temperatura ortishi bilan metallarning qarshiligi oshadi. Chunki temperatura ortishi bilan metall panjara tugunlarida turgan zarrachalarning tebranish amplitudasi ham ortadi. Buning natijasida zaryad tashuvchi zarrachalarning, ya’ni erkin eliktronlarning panjara tugunida turgan atomlar yoki ionlar bilan nuqnashish soni ortadi. Natijada elektronlarning tezligi kamayadi, ya’ni tok kuchi kamayadi. Metallarda qarshilikning temperaturaga bog’lanishini quyidagicha ifodalash mumkin. ) 0 1( t R R   a (1) bu yerda R0 – o’tkazgichning t=O0C temperaturadagi qarshiligi R – o’tkazgichning t temperaturadagi qarshiligi, α – qarshilikning temperatura koeffisienti. Qarshilikning temperaturaga bog’liqligiga asoslanib, qarshilik termometrlari yasash mumkin (masalan, Platinali termometr). Ayrim metallarning qarshiligi juda past temperaturalarda sakrash yo’li bilan nolgacha kamayadi. Bu hodisaga o’ta o’tkazuvchnlik deyiladi. 8-rasm Lekin bu Tk temperatura juda past. Masalan, alyuminiy rux, qo’rg’oshin singari metallar uchun bu temperatura 8Kdan past. Metallarning soishtirma qarshiligi ham temperaturaga to’g’ri proporsional. Ilmiybaza.uz 1. O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi. Barcha o’tkazgichlarning qarshiligi va solishtirma qarshiligi temperaturaga bog’liq. Temperatura ortishi bilan metallarning qarshiligi oshadi. Chunki temperatura ortishi bilan metall panjara tugunlarida turgan zarrachalarning tebranish amplitudasi ham ortadi. Buning natijasida zaryad tashuvchi zarrachalarning, ya’ni erkin eliktronlarning panjara tugunida turgan atomlar yoki ionlar bilan nuqnashish soni ortadi. Natijada elektronlarning tezligi kamayadi, ya’ni tok kuchi kamayadi. Metallarda qarshilikning temperaturaga bog’lanishini quyidagicha ifodalash mumkin. ) 0 1( t R R   a (1) bu yerda R0 – o’tkazgichning t=O0C temperaturadagi qarshiligi R – o’tkazgichning t temperaturadagi qarshiligi, α – qarshilikning temperatura koeffisienti. Qarshilikning temperaturaga bog’liqligiga asoslanib, qarshilik termometrlari yasash mumkin (masalan, Platinali termometr). Ayrim metallarning qarshiligi juda past temperaturalarda sakrash yo’li bilan nolgacha kamayadi. Bu hodisaga o’ta o’tkazuvchnlik deyiladi. 8-rasm Lekin bu Tk temperatura juda past. Masalan, alyuminiy rux, qo’rg’oshin singari metallar uchun bu temperatura 8Kdan past. Metallarning soishtirma qarshiligi ham temperaturaga to’g’ri proporsional.
Ilmiybaza.uz ) 0 1( t     (2) Hozirgi paytda xona temperaturasiga yaqin temperaturalarda o’ta o’tkazuvchanlik xususiyatiga esa bo’lgan qotishmalar topish ustida tadqiqotlar olib borilmoqda. 2. Joul – Lens qonuni. Elektr tokning ishi va quvvati. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, elektr toki o’tganida o’tkazgich har doim isiydi. Chunki, o’tkazgich bo’ylab harakatlanayotgan elektronlar kinetik energiyasining bir qismi metall panjara ioni bilan to’qnashish natijasida issilikka aylanadi. Bu hodisani bir – biridan bexabar ravishda ingliz olimi Joul (1843) va rus olimi Lens (1844) o’rganib, quyidagi qonunni yaratdi. O’tkazgichdan tok o’tganda undan ajralib chiqqan issiqlik miqdori tok kuchining kvadratiga, o’tkazgichning qarshiligiga va tokning o’tib turish vaqtiga to’g’ri proporsional. J Rt Q  2 (1) Vaqt birligi ichida o’tkazghichning hajm birligidan ajralib chiqadigan issiqlik miqdori bilan o’lchanadigan W kattalik issiqlik quvvatining zichligi deyiladi. S lt Q Vt Q W    (2) bundan: WS lt Q   (3) bulardan l S I R W   2 (4) shuningdek S l S l R       1 (5) buni (4) ga qo’yamiz: 2 2 2 1 1 J S I W     (6) Om qonunining differensial ko’rinishi E j   (7) bo‘lgani uchun Ilmiybaza.uz ) 0 1( t     (2) Hozirgi paytda xona temperaturasiga yaqin temperaturalarda o’ta o’tkazuvchanlik xususiyatiga esa bo’lgan qotishmalar topish ustida tadqiqotlar olib borilmoqda. 2. Joul – Lens qonuni. Elektr tokning ishi va quvvati. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, elektr toki o’tganida o’tkazgich har doim isiydi. Chunki, o’tkazgich bo’ylab harakatlanayotgan elektronlar kinetik energiyasining bir qismi metall panjara ioni bilan to’qnashish natijasida issilikka aylanadi. Bu hodisani bir – biridan bexabar ravishda ingliz olimi Joul (1843) va rus olimi Lens (1844) o’rganib, quyidagi qonunni yaratdi. O’tkazgichdan tok o’tganda undan ajralib chiqqan issiqlik miqdori tok kuchining kvadratiga, o’tkazgichning qarshiligiga va tokning o’tib turish vaqtiga to’g’ri proporsional. J Rt Q  2 (1) Vaqt birligi ichida o’tkazghichning hajm birligidan ajralib chiqadigan issiqlik miqdori bilan o’lchanadigan W kattalik issiqlik quvvatining zichligi deyiladi. S lt Q Vt Q W    (2) bundan: WS lt Q   (3) bulardan l S I R W   2 (4) shuningdek S l S l R       1 (5) buni (4) ga qo’yamiz: 2 2 2 1 1 J S I W     (6) Om qonunining differensial ko’rinishi E j   (7) bo‘lgani uchun
Ilmiybaza.uz E2 W   (8) hosil bo’ladi. Bu ifoda Joul – Lens qonunining differensial ko’rinishidir. O’tkazgichning solishtirma qarshiligi qancha katta bo’lsa, undan shuncha ko’p issiqlik ajraladi. O’zgarmas tokning bajargan ishini quyidagicha yozish mumkin. R t U JUt J Rt A 2 2    (9) Quvvati esa quyidagicha aniqlanadi. R U JU J R t A N 2 2     (10) Elektrotexnikada tok ishining sistemaga kirmaydigan birliklari vtsoat, kvtsoat lar ham ishlatiladi. j soat vt 103 6,3 1    j soat kvt 106 6,3 1    3. Tarmoqlangan zanjirlar. Kirxgof qoidalari. Tarmoqlanmagan, ya’ni oddiy zanjirning barcha qismlarida tok kuchi bir xil bo’ladi. Unday zanjirni Om qonuni yordamida oson hisoblash mumkin. Tarmoqlangan zanjirlar esa ancha murakkab bo‘lib, ular bir nechta berk zanjirlaridan tuzilgan bo’ladi. 9-rasm Ilmiybaza.uz E2 W   (8) hosil bo’ladi. Bu ifoda Joul – Lens qonunining differensial ko’rinishidir. O’tkazgichning solishtirma qarshiligi qancha katta bo’lsa, undan shuncha ko’p issiqlik ajraladi. O’zgarmas tokning bajargan ishini quyidagicha yozish mumkin. R t U JUt J Rt A 2 2    (9) Quvvati esa quyidagicha aniqlanadi. R U JU J R t A N 2 2     (10) Elektrotexnikada tok ishining sistemaga kirmaydigan birliklari vtsoat, kvtsoat lar ham ishlatiladi. j soat vt 103 6,3 1    j soat kvt 106 6,3 1    3. Tarmoqlangan zanjirlar. Kirxgof qoidalari. Tarmoqlanmagan, ya’ni oddiy zanjirning barcha qismlarida tok kuchi bir xil bo’ladi. Unday zanjirni Om qonuni yordamida oson hisoblash mumkin. Tarmoqlangan zanjirlar esa ancha murakkab bo‘lib, ular bir nechta berk zanjirlaridan tuzilgan bo’ladi. 9-rasm
Ilmiybaza.uz Zanjirning uchtadan kam bo’lmagan o’tkazgichlar birlashadigan nuqtalariga tarmoqlanish tugunlari deyiladi (A). Tarmoqlangan zanjirlarni nemis olimi Kirxgof o’rganib, quyidagi qoidalari aniqladi: 1) Tarmoqlanish tugunida toklarning algebraik yig’indisi nolga teng   I  O (1) Masalan, A tugun uchun bu qoidani yozamiz. O I I I I I      5 4 3 2 1 (2) 2) Tarmoqlangan zanjirning berk konturiga tok manbalarining elektr yurutuvchi kuchlarining algebraik yig’indisi tok kuchining bu konturning tegishli qismlari qarshiliklariga bo’lgan ko’paytmalarining algebraik yig’indisiga teng.  IR    (3) Tarmoqlangan zanjirlar Kirxgof qoidalari yordamida oson hisoblanadi. Masalan, Kirxgof qoidalari yordamida o’zaro parallel ulangan murakkab zanjirlarning qarshiligini hisoblash, Uitson ko’prigi yordamida no’malum qarshilikni aniqlash mumkin. 3 Elektron emissiya. Termoelektron emissiya. Metallarda doim yuqori kinetik energiyaga ega bo’lgan erkin elektronlar mavjud. Ularning energiyasi ma’lum kattalikka erishsa, metall sirtini tark etib, uchib chiqishi mumkin. Metallar sirtidan erkin elektronlarning uchib chiqish hodisasiga elektron emissiya deyiladi. Metall sirtidan uchib chiqqan elektronlar ma’lum sharoitda yana metalga qaytib tushushi mumkin. Uchib chiqayotgan va qaytib tushayotgan elektronlar orasida muvozanat mavjud. Ilmiybaza.uz Zanjirning uchtadan kam bo’lmagan o’tkazgichlar birlashadigan nuqtalariga tarmoqlanish tugunlari deyiladi (A). Tarmoqlangan zanjirlarni nemis olimi Kirxgof o’rganib, quyidagi qoidalari aniqladi: 1) Tarmoqlanish tugunida toklarning algebraik yig’indisi nolga teng   I  O (1) Masalan, A tugun uchun bu qoidani yozamiz. O I I I I I      5 4 3 2 1 (2) 2) Tarmoqlangan zanjirning berk konturiga tok manbalarining elektr yurutuvchi kuchlarining algebraik yig’indisi tok kuchining bu konturning tegishli qismlari qarshiliklariga bo’lgan ko’paytmalarining algebraik yig’indisiga teng.  IR    (3) Tarmoqlangan zanjirlar Kirxgof qoidalari yordamida oson hisoblanadi. Masalan, Kirxgof qoidalari yordamida o’zaro parallel ulangan murakkab zanjirlarning qarshiligini hisoblash, Uitson ko’prigi yordamida no’malum qarshilikni aniqlash mumkin. 3 Elektron emissiya. Termoelektron emissiya. Metallarda doim yuqori kinetik energiyaga ega bo’lgan erkin elektronlar mavjud. Ularning energiyasi ma’lum kattalikka erishsa, metall sirtini tark etib, uchib chiqishi mumkin. Metallar sirtidan erkin elektronlarning uchib chiqish hodisasiga elektron emissiya deyiladi. Metall sirtidan uchib chiqqan elektronlar ma’lum sharoitda yana metalga qaytib tushushi mumkin. Uchib chiqayotgan va qaytib tushayotgan elektronlar orasida muvozanat mavjud.
Ilmiybaza.uz Elektron emissiya sodir bo’lishi uchun elektron olgan kinetik energiya uning metaldan chiqish ishiga nisbatan katta bo’lishi kerak. 2 Achiq  mv2 (1) Odatdagi sharoitda elektron emissiya juda zaif bo’ladi. Uning intensivligi bir necha usullar bilan oshiriladi. 1) Juda katta kuchlanganlik hosil qilish ( sm 106 v ). Bunga “sovuq” emissiya deyiladi. 2) Metalni juda katta tezlikkacha tezlatilgan elektronlar bilan bombardimon qilish. Bu holda metall sirtiga tushgan har bir elektron bir necha elektronni urib chiqaradi. Bunga ikkilamchi emissiya deyiladi. 3) Manfiy zaryadlangan meall sirtiga kuchli yorug’lik oqimi tashlash. Bunga fotoemissiya deyiladi. 4) Metalni yuqori temperaturagacha qizitish. Bunga termoelektron emissiya deyiladi. Termoelektron emissiya kuchli elektronlar oqimini hosil qilishga imkon beradi. U ko’pgina elektron asboblarda ishlatiladi. Jumladan undan elektron- lampalar da foydalaniladi. Elektron lampaning eng sodda turi diod bo’lib, u havosi so’rib olingan shisha ballon ichiga joylashtirilgan ikkita elektroddan, ya’ni katod va anoddan tashkil topgan. Diod zanjirga quyidagi sxema bo’yicha ulanadi. Ilmiybaza.uz Elektron emissiya sodir bo’lishi uchun elektron olgan kinetik energiya uning metaldan chiqish ishiga nisbatan katta bo’lishi kerak. 2 Achiq  mv2 (1) Odatdagi sharoitda elektron emissiya juda zaif bo’ladi. Uning intensivligi bir necha usullar bilan oshiriladi. 1) Juda katta kuchlanganlik hosil qilish ( sm 106 v ). Bunga “sovuq” emissiya deyiladi. 2) Metalni juda katta tezlikkacha tezlatilgan elektronlar bilan bombardimon qilish. Bu holda metall sirtiga tushgan har bir elektron bir necha elektronni urib chiqaradi. Bunga ikkilamchi emissiya deyiladi. 3) Manfiy zaryadlangan meall sirtiga kuchli yorug’lik oqimi tashlash. Bunga fotoemissiya deyiladi. 4) Metalni yuqori temperaturagacha qizitish. Bunga termoelektron emissiya deyiladi. Termoelektron emissiya kuchli elektronlar oqimini hosil qilishga imkon beradi. U ko’pgina elektron asboblarda ishlatiladi. Jumladan undan elektron- lampalar da foydalaniladi. Elektron lampaning eng sodda turi diod bo’lib, u havosi so’rib olingan shisha ballon ichiga joylashtirilgan ikkita elektroddan, ya’ni katod va anoddan tashkil topgan. Diod zanjirga quyidagi sxema bo’yicha ulanadi.
Ilmiybaza.uz 10-rasm Katodga nakal batareyasi Bn yordamida ma’lum kuchlanish beriladi. Natijada katod qizib, undan elektronlar ajralib chiqadi. Anod batareyasi BA orqali anodga berilgan musbat potensial ta’sirida bu elektronlar anodga tomon harakat qilib, IA anod tokini hosil qiladi. Katod chiqish ishi kichik bo’lgan bariy, stronsiy kabi metallardan yasaladi. Anod kuchlanishi UA ortgani sari anod toki IA ham orta boradi. Lekin, kuchlanishning biror Um qiymatidan boshlab, anod toki maksimal Im qiymatiga erishadi. Anod tokining bu qiymatiga tuyinish toki deyiladi. Buni quyidagi grafikda ko’rish mumkin. 11-rasm Grafikning OC qismi uchun Boguslavskiy – Lengmyur qonuni bajariladi. I A  BU 32 (2) bu yerda B – elektrodning shakliga, o’lchamiga va o’zaro joylashishiga bog’liq bo’lgan konstanta. To’yinish tokining qiymatini oshirish uchun katodning temperaturasini oshirish kerak. To’yinish tokining katod temperaturasiga bog’liqligini Richardson formulasi ifodalaydi. KT A m CST e I   2 (3) Ilmiybaza.uz 10-rasm Katodga nakal batareyasi Bn yordamida ma’lum kuchlanish beriladi. Natijada katod qizib, undan elektronlar ajralib chiqadi. Anod batareyasi BA orqali anodga berilgan musbat potensial ta’sirida bu elektronlar anodga tomon harakat qilib, IA anod tokini hosil qiladi. Katod chiqish ishi kichik bo’lgan bariy, stronsiy kabi metallardan yasaladi. Anod kuchlanishi UA ortgani sari anod toki IA ham orta boradi. Lekin, kuchlanishning biror Um qiymatidan boshlab, anod toki maksimal Im qiymatiga erishadi. Anod tokining bu qiymatiga tuyinish toki deyiladi. Buni quyidagi grafikda ko’rish mumkin. 11-rasm Grafikning OC qismi uchun Boguslavskiy – Lengmyur qonuni bajariladi. I A  BU 32 (2) bu yerda B – elektrodning shakliga, o’lchamiga va o’zaro joylashishiga bog’liq bo’lgan konstanta. To’yinish tokining qiymatini oshirish uchun katodning temperaturasini oshirish kerak. To’yinish tokining katod temperaturasiga bog’liqligini Richardson formulasi ifodalaydi. KT A m CST e I   2 (3)
Ilmiybaza.uz bu yerda S- katod yuzasi, T-katod temperaturasi, A – elektronning chiqish ishi, K – Boltsman doimiysi, C – emissiya doimiysi. Diod bir tomonlama o’tkazish xususiyatiga ega bo’lgani uchun undan o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka aylantirishda, ya’ni to’g’rilagich sifatida foydalaniladi. 12-rasm Uch elektrodli lampaga Triod deyiladi. Unda katod va anod orasiga uchinchi elektrod - to’r joylashtiriladi. To’r anoddan ko’ra katodga yaqin turgani uchun to’r kuchlanishining anod tokiga ta’siri anod kuchlanishining ta’siridan katta bo’ladi. Shu tufayli to’r kuchlanishining kichik miqdorga o’zgarishi ham anod tokining ancha katta miqdorga o’zgarishiga olib keladi. Triodning bu xususiyati undan kuchaytirgich sifatida foydalanishga imkon beradi. Ma’lumki, elektr zaryadlarining tartibli harakatiga elektr toki deyiladi. Tok yo’nalishi sifatida musbat zaryadning harakat yo’nalishi qabul qilinadi. O’tkazgichning ko’ndalang kesimi orqali bir sekundda o’tgan Δq elektr miqdoriga tok kuchi deyiladi. t q I    (1) Vaqt mobaynida tok kuchining kattaligi va yo’nalishi o’zgarmaydigan tokka o’zgarmas tok deyiladi. Tok kuchi amperda (A) o’lchanadi. Bu Xalqaro Birliklar Sistemasining asosiy birligidir. Ilmiybaza.uz bu yerda S- katod yuzasi, T-katod temperaturasi, A – elektronning chiqish ishi, K – Boltsman doimiysi, C – emissiya doimiysi. Diod bir tomonlama o’tkazish xususiyatiga ega bo’lgani uchun undan o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka aylantirishda, ya’ni to’g’rilagich sifatida foydalaniladi. 12-rasm Uch elektrodli lampaga Triod deyiladi. Unda katod va anod orasiga uchinchi elektrod - to’r joylashtiriladi. To’r anoddan ko’ra katodga yaqin turgani uchun to’r kuchlanishining anod tokiga ta’siri anod kuchlanishining ta’siridan katta bo’ladi. Shu tufayli to’r kuchlanishining kichik miqdorga o’zgarishi ham anod tokining ancha katta miqdorga o’zgarishiga olib keladi. Triodning bu xususiyati undan kuchaytirgich sifatida foydalanishga imkon beradi. Ma’lumki, elektr zaryadlarining tartibli harakatiga elektr toki deyiladi. Tok yo’nalishi sifatida musbat zaryadning harakat yo’nalishi qabul qilinadi. O’tkazgichning ko’ndalang kesimi orqali bir sekundda o’tgan Δq elektr miqdoriga tok kuchi deyiladi. t q I    (1) Vaqt mobaynida tok kuchining kattaligi va yo’nalishi o’zgarmaydigan tokka o’zgarmas tok deyiladi. Tok kuchi amperda (A) o’lchanadi. Bu Xalqaro Birliklar Sistemasining asosiy birligidir.
Ilmiybaza.uz Tok manbaida elektronlarni ajratuvchi kuchlarga elektr ajratuvchi kuchlar deyiladi. Tashqi elektr ajratuvchi kuchning manba ichida uning qutblari orasida birlik zaryadni ko’chirishda bajargan ishi tok manbaining elektr yurituvchi kuchi deyiladi. q   A (2) Ikkinchi tomondan 2 1      (3) Demak, elektr yurituvchi kuch ajratilgan tok manbai qutblari orasidagi potensiallar ayirmasiga teng. Elektr yurituvchi kuch Voltlarda o’lchanadi (V). Tashqi elektr zanjiri bilan tutashtirilgan tok manbai qutblaridagi potensiallar ayirmasiga tok manbaining kuchlanishi deyiladi. U   (4) Kuchlanish ham Voltlarda o‘lchanadi. 2. Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. 1826 yilda nemis olimi Georg Om tajriba yo’li bilan quyidagi qonunni yaratdi. O’tkazgichdan o’tayotgan tok kuchi o’tkazgichga berilgan kuchlanishga to’g’ri proporsional bo’lib, o’tkazgichning qarshiligiga teskari proporsionaldir. R I  U (1) bu yerda R – o’tkazgichning qarshiligi bo’lib, u erkin elektrolarning metall ionlari bilan to’qnashishi natijasida hosil bo’ladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, o’tkazgichning qarshiligi uning uzunligiga to’g’ri proporsional bo’lib, ko’ndalang kesimi yuzasiga esa teskari proporsionaldir. Ilmiybaza.uz Tok manbaida elektronlarni ajratuvchi kuchlarga elektr ajratuvchi kuchlar deyiladi. Tashqi elektr ajratuvchi kuchning manba ichida uning qutblari orasida birlik zaryadni ko’chirishda bajargan ishi tok manbaining elektr yurituvchi kuchi deyiladi. q   A (2) Ikkinchi tomondan 2 1      (3) Demak, elektr yurituvchi kuch ajratilgan tok manbai qutblari orasidagi potensiallar ayirmasiga teng. Elektr yurituvchi kuch Voltlarda o’lchanadi (V). Tashqi elektr zanjiri bilan tutashtirilgan tok manbai qutblaridagi potensiallar ayirmasiga tok manbaining kuchlanishi deyiladi. U   (4) Kuchlanish ham Voltlarda o‘lchanadi. 2. Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. 1826 yilda nemis olimi Georg Om tajriba yo’li bilan quyidagi qonunni yaratdi. O’tkazgichdan o’tayotgan tok kuchi o’tkazgichga berilgan kuchlanishga to’g’ri proporsional bo’lib, o’tkazgichning qarshiligiga teskari proporsionaldir. R I  U (1) bu yerda R – o’tkazgichning qarshiligi bo’lib, u erkin elektrolarning metall ionlari bilan to’qnashishi natijasida hosil bo’ladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, o’tkazgichning qarshiligi uning uzunligiga to’g’ri proporsional bo’lib, ko’ndalang kesimi yuzasiga esa teskari proporsionaldir.
Ilmiybaza.uz S l R   (2) bu yerda l – o’tkazgichning uzunligi, S – ko’ndalang kesimi yuzasi, ρ – proporsionallik koeffisienti bo’lib, unga o’tkazgich moddasining solishtirma qarshiligi deyiladi. (6) dan ρ ni topamiz: l   RS (3) Agar l=1m va S=1m2 bo’lsa ρ = R bo’ladi. Demak, moddaning solishtirma qarshiligi shu moddadan yasalgan va tomoni 1m bo’lgan kubning shu kub tomonlaridan biriga parallel oqayotgan tokka ko’rsatgan qarshiligidir. Uning o’lchov birligi XBS da om.m dir. Ba’zan esa uning sistemaga kirmaydigan o’lchov birligi m mm om 2  ishlatiladi. Quyidagi jadvalda ayrim moddalarning solishtirma qarshiliklari ko’rsatilgan. Modda ,108 om m Mis 1,7 Alyuminiy 2,8 Po’lat 10 Oltin 2,4 Grafig 40 Nixrom 100 (1) va (2) dan l US R U I    (4) yoki l U S I   1 (5) Ilmiybaza.uz S l R   (2) bu yerda l – o’tkazgichning uzunligi, S – ko’ndalang kesimi yuzasi, ρ – proporsionallik koeffisienti bo’lib, unga o’tkazgich moddasining solishtirma qarshiligi deyiladi. (6) dan ρ ni topamiz: l   RS (3) Agar l=1m va S=1m2 bo’lsa ρ = R bo’ladi. Demak, moddaning solishtirma qarshiligi shu moddadan yasalgan va tomoni 1m bo’lgan kubning shu kub tomonlaridan biriga parallel oqayotgan tokka ko’rsatgan qarshiligidir. Uning o’lchov birligi XBS da om.m dir. Ba’zan esa uning sistemaga kirmaydigan o’lchov birligi m mm om 2  ishlatiladi. Quyidagi jadvalda ayrim moddalarning solishtirma qarshiliklari ko’rsatilgan. Modda ,108 om m Mis 1,7 Alyuminiy 2,8 Po’lat 10 Oltin 2,4 Grafig 40 Nixrom 100 (1) va (2) dan l US R U I    (4) yoki l U S I   1 (5)
Ilmiybaza.uz    1 moddaning solishtirma o’tkazuvchanligi, l E  U maydon kuchlanganligi bo’lgani, shuningdek, S j  I (6) Tok zichligi bo’lgani uchun (5) ni quyidagicha yozish mumkin. E j   (7) Bu munosabat differensial ko’rinishdagi Om qonuni bo’lib, o’tkazgich ichida joylashgan ixtiyoriy nuqtadagi tok zichligini shu nuqtadagi elektr maydonini kuchlanganligi bilan bog’laydi. 3. Berk zanjir uchun Om qonuni Endi berk elektr zanjiridagi tok manbaining elektr yurituvchi kuchi ε bilan tok kuchi I orasidagi bog’lanishni topamiz. Buning uchun quyidagi ko’rinishdagi zanjir tuzamiz. 7-rasm Bu zanjirda R – tashqi qarshilik, r – ichki qarshilik. Elektr yurituvchi kuch tashqi va ichki qarshilikdagi kuchlanishlar yig’indisiga teng  U U1 (1) bu yerda U – tashqi qarshilikdagi, U1 – ichki qarshilikdagi kuchlanish. q A U 1 1  (2) bu yerda A1 – tok manbai ichida q zaryadni kuchirishda bajarilgan ish. I rt A 2 1  (3) (1), (2) va (3) dan. Ilmiybaza.uz    1 moddaning solishtirma o’tkazuvchanligi, l E  U maydon kuchlanganligi bo’lgani, shuningdek, S j  I (6) Tok zichligi bo’lgani uchun (5) ni quyidagicha yozish mumkin. E j   (7) Bu munosabat differensial ko’rinishdagi Om qonuni bo’lib, o’tkazgich ichida joylashgan ixtiyoriy nuqtadagi tok zichligini shu nuqtadagi elektr maydonini kuchlanganligi bilan bog’laydi. 3. Berk zanjir uchun Om qonuni Endi berk elektr zanjiridagi tok manbaining elektr yurituvchi kuchi ε bilan tok kuchi I orasidagi bog’lanishni topamiz. Buning uchun quyidagi ko’rinishdagi zanjir tuzamiz. 7-rasm Bu zanjirda R – tashqi qarshilik, r – ichki qarshilik. Elektr yurituvchi kuch tashqi va ichki qarshilikdagi kuchlanishlar yig’indisiga teng  U U1 (1) bu yerda U – tashqi qarshilikdagi, U1 – ichki qarshilikdagi kuchlanish. q A U 1 1  (2) bu yerda A1 – tok manbai ichida q zaryadni kuchirishda bajarilgan ish. I rt A 2 1  (3) (1), (2) va (3) dan.
Ilmiybaza.uz q I rt U 2    (4) Q=It va U=IR (5) bo’lgani uchun quyidagini yozish mumkin. Ir IR It I rt IR     2  (6) yoki ) ( r I R    (7) Bundan tok kuchini topamiz r R I    (8) bu yerda (R+r) – zanjirning to‘liq qrshiligi Zanjirning foydali ish koeffisienti quyidagicha ifodalanadi.    U (9) yoki r R R    (10) 4. Elektroliz hodisasi. Faradey qonunlari. O’zidan elektr tokini o’tkazadigan suyuqliklarga elektrolitlar deyiladi. Bularga tuzlar, ishqorlarning eritmalari va kislotalarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Elektrolitlar ikkinchi tur o’tkazgichlarga kirishi oldin aytib o’tilgan edi. Elektrolitlarda elektr tokini musbat va manfiy ionlarning tartibli harakati hosil qiladi. Ma’lumki, metallarda temperatura ortishi bilan ularning qarshiligi ortadi. (10-mavzuga qarang): ) 0 1( t R R   (1) Elektrolitlarda esa temperatura ortishi bilan ularning qarshiligi kamayadi. ) 0 1( t R R   (2) Temperatura ortishi bilan elektrolit ionlarining tezligi va konsentratsiyasi oshadi. Buning natijasida elektrolitning qarshiligi kamayadi, o’tkazuvchanligi Ilmiybaza.uz q I rt U 2    (4) Q=It va U=IR (5) bo’lgani uchun quyidagini yozish mumkin. Ir IR It I rt IR     2  (6) yoki ) ( r I R    (7) Bundan tok kuchini topamiz r R I    (8) bu yerda (R+r) – zanjirning to‘liq qrshiligi Zanjirning foydali ish koeffisienti quyidagicha ifodalanadi.    U (9) yoki r R R    (10) 4. Elektroliz hodisasi. Faradey qonunlari. O’zidan elektr tokini o’tkazadigan suyuqliklarga elektrolitlar deyiladi. Bularga tuzlar, ishqorlarning eritmalari va kislotalarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Elektrolitlar ikkinchi tur o’tkazgichlarga kirishi oldin aytib o’tilgan edi. Elektrolitlarda elektr tokini musbat va manfiy ionlarning tartibli harakati hosil qiladi. Ma’lumki, metallarda temperatura ortishi bilan ularning qarshiligi ortadi. (10-mavzuga qarang): ) 0 1( t R R   (1) Elektrolitlarda esa temperatura ortishi bilan ularning qarshiligi kamayadi. ) 0 1( t R R   (2) Temperatura ortishi bilan elektrolit ionlarining tezligi va konsentratsiyasi oshadi. Buning natijasida elektrolitning qarshiligi kamayadi, o’tkazuvchanligi
Ilmiybaza.uz esa ortadi. Elektrolit eritmasi orqali tok o’tganda, eritma tarkibiy qismlarining elektrodlarda ajralishiga elektroliz hodisasi deyiladi. Elektroliz hodisasini fransuz olimi Faradey chuqur o’rganib, 1836 yilda uning miqdoriy qonunlarini yaratdi. I – qonun: Elektroliz vaqtida elektrodda ajralgan moddaning massasi eritma orqali o’tayotgan tok kuchiga va tokning o’tib turgan vaqtiga to’g’ri proporsional kIt kq m   (3) bu yerda k – proporsionallik koeffisienti bo’lib, unga moddaning elektroximiyaviy ekvivalenti deyiladi. Moddaning elektroximiyaviy ekvivalenti son jihatdan undan t=1s vaqt obaynida I=1A tok o’tganda ajralib chiqqan modda massasiga teng. U kl kg birligida o’lchanadi. (3) dan: q m It m K   (4) Quyidagi jadvalda ayrim moddalarning elektroximiyaviy ekvivalenti ko’rsatilgan Modda kl kg K 10 6 ,  Alyuminiy 0,093 Mis 0,33 Nikel 0,30 Xrom 0,18 Kumush 1,12 II – qonun: Moddaning elektroximiyaviy ekvivalenti uning atom og’irligiga to’g’ri, ximiyaviy valentligiga esa teskari proporsionaldir Z A F K  1 (5) Ilmiybaza.uz esa ortadi. Elektrolit eritmasi orqali tok o’tganda, eritma tarkibiy qismlarining elektrodlarda ajralishiga elektroliz hodisasi deyiladi. Elektroliz hodisasini fransuz olimi Faradey chuqur o’rganib, 1836 yilda uning miqdoriy qonunlarini yaratdi. I – qonun: Elektroliz vaqtida elektrodda ajralgan moddaning massasi eritma orqali o’tayotgan tok kuchiga va tokning o’tib turgan vaqtiga to’g’ri proporsional kIt kq m   (3) bu yerda k – proporsionallik koeffisienti bo’lib, unga moddaning elektroximiyaviy ekvivalenti deyiladi. Moddaning elektroximiyaviy ekvivalenti son jihatdan undan t=1s vaqt obaynida I=1A tok o’tganda ajralib chiqqan modda massasiga teng. U kl kg birligida o’lchanadi. (3) dan: q m It m K   (4) Quyidagi jadvalda ayrim moddalarning elektroximiyaviy ekvivalenti ko’rsatilgan Modda kl kg K 10 6 ,  Alyuminiy 0,093 Mis 0,33 Nikel 0,30 Xrom 0,18 Kumush 1,12 II – qonun: Moddaning elektroximiyaviy ekvivalenti uning atom og’irligiga to’g’ri, ximiyaviy valentligiga esa teskari proporsionaldir Z A F K  1 (5)
Ilmiybaza.uz bu yerda A – atom og’irlik, Z – valentlik, F – koeffisientga Faradey soni deyiladi. Z A nisbatga moddaning ximiyaviy ekvivalenti deyiladi. Demak, moddaning elektroximiyaviy ekvivalenti uning ximiyaviy ekvivalentiga to’g’ri proporsional (3) va (5) dan Z q A F m  1 (6) Agar moddaning bir ximiyaviy ekvivalentiga teng bo’lgan miqdori olinsa, ya’ni Z m  A bo’lsa (6) dan F=q hosil bo’ladi. Demak Faradey soni elektrodlardan bir ximiyaviy ekvivalentga teng bo’lgan moddani ajratish uchun ularga berilishi lozim bo’lgan zaryad miqdorini bildiradi. U hamma moddalar uchun bir xil qiymatga ega ekv g kl F  96520  Quyidagi rasmda elektroliz hodisasi sxematik ravishda tasvirlangan. 13-rasm Elektroliz hodisasidan amalda keng foydalaniladi. Masalan, ampermetrlarni darajalashda, misni tozalashda, metallarni korroziyadan saqlash uchun sirtini nikel, xrom va boshqa metallar bilan qoplashda hamda bir qator boshqa maqsadlarda elektrolizdan foydalaniladi. Magnit hodisalari, ya’ni tabiiy temirtak FeO  F eO3 ning temir buyumlarni o’ziga tortishi, shuningdek Yer sayyoramizning magnit maydoni mavjudligi ancha ilgari ma’lum edi. Doimiy magnitni 1600 yilda Gilbert batafsil tekshirdi, Ilmiybaza.uz bu yerda A – atom og’irlik, Z – valentlik, F – koeffisientga Faradey soni deyiladi. Z A nisbatga moddaning ximiyaviy ekvivalenti deyiladi. Demak, moddaning elektroximiyaviy ekvivalenti uning ximiyaviy ekvivalentiga to’g’ri proporsional (3) va (5) dan Z q A F m  1 (6) Agar moddaning bir ximiyaviy ekvivalentiga teng bo’lgan miqdori olinsa, ya’ni Z m  A bo’lsa (6) dan F=q hosil bo’ladi. Demak Faradey soni elektrodlardan bir ximiyaviy ekvivalentga teng bo’lgan moddani ajratish uchun ularga berilishi lozim bo’lgan zaryad miqdorini bildiradi. U hamma moddalar uchun bir xil qiymatga ega ekv g kl F  96520  Quyidagi rasmda elektroliz hodisasi sxematik ravishda tasvirlangan. 13-rasm Elektroliz hodisasidan amalda keng foydalaniladi. Masalan, ampermetrlarni darajalashda, misni tozalashda, metallarni korroziyadan saqlash uchun sirtini nikel, xrom va boshqa metallar bilan qoplashda hamda bir qator boshqa maqsadlarda elektrolizdan foydalaniladi. Magnit hodisalari, ya’ni tabiiy temirtak FeO  F eO3 ning temir buyumlarni o’ziga tortishi, shuningdek Yer sayyoramizning magnit maydoni mavjudligi ancha ilgari ma’lum edi. Doimiy magnitni 1600 yilda Gilbert batafsil tekshirdi,
Ilmiybaza.uz 1820 yilda Ersteg magnit hodisalariga doir bir qator tajribalar o’tkazdi. Bu tajribalar yordamida shu narsa aniqlandiki, faqat harakatlanayotgan elektr zaryadlari, o’zgarayotgan elektr maydonlari magnit ta’siriga egadir. Demak, harakatlanayotgan elektr zaryadlari atrofida magnit maydoni vujudga keladi. Barcha moddalar magnit xususiyatlari jihatidan 3 turga bo’linadi. 1) Diamagnit moddalar – magnit maydonini zaiflashtiradi. Bularga misol tariqasida suv, oltin, kumushni ko’rsatish mumkin. Diamagnit moddalar uchun magnit singdiruvchanlik   1 masalan, kumush uchun   ,0 999984 ga teng. 2) Paramagnit moddalar – magnit maydonini kam miqdorda kuchaytiradi. Ularning magnit singdiruvchanligi   1 masalan, alyuminiy uchun   ,1 000023 ga teng. 3) Ferromagnit moddalar – magnit maydonini juda katta miqdorga kuchaytiradi. Bularga temir va uning qotishmalari kiradi. Temir uchun   5000 . Amper qonuni – magnit maydoniga joylashtirilgan, uzunligi l bo’lgan o’tkazgichdan I tok kuchi oqayotgan bo’lsa, magnit maydoni tomonidan bu o’tkazgichga quyidagi kuch ta’sir qiladi. F  BIl sin (1) bu yerda B – magnit maydonini harakterlaydigan kattalik bo’lib, unga magnit induksiyasi deyiladi. (1) formulada  - magnit maydoni kuch chiziqlari bilan elektr toki yo’nalishidagi burchak. (1) dan quyidagini yozamiz sin Il F B  (2) Agar tokli o’tkazgich magnit maydoni kuch chiziqlariga perpendikulyar bo’lsa Il B  F (3) Bu formuladan foydalanib, magnit induksiyasining mohiyatini ochish mumkin. Ilmiybaza.uz 1820 yilda Ersteg magnit hodisalariga doir bir qator tajribalar o’tkazdi. Bu tajribalar yordamida shu narsa aniqlandiki, faqat harakatlanayotgan elektr zaryadlari, o’zgarayotgan elektr maydonlari magnit ta’siriga egadir. Demak, harakatlanayotgan elektr zaryadlari atrofida magnit maydoni vujudga keladi. Barcha moddalar magnit xususiyatlari jihatidan 3 turga bo’linadi. 1) Diamagnit moddalar – magnit maydonini zaiflashtiradi. Bularga misol tariqasida suv, oltin, kumushni ko’rsatish mumkin. Diamagnit moddalar uchun magnit singdiruvchanlik   1 masalan, kumush uchun   ,0 999984 ga teng. 2) Paramagnit moddalar – magnit maydonini kam miqdorda kuchaytiradi. Ularning magnit singdiruvchanligi   1 masalan, alyuminiy uchun   ,1 000023 ga teng. 3) Ferromagnit moddalar – magnit maydonini juda katta miqdorga kuchaytiradi. Bularga temir va uning qotishmalari kiradi. Temir uchun   5000 . Amper qonuni – magnit maydoniga joylashtirilgan, uzunligi l bo’lgan o’tkazgichdan I tok kuchi oqayotgan bo’lsa, magnit maydoni tomonidan bu o’tkazgichga quyidagi kuch ta’sir qiladi. F  BIl sin (1) bu yerda B – magnit maydonini harakterlaydigan kattalik bo’lib, unga magnit induksiyasi deyiladi. (1) formulada  - magnit maydoni kuch chiziqlari bilan elektr toki yo’nalishidagi burchak. (1) dan quyidagini yozamiz sin Il F B  (2) Agar tokli o’tkazgich magnit maydoni kuch chiziqlariga perpendikulyar bo’lsa Il B  F (3) Bu formuladan foydalanib, magnit induksiyasining mohiyatini ochish mumkin.
Ilmiybaza.uz Magnit induksiyasi son jihatdan magnit maydon kuch chiziqlariga perpendikulyar joylashgan, 1m uzunlikdagi o’tkazgichdan 1A tok o’tganda unga ta’sir qiladigan kuchga teng. Uning o’lchov birligi Tesla. m A N Tl 1 1 1 1   Magnit maydoni induksiyadan tashqari magnit kuchlanganligi H bilan harakterlanadi. U m A birligida o’lchanadi. Magit maydon kuchlanganligi bilan induksiyasi quyidagicha bog’langan. H B  0 (4) bu yerda μ – muhitning magnit singdiruvchanligi bo’lib, u bu muhitda tokli o’tkazgichga ta’sir qilayotgan kuch vakuumdagiga nisbatan necha marta katta ekanligini ko’rsatuvchi birliksiz kattalikdir. 0  magnit doimiysi bo’lib, uning son qiymati m Gn 7 0 10 4     Biror S yuza orqali o’tayotgan kuch chiziqlarining soniga magnit oqimi deyiladi. Magnit oqimining birligi Veber. Magnit oqimi magnit induksiyasi bilan quyidagicha bog’langan Ф  BS cos (5) bu yerda  - magnit kuch chiziqlari bilan S yuzaga o’tkazilgan normal orasidagi burchak. Agar   0 bo’lsa Ф  BS (6) Agar uzunligi l bo’lgan o’tkazgich magnit maydonida v tezlik bilan harakat qilsa, unda ε elektr yurituvchi kuchi paydo bo’ladi.    Blvsin (7) bu yerda  - magnit maydoni kuch chiziqlari bilan tezlik yo’nalishi orasidagi burchak. Agar zaryadlangan zarraga magnit maydoniga kirsa, unga Lorens kuchi ta’sir qiladi. F  qBvsin (8) Magnit maydoni energiyasi quyidagicha aniqlanadi. Ilmiybaza.uz Magnit induksiyasi son jihatdan magnit maydon kuch chiziqlariga perpendikulyar joylashgan, 1m uzunlikdagi o’tkazgichdan 1A tok o’tganda unga ta’sir qiladigan kuchga teng. Uning o’lchov birligi Tesla. m A N Tl 1 1 1 1   Magnit maydoni induksiyadan tashqari magnit kuchlanganligi H bilan harakterlanadi. U m A birligida o’lchanadi. Magit maydon kuchlanganligi bilan induksiyasi quyidagicha bog’langan. H B  0 (4) bu yerda μ – muhitning magnit singdiruvchanligi bo’lib, u bu muhitda tokli o’tkazgichga ta’sir qilayotgan kuch vakuumdagiga nisbatan necha marta katta ekanligini ko’rsatuvchi birliksiz kattalikdir. 0  magnit doimiysi bo’lib, uning son qiymati m Gn 7 0 10 4     Biror S yuza orqali o’tayotgan kuch chiziqlarining soniga magnit oqimi deyiladi. Magnit oqimining birligi Veber. Magnit oqimi magnit induksiyasi bilan quyidagicha bog’langan Ф  BS cos (5) bu yerda  - magnit kuch chiziqlari bilan S yuzaga o’tkazilgan normal orasidagi burchak. Agar   0 bo’lsa Ф  BS (6) Agar uzunligi l bo’lgan o’tkazgich magnit maydonida v tezlik bilan harakat qilsa, unda ε elektr yurituvchi kuchi paydo bo’ladi.    Blvsin (7) bu yerda  - magnit maydoni kuch chiziqlari bilan tezlik yo’nalishi orasidagi burchak. Agar zaryadlangan zarraga magnit maydoniga kirsa, unga Lorens kuchi ta’sir qiladi. F  qBvsin (8) Magnit maydoni energiyasi quyidagicha aniqlanadi.