Elektrokimyo asoslari Darsning maqsadi: Talabalarga elektrokimyo asoslari, elektroforez yoki katoforez hodisalari va ulardan tirik organizmlarni davolavchi vositalar ekanligi haqida tushuncha berish. Kolloid zarrachalar — granulalar ma’lum zaryadga ega bo‘lganligi uchun kolloid eritmaga tashqaridan elektr toki berilganda zarrachalar biror elektrodga tomon harakat qiladi. Masalan, manfiy zaryadlangan berlin lazuri musbat zaryadli elektrod tomonga siljiydi. Elektroforez yoki katoforez - kolloid zarrachalarning tashqi elektr maydon ta’sirida qanday qilish hodisasi. Elektroforez hodisasini birinchi bo‘lib, 1808-yilda rus olimi Reyss loy zarrachalarida aniqlagan. Loy zarrachalari manfiy zaryadga ega bo'lganligi sababli musbat qutbga siljigan. Kolloid zarrachaning elektr maydonida harakat qilish chizmasi. Elektroforez yordamida kolloid zarrachalar zaryadini aniqlash hamda elektrkinetik potensial qiymatini o'lchash mumkin. Elektroosmos - elektr maydonida suyuqlikning g‘ovak yarim o‘tkazgich parda - diafragma orqali elektrodlar tomon harakat qilishi. Elektroforez, elektroosmos va umuman elektroforetik qanday harakatchanlik tirik organizm to^qimalaridan elektr toki o‘tgan hollarda ham kuzatiladi. Ma’lumki, qon zardobida bir necha xil oqsillar bo‘lib, ular ma’lum pH li muhitda turli zaryadga va qanday xil elektroforetik qanday harakatchanlikka ega bo‘lganliklari sababli elektroforez usulida ularni bir-biridan ajratish mumkin. Elektroforez usulidan terapevtik stomatologiyada paradontoz kasalligini davolashda, ortopedik travmatologiyada bolalar suyaklaridagi moddalar o‘zgarishlarini aniqlash mumkin. Fizioterapevtik klinikalarda elektroforez usulidan foydalanib organizmga teri orqali turli dori-darmonlarni yuborishda foydalaniladi. Elektr o`tkazuvchanlikni biologik ahamiyati Konduktometrik tahlil usullari organizmning klinik holatini tezkor usul bilan baholashda yaxshi samara beradi. Turli to‘qima va biologik suyuqliklarning elektro‘tkazuvchanligi turlicha. Orqa miya suyuqligi, limfa, o‘t (safro), qonning elektr o‘tkazuvchanligi juda yuqori; mushak, teri osti kletchatkasi, bosh miyaning kul rang moddasi ham elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. O‘pka, yurak, jigar elektr tokini birmuncha kam o‘tkazadi. Yog’, nerv, suyak, asab to‘qimalaridan tok juda kam o‘tadi. Teri (shox qavati) elektr tokini hammadan kam o‘tkazadi. Quruq epidermis elektr tokini deyarli o‘tkazmaydi. Hujayralar o‘rtasidagi bo‘shliqlarda bo‘ladigan suyuqlik hujayra suyuqliklariga qaraganda tokni yaxshiroq o‘tkazadi, chunki hujayra qobig‘i ko‘pgina ionlarning harakatiga to‘sqinlik qiladi. Qobiqlar oldida bir hir ionlar yig‘ilib, ularning qutblanishi yuz beradi. Bularning hammasi to‘qimalar orqali o‘tayotgan o‘zgarmas tok kuchini tutashtirilganidan 0,0001 sek dan keyinoq keskin (10— 100 marta) kamayishiga olib keladi. Shu sababli terining elektr o‘tkazuvchanligiga asosan bez yo‘llari, ayniqsa teri bezlari borligi sabab bo‘ladi. Qonda gematokrit ko'rsatkichlari ortishi bilan undagi qarshilik qiymati ortadi. Qonning ivishi jarayonida, ya’ni uning agregat holati o'zgarishida elektr o'tkazuvchanlik o'zgaradi. Qonda fibrin (qon iviganida hosil bo'ladigan erimaydigan ferment) va qon quyqasi hosil bo'lsa elektro'tkazuvchanlik kamayishga boshlaydi. Elektr o'tkazuvchanlik kamayishi retraksiya (qisqarish, ichga tortish, g'ujlashish) va fibrinoliz (ferment ta’sirida fibrinning parchalanishi), ya’ni quyqada zardob ajralib, quyqa erishi boshlanguncha davom etadi. Erish boshlanishi bilan elektro'tkazuvchanlik orta boshlaydi. Normal holatda inson siydiginitig solishtirma elektr o'tkazuvchanligi (165-229)·10-2 Om-1 sm-1 orasida bo'ladi. Buyrak kasalliklariga uchragan odamlarda siydikning solishtirma elektro`tkazuvchanligi (86,5-138,0)·10-2Om-1sm-1 gacha kamayib ketadi. Siydikning elektr o'tkazuvchanligi kamayishiga sabab NaCI konsentratsiyasining kamayishi va oqsil miqdorining ortishidir. Qand kasalligida ham siydikning elektro'tkazuvchanligi noelektrolit bo'lgan qand miqdorining ortishi hisobiga kamayib ketadi. Tekshirishlar shuni ko'rsatadiki, me’da suyuqligida uning elektr o'tkazuvchanligi va umumiy kislofaligi erkin HCI bilan uzviy bog'liq. 18°C da solishtirma elektr o'tkazuvchanlik qiymati (80—100)·10-2Om-1sm-1 Elektrodiagnostika hamda elektroterapiyada elektr toki keng qo'llaniladi. Elektrdiagnostikadan turli asab va mushak kasalliklarida mushakning ta’sirlanishini aniqlashda foydalaniladi. Ba’zi bir kasalliklarda mushak va asab tolalarining elektr o‘tkazuvchanligi o'zgaradi. Shunday qilib, elektrodinamika orqali organizmning zararlangan bo'laklari va kasallanish darajasi aniqlanadi. Orqa miya kasalliklari rivojlanishida qon tarkibini tashkil qiluvchi moddalarning ba’zi birlarining konsentratsiya ko’rsalkichlari ko'tariladi. Bunday holatda ivigan qonning elektr o'tkazuvchanligi o'pka yallig`lanishi, diabet, ketonuriya, uremiya (azot chiqindilarining organizmda to'planib qolib, uning zaharlanishi) va jigar yallig'lanishlarida ham kamayadi. Demak, tibbiy izlanishlarda konduktometrik usullardan foydalanish, olingan natijalar aniqligini oshirib, tahshis qo'yish va davolash uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar olish jarayonini osonlashtiradi. Fizioterapiyada davolash usullarini qo`llaganda tanaga doimiy tokning ikki elektrodi qo‘yilsa, manfiy zaryadlangan ionlar va kolloid zarrachalar (shu bilan birga ko‘pchilik oqsillar ham) anodga tomon harakat qiladi. Katodga esa gidratlangan musbat zaryadli ionlar keladi. Fiziologik holatga qarab hujayralar oralig`idagi bo‘shliq va bez yo‘llari bo‘shlig`i, ekskretning ion tarkibi va hokazolar o‘zgaradi, natijada to‘qimaning elekto‘tkazuvchanligi o‘zgaradi. Shunday qilib, past chastotali o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok faqat hujayralararo oraliqlar bo‘ylab o‘tadi. Aksincha, yuqori chastotali o‘zgaruvchan toklar uchun hujayralar qobig‘i kam qarshilik ko‘rsatadi, chunki tok harakatining yo‘nalishi tez o‘zgarganda qobiqlar qutblanishga ulgurolmaydi. Hujayra membranalari buzilganda to‘qimalarning elektr o‘tkazuvchanligi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok uchun bir xil bo‘lib qoladi. O‘zgarmas tok elektrodlari qo`yilganda to‘qimalardagi harakatchan bir valentli H+, Na+ va K+ ionlari katod ustida to‘planib konsentratsiyasi oshadi. Shuning natijasida ikki valentli kationlar anod ustida ko‘payadi. Na+ va K+ ionlari katod atrofidagi hujayra qobiqlarini bo‘shashtirib, ularning o‘tkazuvchanligini kuchaytiradi. Natijada hujayra va to‘qimalarga odatdagi sharoitlarda o‘ta olmaydigan moddalar o‘tadigan bo‘lib qoladi. Bundan tashqari katodga elektroosmos tufayli keladigan suv atrofdagi to‘qimalarning bo‘kishiga sabab bo‘ladi. Hujayraga kiradigan barcha moddalar dastlab ularning qo‘zg‘aluvchanligini oshiradi, keyinchalik ta’sir ettirilganda uni susaytirib, hujayralarni parabioz holatiga olib boradi. Anod oldidagi ikki valentli Ca2+ va Mg2+ ionlari esa, aksincha, hujayra membranalarini zichlashtiradi, bu - ulardagi qo‘zg‘aluvchanlikning pasayishi bilan davom etadi. O‘zgarmas tok qutblarini almashtirish ionlarning qayta taqsimlanishiga va hujayralar normal holatining tiklanishiga olib keladi. Fizioterapiyada to‘qimalardagi funksiyalarni, jumladan shikastlanish va hokazolar natijasida parabiotik holatda bo‘ladigan nerv funksiyasini tiklash uchun katod qo‘yish qo‘llaniladi. Ta’sirlangan to‘qimalarning zo‘r qo‘zgaluvchanligini kamaytirish uchun anoddan foydalaniladi. Ionlarning elektr toki ta’sirida qayta taqsimlanishi muhit pH ni tubdan o‘zgartiradi, modda almashinuvini oshiradi, bu yallig‘lanish jarayonlarining yo‘qolishiga, regeneratsiyaning tezlashuviga, chandiqlarning so‘rilib ketishiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. To‘qimalardagi biologik oksidlanish jarayonida oksidlanayotgan substratdan elektron va protonlar kislorodga tashib o`tiladi. Bu oksidlanish-qaytarilish reaksiyalaridan iborat zanjirning har bir bosqichiga redoks potensialning ma’lum qiymati to`gri keladi. Shunday qilib, tibbiy kimyoda elektrkimyoning asoslarini o`rganish organizmnig faoliyatini chuqurroq tushinishga imkon beradi; elektrdiagnostika va elektrterapiya usullarni elektrokimyo asoslarini tushingan holda qo`llash davolash samarasini yuqoriroq darajaga ko`taradi.