Ilmiybaza.uz 2.1. Empirik tadqiqot usullari Zamonaviy ilm-fan tadqiqotning keng va boy usullar to‘plamiga ega. Biroq tadqiqotning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan muayyan tadqiqotni olib borish uchun qanday qilib, qaysi mezonlar bo‘yicha usullar tanlab olinishiga va ushbu usullarning qaysi uyg‘unlashgan birikmasidan (kombinatsiyasidan) foydalanilishiga bog‘liq bo‘ladi. Tadqiqot usullarini tanlash va ularning kombinatsiyali qo‘llanishi umumilmiy tadqiqot usullarining butun yig‘indisi, tadqiqot maqsadlari, boshqaruv vaziyatining xususiyatlari to‘g‘risidagi tizimli tasavvur asosida aniqlanadi. Usullar tasnifi ularning tarkibi, aloqalari va xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurni tartibga solish imkonini beradi. Umumilmiy tadqiqot usullariga kuzatish usuli, eksperiment (ilmiy tajriba) o‘tkazish, intuitiv qidiruv, munozara, modellashtirish, imitatsiya, ekstrapolyasiya va boshqalar kiradi. Barcha umumilmiy tadqiqot usullarini ikki: empirik va fikrlash-mantiqiy guruhga ajratish mumkin. Empirik usullar amaliy faoliyatga asoslangan bo‘lib, ushbu faoliyatni tushunib olish hodisalar va vaziyatlarning mohiyati va xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurni hosil qiladi. Empirik usullar ikki guruhga: kuzatishlar usuli (o‘rganilayotgan hodisalarga minimal aralashadigan tadqiqotlar) va eksperiment o‘tkazish usullariga (tizimning, odatdagi sharoitlarda sezilmasligi mumkin bo‘lgan, lekin ular eksperimental, ba’zan esa ekstremal sharoitlarda to‘liq namoyon bo‘ladigan o‘zini tutish xususiyatlarini o‘rganish uchun sun’iy ravishda vaziyatlarni hosil qilish) bo‘linadi. Kuzatish usuli o‘rganilayotgan tadqiqot ob’ekti parametrlarini va xossa ko‘rsatkichlarini qayd etish va ro‘yxatga olishga asoslanadi. Tadqiqot ob’ekti bo‘lib tashkilot, bo‘linma, biron-bir tuzilmaviy birlik, kishilar guruhi va h.k. bo‘lishi mumkinki, ularning faoliyati vaziyat yordamida tavsiflangan Ilmiybaza.uz bo‘lishi kerak. Qo‘shilgan va oddiy kuzatish farqlanadi: birinchi holda kuzatuvchi ijtimoiy muhitga kirishni o‘xshatadi, unga moslashadi va hodisalarni “ichkaridan” tahlil qiladi; ikkinchi holda kuzatuvchi hodisalarni “chetdan” ro‘yxatga oladi. Ayrim hollarda kuzatish usullari bevosita kuzatish usullariga (haqiqiy vaqt sharoitida va bevosita muloqot yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri kommunikatsiyalar asosidagi kuzatish) hamda bilvosita kuzatish usullariga (bilvosita aloqalar va kommunikatsiyalarga, hamda kuzatishlarning vaqt rejimini tabaqalashtirishga – maxsus vaqt qismlarini tanlashga asoslanadigan kuzatish) ajratiladi. Fikrlar, imo- ishoralar, mimika, harakatlar, kishilar va guruhlarning qarorlari, xulq-atvor uslublari, to‘qnashuvlar, ziddiyatlar va h.k. vaziyatni yozish uchun kuzatish predmeti bo‘lishi mumkin. Kuzatishning maqsadi vaziyatning u yoki bu xususiyatlarini mavjudligi yoki mavjud emasligini tasdiqlashi mumkin bo‘lgan qator dalillarni olishdan iborat. Kuzatish menejerning individual boshqaruv uslubini shakllantirishda muhim vazifani bajaradi, chunki jamoalarda munosabatlarning psixologik xususiyatlarini kuzatish, kishilarning harakatlariga ta’sir qiladigan ularning shaxsiy, yashirin, maxfiy ko‘rinishlarini ko‘rish imkoniyatini beradi. Aynan kuzatish vaziyatning individual-shaxsiy idrok qilish sifatida boshqaruvga va mustaqil boshqaruv qarorlarini qabul qilishga ijodiy munosabat ko‘nikmalarini shakllantiradi. Kuzatish ma’lum bir taxminlarni tekshirish uchun ham, tasdiqlovchi dalillarni olish uchun ham olib borilishi mumkin. Kuzatish usulining bilish imkoniyatlari hissiy idrok qilish xarakteri va jadalligi, kuzatish ob’ekti xususiyatlari, kuzatish sharoitlari, o‘lchovlarning mukammalligiga bog‘liq. Qulay sharoitlarda ushbu usul, keyinchalik vaziyatni tuzishda qo‘llanadigan ilmiy dalillarni shakllantirish va yozib qo‘yish uchun keng doiradagi va turli jihatlarga ega axborotlarni ta’minlaydi. Kuzatish usuli turlariga boshqaruv faoliyatining turli operatsiyalari va yo‘llarini xronometraj qilish va fotosuratga olish kiradi. Ishbilarmonlik majlislari, ilmiy va amaliy munozaralar, ishbilarmonlik uchrashuvlari, boshqaruv qarorlarini Ilmiybaza.uz (yozma shakldagi buyruqlar, farmoyishlar, xizmat yo‘riqnomalari va h.k.) tayyorlash va rasmiylashtirish xronometrajning bevosita ob’ektlari bo‘lishi mumkin. Xronometrik kuzatish menejer vaqti sarflarini “inventarizatsiya qilish” imkoniyatini beradi, bu esa – vaqtni tejash va unumli ishlatishning samarali omillaridan biridir. Menejerga ko‘pincha kerak bo‘ladigan qo‘shimcha vaqtga ega bo‘lishning yagona manbasi – undan unumli foydalanish hisoblanadi. Buning uchun esa u nimaga sarflanayotganini va qaerda uni ishga beziyon tarzda tejash mumkinligini aniq bilish zarur. Menejer yoki mutaxassislarning ish kunini fotosuratga olish butun ish kuni yoki uning biron-bir qismi davomida mutlaqo barcha vaqt sarflarini kuzatish va o‘lchash yordamida amalga oshirish maqsadga muvofiq; ayni vaqtda vaqt yo‘qotishlari ham qayd etiladi. Fotosuratga olishni yiliga 2-3 marta 2-3 hafta davomida ham mustaqil ravishda, ham sotsiologlar, psixologlar, boshqaruv xodimlari vakillari yordamida olib borgan ma’qul. Turli darajadagi menejerlar, mutaxassislar, u yoki bu tur ishlarni bajaruvchilar, shuningdek texnologik jarayon chegarasida mehnat predmetining harakatlanish marshruti uning ob’ektlari bo‘lishi mumkin. Fotosuratga olish asosida ikkita jadvalni to‘ldirish mumkin. Ulardan birida ish vaqtining foydali, turli va kerakli faoliyat turlariga sarfi aks ettiriladi. Boshqa jadvalga vaqt yo‘qotishlari; ularga olib kelgan kamchiliklar; ularning vujudga kelish davri; tanaffuslarning davomiyligi; muayyan aybdorlar kiritiladi. Fotosuratga olishda aniqlikka amal qilish zarur, aks holda u hech qanday foyda keltirmaydi, axir olingan ma’lumotlar vaqt nimaga sarflanmoqda, u yoki bu ishlarni bajarish uchun qancha vaqt kerak, qaysi omillar undan samarali foydalanishga yordam yoki aksincha xalaqit bermoqda degan savollarga javob berishi kerak. Ish kunini xronometraj qilish va fotosuratga olish vaziyatga qo‘shiladigan miqdoriy tavsiflarni va statistik ma’lumotlarni olish uchun qo‘llanishi mumkin. Mazkur ko‘rsatkichlarni bilish asosida boshqaruv mehnati unumdorligini vaqt yo‘qotishlarini bartaraf qilish hisobiga oshirish imkoniyati koeffitsientini aniqlash Ilmiybaza.uz mumkin. Tadqiqotlar tasdiqlashicha, rahbarlar o‘z vaqtining 20-30%ni xatlarni ko‘rib chiqishga sarflab, bunda ular kuniga 100 tagacha hujjatni ko‘rib chiqadilar, xolbuki ularning atigi 30 tasi haqiqiy e’tiborga loyiq hisoblanadi; yiliga ular taxminan 20 mingta hujjatni imzolashlari zarur bo‘lib, bunga 20 sutkaga yaqin vaqt sarflaydilar; ishbilarmonlik yozishmalarda keraksiz ma’lumotlarning hajmi 15-20 % ni tashkil qiladi, barcha ichki manbalardan talab qilingan hajmga nisbatan 30% ortiq, tashqi manbalardan esa – 40% ortiq ma’lumotlar kelib tushadi. Kuzatish usulining afzalliklariga olinayotgan axborotning operativligi, nisbatan arzonligi (murakkab qurilmalarga bo‘lgan, so‘rovnomalarni ko‘paytirish zaruratining mavjud emasligi va h.k.) va foydalanishning oddiyligi, ekstremal, inqiroz, ya’ni texnik jihatdan boshqa axborot to‘plash usullarini qo‘llab bo‘lmaydigan sharoitlarda foydalanish imkoniyati kiradi. Mazkur usul uni qidiruv tadqiqotlarida, ya’ni tadqiqotning muammolari, vazifalari va ishchi gipotezalari hali aniq belgilanmagan vaqtda qo‘llash, vaziyatni tadqiq etayotgan menejer, sotsiolog (pstixolog)ning tadqiqot ob’ekti bilan bevosita aloqasini o‘rnatish imkoniyatini, qo‘shilgan kuzatuv usuli yordamida ijtimoiy hodisani “ichkaridan” o‘rganish, kuzatuvchi tomonidan ijtimoiy hodisani yaxlit idrok qilish imkoniyatini beradi. Kuzatish usuli quyidagi kamchiliklarga ega: birinchidan, kuzatuvchi mana shu joyda mana shu vaqtda sodir bo‘layotgan hodisalarnigina qayd etishi mumkin; ikkinchidan, kuzatilayotgan hodisalarni takroran tadqiq qilish, odatda mumkin emas; uchinchidan, kuzatish asosan kishilarning xatti-harakatlari to‘g‘risida axborot beradi, ushbu usul yordamida maqsadlar, motivlar, qadriyatlar to‘g‘risida axborot olish imkoniyatlari esa birmuncha cheklangan; to‘rtinchidan, bu hissiy holatning ta’sirida, kuzatuvchining past malakasi va noto‘g‘ri qo‘yilgan metodologik yo‘nalishlar sababli ma’lumotlarni qayd etishdagi sub’ektivlik, buzilishlar, xatoliklar; beshinchidan, ma’lumotlar kuzatilayotgan guruhning stereotiplar ta’sirida buzilgan bo‘lishi mumkin; oltinchidan, ushbu usul kuzatish vaqtida ob’ekt Ilmiybaza.uz (boshqaruv tizimi)ning holatiga qaramligi sababli passiv usul hisoblanadi. Taqqoslash – bu eng ko‘p tarqalgan va universal tadqiqot usullaridan biridir. “Hamma narsa taqqoslanganda bilinadi” degan mashhur aforizm buning eng yaxshi isbotidir. Taqqoslash – bu ikkita butun a va b sonlari o‘rtasidagi o‘zaro nisbat bo‘lib, u ushbu sonlarning farqi (a-b), S modul deb nomlanadigan berilgan butun son t ga bo‘linishini anglatadi; a = b (mod, t) [5.5] deb yoziladi. Tadqiqotda taqqoslash deb voqelik narsalari va hodisalarining o‘xshashligi va farqlanishini aniqlashga aytiladi. Taqqoslash natijasida ikki va undan ortiq ob’ektlarga tegishli umumiylik o‘rnatiladi, hodisalardagi takrorlanuvchi umumiylikni aniqlash esa, ma’lumki, qonunni bilish yo‘lidagi bir bosqich hisoblanadi. Taqqoslash unumli bo‘lishi uchun, u ikkita asosiy talabga javob berishi zarur. 1. Faqat, ular o‘rtasida ma’lum bir ob’ektiv umumiylik mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan hodisalargina taqqoslanishi kerak. Avval boshidan qiyoslab bo‘lmaydigan narsalarni taqqoslash mumkin emas – bu hech narsa bermaydi. Eng yaxshi holatda, bunda faqat yuzaki va shu sababli, samarasiz o‘xshatishlarga erishish mumkin. 2. Taqqoslash eng muhim alomatlar bo‘yicha amalga oshirilishi kerak. Jiddiy bo‘lmagan alomatlarga ko‘ra taqqoslash yanglishishga oson olib kelishi mumkin. Shu tarzda, bir xil mahsulot turini ishlab chiqaruvchi korxonalar ishini rasman taqqoslash orqali ularning faoliyatida ko‘p umumiyliklarni topish mumkin. Agar bunda ishlab chiqarish darajasi, mahsulot tannarxi, taqqoslanayotgan korxonalar faoliyat yuritayotgan turli sharoitlar kabi eng muhim parametrlar bo‘yicha taqqoslash bajarilmasa, bir tomonlama xulosalarga olib keluvchi metodologik xatoga osongina yo‘l qo‘yish mumkin. Agar ushbu parametrlar hisobga olinsa esa, metodologik xatoning sababi va haqiqiy ildizlari qaerda ekanligi yaqqol ko‘rinadi. Bunday taqqoslashning o‘ziyoq ishning haqiqiy ahvoliga mos keluvchi ko‘rib chiqilayotgan hodisalar to‘g‘risidagi tasavvurni beradi. Ilmiybaza.uz Tadqiqotchini qiziqtiruvchi turli ob’ektlar bevosita yoki bilvosita – ularni birorta uchinchi ob’ekt bilan qiyoslash orqali taqqoslanishi mumkin. Birinchi holda odatda sifat natijalari (ko‘proq-kamroq; ochroq-to‘qroq; yuqoriroq-pastroq va hokazo) olinadi. Biroq shunday taqqoslashning o‘zidayoq eng oddiy miqdoriy tavsiflarni olish mumkinki, ular ob’ektlar o‘rtasidagi miqdoriy farqlarni son shaklida ifodalaydi (2 marta ko‘p, 3 marta yuqori va hokazo). Ob’ektlar namuna sifatidagi qandaydir uchinchi ob’ekt bilan taqqoslanayotganda esa miqdoriy tavsiflar alohida qiymatga ega bo‘ladi, chunki ular ob’ektni bir-biridan qat’i nazar tavsiflaydi, ular to‘g‘risida yanada chuqurroq va batafsil bilimlar beradi (masalan, bir avtomobilning vazni 1 tonna, boshqasining esa – 5 tonna ekanligini bilish – bu «birinchi avtomobil ikkinchisidan 5 marta engil» degan gapga nisbatan ular to‘g‘risida ancha ko‘p axborot bilish hisoblanadi). Bunday taqqoslash o‘lchash deyiladi. Taqqoslash yordamida ob’ekt to‘g‘risidagi axborotni ikkita har xil yo‘l bilan olish mumkin. Birinchidan, u juda ko‘p hollarda taqqoslashning bevosita natijasi sifatida yuzaga chiqadi. Masalan, ob’ektlar orasida biron-bir o‘zaro nisbatlarni o‘rnatish, ular orasidagi farqlanishlar yoki o‘xshashliklarni topish taqqoslashda bevosita olinadigan axborotdir. Ushbu axborotni birlamchi deb atash mumkin. Ikkinchidan, birlamchi axborotni olish juda ko‘p hollarda taqqoslashning bosh maqsadi sifatida yuzaga chiqmaydi, birlamchi axborotni qayta ishlashning natijasi hisoblanuvchi ikkilamchi yoki hosilaviy axborotni olish shunday maqsad bo‘lib hisoblanadi. Bunday qayta ishlashning eng ko‘p tarqalgan va eng muhim usuli bo‘lib o‘xshashlik asosida xulosa chiqarish hisoblanadi. Ushbu xulosa Aristotel tomonidan («paradeygma» nomi ostida) topilgan va o‘rganilgan edi. Uning mohiyati quyidagilardan iborat: agar taqqoslash natijasida ikki ob’ektdan bir nechta bir xil alomatlar, biroq ulardan birida qo‘shimcha yana qandaydir alomat topilgan bo‘lsa, ushbu alomat shuningdek, boshqa ob’ektga ham tegishli bo‘lishi kerak deb taxmin qilinadi. O‘xshashlik bo‘yicha xulosa chiqarishning borishini Ilmiybaza.uz quyidagicha qisqa ifodalash mumkin: A X1, X2, X3, ..., Xp, Xp+ , alomatlarga ega. B X1, X2, X3, ..., Xp alomatlarga ega. Xulosa: «Ehtimol, B Xp +1 alomatga ega". O‘xshashlik asosida chiqarilgan xulosa ehtimollik xarakteriga ega, u nafaqat haqiqatga, balki yanglishishga ham olib kelishi mumkin. Ob’ekt to‘g‘risidagi haqiqiy bilimlarni olish ehtimolini oshirish uchun quyidagilarni nazarda tutish kerak: - taqqoslanayotgan ob’ektlarda qanchalik ko‘p o‘xshash alomatlarni topsak, o‘xshashlik asosida xulosa chiqarish shunchalik haqiqatga yaqin qiymatni beradi; - o‘xshashlik bo‘yicha xulosaning rostligi ob’ektlar o‘xshash alomatlarining muhimligiga bevosita bog‘liqdir, hatto birmuncha ko‘p, lekin muhim bo‘lmagan o‘xshash alomatlar ham noto‘g‘ri xulosaga olib kelishi mumkin; - ob’ektda topilgan alomatlarning o‘zaro bog‘liqligi qanchalik chuqur bo‘lsa, xato xulosaga kelish ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi; - ikkita ob’ektning umumiy o‘xshashligi, agar ulardan xulosa chiqarilayotgan qay birida tashiluvchi alomatga to‘g‘ri kelmaydigan alomat mavjud bo‘lsa, o‘xshashlik asosida xulosa chiqarish uchun asos hisoblanmaydi. Boshqacha aytganda, haqiqiy xulosani chiqarish uchun nafaqat ob’ektlar o‘xshashligining xarakteri, balki farqlarining xarakterini ham hisobga olish zarur. O‘lchash tarixiy jihatdan, asos bo‘lib hisoblanuvchi taqqoslash operatsiyasidan kelib chiqqan. Biroq o‘lchash taqqoslashdan farqli o‘laroq yanada qudratli va universal bilish vositasidir. O‘lchash – o‘lchanayotgan kattalikni qabul qilingan o‘lchov belgilaridagi sonli qiymatini topish maqsadida o‘lchash vositalari yordamida bajariladigan amallarning yig‘indisidir. To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchashlar hamda izlangan kattalik va bevosita o‘lchanayotgan kattaliklar o‘rtasidagi tanish bog‘liqlikka asoslangan bilvosita o‘lchashlar farqlanadi. O‘lchashlar quyidagi asosiy elementlarning mavjud bo‘lishini talab qiladi: - o‘lchash ob’ekti; Ilmiybaza.uz - o‘lchov birliklari, ya’ni etalon ob’ekt; - o‘lchash asbobi (asboblari); - o‘lchash usuli; - kuzatuvchi (tadqiqotchi). To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchashda natija bevosita o‘lchash jarayonining o‘zidan olinadi (masalan, sport musobaqalarida sakrash uzunligini o‘lchov asboblari yordamida o‘lchash, do‘kondagi gilamli to‘shamalar uzunligini o‘lchash va h.k.). Bilvosita o‘lchashda izlangan kattalik matematik yo‘l bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchash yordamida olingan boshqa kattaliklarni bilish asosida aniqlanadi. Masalan, qurilish g‘ishtining razmeri va og‘irligini bila turib, ko‘pqavatli binolarni qurishda g‘isht bardosh berishi zarur bo‘lgan solishtirma bosimni (tegishli hisob- kitoblar asosida) o‘lchash mumkin. O‘lchashlarning qimmatbaholigi, hech bo‘lmaganda ularning atrofdagi voqelik to‘g‘risida aniq, miqdor jihatdan aniqlangan ma’lumotlarni berishida ko‘zga ko‘rinadi. O‘lchashlar natijasida shunday dalillar o‘rnatilishi, shunday empirik kashfiyotlar bajarilishi mumkinki, ular ilm-fanda mustahkam qaror topgan tasavvurlarni tubdan o‘zgartirishga olib keladi. Bu birinchi navbatda ilm-fan tarixining o‘ta muhim davrlarini ifoda qiluvchi noyob, misli ko‘rilmagan o‘lchashlarga taalluqli. Masalan, A.Maykelson tomonidan amalga oshirilgan mashhur yorug‘lik tezligini o‘lchash fizikaning rivojlanishida mana shunday muhim o‘rin egallagan. O‘lchash sifatining, uning ilmiy qiymatining eng muhim ko‘rsatkichi aniqlik hisoblanadi. Aynan T.Brage o‘lchashlarining yuqori aniqligini I.Keplerning nihoyat darajadagi mehnatsevarligiga (u o‘z o‘lchashlarini 70 marta takrorlagan) ko‘paytmasi sayyoralar harakatlanishining aniq qonunlarini o‘rnatish imkoniyatini berdi. Amaliyot ko‘rsatishicha, o‘lchashlar aniqligini oshirishning asosiy yo‘llariga quyidagilar kiradi: -ayrim qaror topgan prinsiplar asosida ishlaydigan o‘lchov asboblarining sifatini takomillashtirish; -eng yangi kashfiyotlar asosida ishlaydigan asboblarni yaratish. Masalan, Ilmiybaza.uz hozirgi kunda vaqt molekulyar generatorlar yordamida 11-belgigacha bo‘lgan aniqlikda o‘lchanadi. Empirik tadqiqot usullari orasida o‘lchash usuli, kuzatish va taqqoslash usullari bilan deyarli bir xil o‘rinni egallagaydi. U eksperimentning tarkibiy qismlaridan birini, nisbatan elementar usulni – eng murakkab va muhim empirik tadqiqot usulini ifodalaydi. Boshqaruvda shuningdek tavsiflash usuli keng qo‘llanadi. Uning o‘ziga xos belgilariga quyidagilar kiradi:  ob’ektiv mavjud bo‘lgan, lekin hali o‘rganilmagan dalillar, voqealar, epizodlarni aniq, hujjatli tavsiflash;  dalillar mohiyatini ochib berish;  haqiqiy materiallarni umumlashtirish va xulosalarni shakllantirish. Tavsifli tadqiqotda ob’ektiv mavjud bo‘lgan, biroq amaliyot uchun hali ochilmagan, to‘liq darajada o‘rganilmagan birlamchi manbalar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ushbu manbalar nihoyatda turli-tuman bo‘lib, individual yondashuvni, ularning muhimligi, ishonchligi, to‘g‘riligini har tomonlama baholashni talab qiladi. Birlamchi manbalar bilan ishlash materiallarni har tomonlama tahlil qilishni, ularni shakli va mazmuni bo‘yicha qiyosiy o‘rganishni, o‘rganilayotgan ob’ektning rivojlanish qonuniyatlarini umumlashtirish va aniqlashni ko‘zda tutadi. Tavsiflar amaliy vaziyatning negizini tashkil qilishi, vaziyatlarga tarkibiy qism yoki qayta ishlashdan so‘ng tavsifga qo‘shiluvchi dalilga asoslangan material sifatida kirishi mumkin. Vaziyatni tuzish, vaziyat tahlili natijalari bo‘yicha tadqiqotni davom ettirish va h.k. uchun zaruriy dalilga asoslangan materialni olish uchun eksperimentlar olib borilishi mumkin. Eksperiment usuli ilmiy tadqiqot usuli sifatida 300 yildan ham avvalroq ma’lum bo‘lgan. Ushbu usul uzoq rivojlanish yo‘lini – dastlabki tajribalardan boshlab hozirgi yuqori rivojlangan tajriba o‘tkazish texnikasigacha bo‘lgan yo‘lni Ilmiybaza.uz bosib o‘tdi. Ijtimoiy-iqtisodiy eksperiment o‘tkazish muammmolariga bag‘ishlangan adabiyotlarda eksperiment turlicha ta’riflanadi: u ob’ektni tadqiq qilish bo‘lib, uning jarayonida biz, bizni qiziqtiruvchi hodisalarni namoyon bo‘lishi va o‘lchanishi uchun zaruriy va etarli bo‘lgan sharoitlarni yaratamiz (A.P. Kupriyan); ob’ektning faoliyat ko‘rsatkichlari hamda xulqining, unga ayrim boshqariluvchi va nazorat qilinuvchi omillarning ta’sir ko‘rsatishi natijasida miqdor va sifat jihatdan o‘zgarishi to‘g‘risidagi axborotni olish usuli. Ijtimoiy-iqtisodiy eksperiment o‘tkazishning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 1) xo‘jalik tizimiga yoki uning bir qismiga (quyi tizimiga) aralashuv; 2) nisbatan izolyasiya qilingan eksperimental omilni rejali kiritish, uning juz’iy o‘zgarishi; 3) barcha ustunlikka ega muhim omillarni rejali nazorat qilish; 4) qaram o‘zgaruvchilarning o‘zgarish samaralarini tobe bo‘lmagan o‘zgaruvchilarning (eksperimental omilning) ta’siri bilan bog‘lash. Ba’zan eksperiment deganda, boshqaruv tizimi faoliyatini yaxshilashga qaratilgan hamda maqsadga muvofiqligi ayon bo‘lgan choralarning muayyan to‘plami xato tushuniladi. Bunday turdagi “eksperimentlar” ko‘pincha taxminan, etarli asoslarsiz, metodik savodsizlik bilan amalga oshiriladi. Eksperiment – bu batafsil yangilik kiritish hisoblanadi. Uning maqsadi – yangilikni joriy etish yoki ma’lum bir o‘zgartishlar, cheklovlar bilan muayyan sharoitlarni hisobga olgan holda yoyish uchun qabul qilish imkoniyati to‘g‘risidagi qarorni qabul qilish uchun har tomonlama dalillar keltirishdir. Aynan shunday qaror eksperimentning natijasi hisoblanadi. Eksperimentni faqat uning natijasida sinalayotgan yangilikni tarqatmaslikka qaror qilinganligi sababli omadsiz deb hisoblash to‘g‘ri emas: salbiy natija ham ahamiyatga ega, chunki ko‘zda tutilgan variantlardan birini asosli ravishda rad etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy eksperimentlarning har xil turlari mavjud. Ilmiybaza.uz Tadqiqotchilik vazifasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqotchilik eksperimentini (u yoki bu hodisalar va jarayonlar haqida etarlicha tasdiqlanmagan yoki butunlay yangi ma’lumotlarni tekshirish) va amaliy eksperimentini (ma’lum bo‘lgan umumiy dalillarni yoki ma’lumotlarni firma faoliyat yuritishining aniq sharoitlariga nisbatan tatbiq etish imkoniyatini tekshirish) ajratish mumkin. Faoliyat sifatida sotsial eksperiment tuzilishining xarakteri bo‘yicha hozirgi zamondan kelajakka yo‘naltirilgan proeksion eksperimentlar, va o‘tmishdagi vaqt nuqtasidan hozirgi vaqtga yo‘naltirigan kvazi eksperimentlar («eks-post-fakto») ajratiladi. Eksperimental vaziyat tavsifi bo‘yicha dala va laboratoriya eksperimentlariga bo‘linadi. Dala eksperimenti tabiiy (dala) sharoitlarida Ilmiybaza.uz o‘tkaziladi. Bu kabi eksperimentning kamchiligi – kerakli vaziyatni izlashning qiyinligi. Laboratoriya eksperimenti maxsus tashkil etilgan muhitda o‘tkazilib, bu eksperimental o‘zgaruvchilarni qat’iy nazorat va keng manipulyasiya qilish imkoniyatini ta’minlaydi. Isbotlar mantiqiy tuzilishining xarakteri bo‘yicha eksperimentlarning parallel va izchil turlari ajratiladi. Parallel tadqiqotni o‘tkazishda ob’ektni kuzatish bir vaqtning o‘zida ikkita– eksperimental va nazorat guruhlarida olib boriladi. Nazorat guruhi o‘zining asosiy tavsiflariga ko‘ra eksperiment o‘tkazilayotgan eksperimental guruh bilan bir xil. Izchil eksperimentni o‘tkazishda nazorat va eksperimental guruh sifatida bitta guruhning o‘zi xizmat qiladi. Mustaqil o‘zgaruvchini kiritishdan avval u nazorat, kiritishdan so‘ng esa eksperimental guruh hisoblanadi. O‘rganilayotgan ob’ektning xarakteri bo‘yicha eksperimentlar iqtisodiy, sotsiologik, boshqaruv, huquqiy va hokazo eksperimentlarga bo‘linadi. Eksperimentlarning boshqa tasniflari ham mavjud. “Eksperiment” va “yangilik kiritish” tushunchalarini aynan bir xil deb qabul qilish maqsadga muvofiq emas. Ushbu tushunchalar o‘rtasida ko‘p umumiylik, biroq farqlar ham mavjud. Birinchidan, ular turli vazifalarga ega va ularning natijalari mustaqil ravishda, bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda baholanishi kerak. Eksperiment yangilik bo‘yicha xulosani ta’minlashi kerak. Yangilik kiritishning maqsadi esa biror-bir yangilikni kiritish va tarqatishdan iborat. Eksperimentning muvaffaqiyati yangilik kiritishning muvaffaqiyatsizligini anglatishi mumkin. Ikkinchidan, eksperimental yangilik kiritishdan uni ko‘paytirishga o‘tishda umumiy samaraning o‘sib borishida bir martalik samaralarning zaiflashishi ko‘rinib qoladi. Uchinchidan, eksperiment doirasida chaqirilayotgan o‘zgarishlarning prinsipial qaytariluvchanligi ta’minlangan bo‘lishi zarur. Vaziyatli yondashuvda tadqiqotlar mumkin va zarurdir. Tadqiqotlar vaziyatni tavsiflash uchun kerakli materialni to‘plash va undan Ilmiybaza.uz foydalanish uchun, shuningdek vaziyatni tahlil qilish natijalari bo‘yicha qo‘shimcha tadqiqotlar uchun, zaruratga qarab esa ishning istalgan bosqichida, masalan, muallif tomonidan o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar kabi o‘tkazilishi mumkin. Eksperiment – bu narsalar va hodisalarni, ularning sun’iy, lekin haqiqatga yaqin namoyon bo‘lish sharoitlarini yaratish orqali o‘rganishdir. Eksperiment usuli qator bosqichlardan tashkil topgan. Birinchi bosqich – nazariy. Ushbu bosqichda tadqiqot muammosi shakllanadi, ob’ekt va predmet, eksperimental vazifalar va tadqiqot gipotezalari aniqlanadi. Predmetni aniqlashda tadqiqotning maqsadi va vazifalarini, tadqiqot ob’ektining asosiy tavsiflarini, tadqiqotning moddiy va vaqt imkoniyatlarini, masalaning nazariy ishlab chiqilganlik darajasini hisobga olish zarur. Ikkinchi bosqich – eksperimentni o‘tkazish dasturini, ya’ni unda eksperimentning barcha – vazifaning qo‘yilishidan to uni amaliy bajarilishigacha bo‘lgan tadbirlari ishlab chiqilgan hujjatni ishlab chiqish. Dasturning eng muhim unsurlari bo‘lib tadqiqot metodikasini ishlab chiqish va eksperimental vaziyatni yaratish rejasini tuzish hisoblanadi. Dasturda, ushbu eksperimentni o‘tkazish aynan qaysi boshqaruv yangiligini kiritish bilan bog‘langanligi– yangilik kiritishning maqsadga muvofiqligi va imkoniyatlari, uning ijobiy va salbiy oqibatlari to‘g‘risidagi gipotezalarning va hokazolarning asosnomalari yaqqol ko‘rsatilgan bo‘lishi zarur. So‘ngra eksperimental va nazorat ob’ektlarini, ularning basavlatligi, o‘ziga xosliklari va o‘zaro qiyoslana olishligi ko‘rsatilgan holda aniqlash zarur. Albatta eksperimentning barcha mas’ul tashkilotchilari aniq ko‘rsatilgan va ular orasida vazifalar taqsimlangan bo‘lishi zarur. Uchinchi bosqich – eksperiment dasturini amalga oshirish. Ushbu bosqichning eng muhim bo‘g‘ini bo‘lib, eksperimental vaziyatni yaratish, bevosita eksperimentni o‘tkazish hisoblanadi. Eksperimental vaziyat o‘z tuzilishiga ko‘ra: Ilmiybaza.uz eksperiment sharoitlari, verbal va predmetli qo‘zg‘atuvchi omillar, faoliyatni tartibga solish yo‘riqnomasi, eksperimentchilarning mavjudligi, eksperiment qilinayotganlarning reaksiyalari bilan tavsiflanadi. SHu bosqichning o‘ziga mazkur eksperiment ssenariysini (o‘tkazish muddatlari, asosiy tadbirlar tartibi, yakunlash tadbirlari va h.k.) ishlab chiqish, vaqti-vaqti bilan eksperimental va nazorat ob’ektlaridagi muhim jarayonlarning boshlang‘ich, oraliq va yakuniy holatlarini baholab borish kiradi. To‘rtinchi bosqich – natijalarni tahlil qilish va baholash. Olingan natijalar, ko‘zda tutilayotgan maqsadga erishilganmi, tadqiqot gipotezasi tasdiqlanganmi yo‘qmi, shuni ko‘rsatadi. Biroq, eksperimentning asosiy natijalari bilan birga, keyingi tadqiqotlarda foydalanish mumkin bo‘lgan bir qator muhim va qiziqarli natijalarni ham olish mumkinligini hisobga olish zarur. Ushbu bosqich sinovdan o‘tkazilayotgan yangilikning keyingi taqdiri: dastlabki yangilik loyihasini o‘zgartirish, qo‘llash ko‘lami, kutilayotgan samara bo‘yicha xulosalar va tavsiyalarga ega bo‘lishi zarur. Ijtimoiy hayotning turli sohalaridagi, ayniqsa xalq xo‘jaligini boshqarishdagi zamonaviy amaliyot bugungi kundagi eng dolzarb vazifa – eksperimentni o‘tkazish jarayonida to‘g‘ri natijalarni olish yo‘llarini ishlab chiqish ekanligini ko‘rsatadi. To‘g‘ri natijalarni olish ko‘p jihatdan eksperimentni “toza” qo‘yilishiga bog‘liqdir. Eksperimentni o‘tkazish, tajriba ob’ektini muhitning ta’siridan tanish chegaralashni, xususan, korxona (tashkilot)ni ta’minlash yoki moliyalashda sun’iy imtiyozlarni olib tashlashni, shuningdek nazorat ob’ektlarini sinchiklab tanlab olishni talab qiladi. Ular, masalan, uch turda o‘tkazilishi mumkin: 1) tajriba o‘tkazilayotgan korxona bilan bir turdagi korxona (tarmoq, mahsulot, mintaqa, hajmi bo‘yicha) yangi ish sharoitlariga, uning iqtisodiy va tashkiliy muhitida hech qanday yaxshilanishlarsiz o‘tkaziladi; 2) xuddi shunday korxona, unda sinalayotgan yangilikni joriy etmagan holda imtiyozli eksperiment sharoitlariga qo‘yiladi; 3) bitta korxonaning o‘zida boshlang‘ich va eksperimentdan keyingi holatlar o‘lchanadi. Barcha holatlarda natijalarni solishtirish eksperiment samaradorligini Ilmiybaza.uz baholash imkoniyatini beradi. Ijtimoiy eksperimentni o‘tkazishda hisobga olinishi kerak bo‘lgan yana bir umumilmiy talab uni tashkil qilishga taalluqli. Tabiiy fanlarda tadqiqot apparatining uning ob’ekti va muhitiga ko‘rsatadigan buzg‘unchi ta’siri yaxshi ma’lum. Ijtimoiy tadqiqotlarda ham shunday samaralar qayd etilgan bo‘lib, bu “toza natijalarni” olishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqador. Muammo, ijtimoiy tadqiqot nazariyasi va metodikasida odatda, faqat psixologik to‘siqni engib o‘tishga, buning ustiga asosan kichik guruhlarda engib o‘tishga bog‘lanar edi. Masalan, eksperiment qatnashchilari u o‘tkazilayotganligini bilmasligi toza eksperimentni o‘tkazish sharti bo‘lib hisoblanar edi: eksperiment qatnashchilarining o‘z holatini “o‘ziga xos” deb anglashi nazorat qilib bo‘lmaydigan, boshqarib bo‘lmaydigan eksperimental o‘zgaruvchiga aylanishi va natijalarni buzilishiga olib kelishi mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy eksperimentni o‘tkazishda eksperimental vaziyatni yaratish, ob’ektni uning atrofidagi muhitdan puxta “ajratib qo‘yishni” talab qiladi. Bu ko‘pincha, sinovdan o‘tkazilayotgan g‘oya namoyish bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘lishi uchun bevosita imtiyozlarni taqdim etishni anglatadi. Albatta, buning ketidan korxona faoliyati asosiy ko‘rsatkichlarining qo‘shimcha o‘sishi ro‘y beradi. Lekin, bu, eksperiment yakunlanganda eksperiment metodikasiga tegishli tobe nazorat qilinuvchi o‘zgaruvchini kiritish orqali haqiqiy natijani imtiyozlar ta’sirida kelib chiqqan natijadan ajratish zaruratini ham anglatadi. U masalan, eksperimental ob’ektning reaktivligi (tashqi ta’sirga javob berish qobiliyati) deb belgilanishi va ikkita parametr: psixologik reaksiya va ikkinchi darajali qo‘shimcha o‘sish bo‘yicha o‘lchanishi mumkin. SHunda natijani “tozalash” avval boshidanoq dasturlashtirilgan bo‘ladi. Intuitiv qidiruv tadqiqotda tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Intuitsiya (ichki sezgi) – bu insonning qarorlar, voqealar, vaziyatlarni ongsiz ravishda Ilmiybaza.uz oldindan belgilash qobiliyati; bu qandaydir “aqlning ravshanlashuvi”, inson ost ongi bilan belgilanadigan fikr yoki g‘oya impulsi. Tadqiqotchilik ishida doim yaqqol yoki yaqqol bo‘lmagan tarzda intuitsiya qatnashadi, chunki tadqiqot, ma’lum darajada yangilikni kashf qilish, echimlarni izlash bilan bog‘liq bo‘lib, ular har doim ham mantiq, qayta ishlangan axborot, aniq tahlil asosida ro‘y beravermaydi. Tadqiqotchilik faoliyatidagi intuitsiya turli darajada ifodalangan bo‘lishi mumkin, lekin u doim ijodkorlikning zaruriy unsuri hisoblanadi. Intuitsiya – bu tadqiqotchining individual sifati, uning tug‘ma qobiliyatlari, xususiyatlari, taxmin va bashorat qilish iste’dodi deb hisoblash qabul qilingan. Bu to‘g‘ri, lekin faqat ma’lum darajada. Intuitsiya qobiliyatini tarbiyalash va rivojlantirish, motivatsiyalash va ongli ravishda chaqirish mumkin. Tadqiqotchilik faoliyatida har xil turdagi muammolar mavjud. Ayrim muammolarni oldingi tadqiqotlarda ishlatilgan namunaviy sxemalardan foydalangan holda hal etish mumkin, boshqalari o‘zining murakkabligi sababli intuitsiya, aniqrog‘i intuitiv ravishda echimlar qidiruvining rolini oshirishni ko‘zda tutadigan ijodiy yondashuvni taqozo etadi. Tadqiqotning boshlang‘ich bosqichida axborot qanchalik kam bo‘lsa, intuitiv qidiruvga ehtiyoj shunchalik yuqori bo‘ladi. Intuitsiyadan foydalanishning turli darajasini talab qiladigan bir necha tadqiqot strategiyalarini ko‘rib chiqamiz. Tasodifiy qidiruv strategiyasi – umumlashgan mezonlar bo‘yicha axborotning soddalashgan tahlili, keng hajmli axborotni, uni maxsus tasniflashsiz, qayta ishlashga yo‘nalganlik. Bu voqealarning muayyan bir-biriga to‘g‘ri kelib qolishida yangi muammoni ifodalash yoki eskisini hal qilish yo‘lini ko‘rsatib berishi mumkin bo‘lgan tasodifiy voqeaga mo‘ljal olishdir. Bu strategiya vaziyatlar bilan ishlash uchun eng past samaraga ega hisoblanadi, chunki resurslar sarflanishini talab qiladi, lekin hech narsani kafolatlamaydi. Maqsadga yo‘naltirilgan qidiruv strategiyasi – axborotni qayta ishlash maqsadini ifodalash, uni tadqiqotning maqsadli omillari bo‘yicha saralash, Ilmiybaza.uz tadqiqotchilik faoliyatining muayyan yo‘nalishlarida va maqsadli zonalarida qidirish. Bu usul vaziyatli tahlilda qo‘llash uchun eng maqbul hisoblanadi, chunki vaziyatni tuzish va uni tahlil qilish, odatda maqsadga yo‘nalgan tavsifga ega bo‘ladi. Tizimlashtirilgan qidiruv strategiyasi – avvalgi strategiyani ma’lum darajada rivojlantirish va to‘ldirishdan iborat. Uning xususiyati shundaki, u shunchaki maqsadning mavjudligini talab qilib qolmasdan, balki qidiruvni muayyan metodologiya bo‘yicha tizimlashtirishni ham taqozo etadi. Algoritmik qidiruv strategiyasi – tadqiqotning protsessual tavsiflarini ishlab chiqish asosida tuziladi hamda operatsiyalar, amallar, axborotni qayta ishlash va h.k.ning ma’lum bir ketma-ketligini o‘rnatuvchi algoritm shakliga ega bo‘ladi. Intuitiv qidiruv strategiyasi – turli g‘oyalar va gipotezalarning izchil ilgari surilishi va keyingi tekshiruvi. Ularning to‘g‘riligi isbotlarsiz qabul qilinadi. Biroq, keyinchalik ular o‘rnatilgan mezonlar bo‘yicha tanlab olinadi hamda tadqiqot maqsadlari, amaliy ahamiyatliligi va realligiga ko‘ra tahlil qilinadi. Bunday strategiyadan vaziyatning boshlang‘ich bosqichida, ya’ni keyingi ishlar uchun ma’lum miqdordagi gipotezalarni ifodalash va to‘plash zarur bo‘lgan vaqtda foydalanish mumkin. Intuitiv-maqsadli qidiruv strategiyasi – tizimlashtirilgan va intuitiv qidiruv strategiyasining birikmasi. Biroq, bunda tizimli tahlilga e’tibor kuchayadi va tadqiqot maqsadlari nihoyatda aniq shakllantiriladi. Intuitiv qidiruv to‘liq tasodifiy aqlga kelib qolishlarga asoslangandek va o‘z mohiyatiga ko‘ra, tizimli tahlil, rasmiy mantiq, “aql texnologiyasi” usullariga zid bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Bu unchalik to‘g‘ri emas. Istalgan fikrlash, va ayniqsa ijodiy faoliyat ikkita: ongli va ongsiz tarkibiy qismlarga ega bo‘lib, ularning qo‘shilishi har bir insonda aniq sabablarga bog‘liq ravishda turlicha namoyon bo‘ladi. Faqat vaziyat bilan muntazam ishlash, doimiy axborot to‘plash va uni keyinchalik to‘ldirish, o‘ylab chiqish intuitsiyaning samarali ishlashiga olib kelishi mumkin. Ilmiybaza.uz Vaziyatlarni tahlil va muhokama qilish, munozara shakliga kirishi mumkin bo‘lgan fikrlar almashuvini taqozo etadi. Munozara – bu tadqiqotchilar guruhida muammolar va ularni hal qilish usullarini dalillarga asoslangan muhokama qilishdir. Munozarasiz o‘tkazilgan tadqiqotni tasavvur qilish mushkul. “Bahsda haqiqat tug‘iladi” degan iborani quyidagicha ifodalash mumkin: “Haqiqatni o‘rnatish uchun turli nuqtai nazarlar va ularni tashuvchilar o‘rtasidagi munozara zarur”. Munozara – tadqiqotning zaruriy elementidir, chunki u qo‘shimcha dalillarni topishga, aniq ta’riflarni charxlash, nuqtai nazarlar va fikrlarni mustahkamlash, tavsiyalarni aniqlashtirish, isbotlarni kuchaytirishga yordam beradi. Munozara taxminlarni qatiy ishonchga aylantirishga imkon beradi. Biroq munozaraning ushbu ijobiy xossalari faqat, agar u muayyan qoidalarga muvofiq olib borilgandagina namoyon bo‘lishi mumkin – axir haqiqatni o‘rnatishga intilmasdan, psixologik keskinlik yaratib, faqatgina o‘z nafsoniyatini qondirib, tizimsiz, tarqoq, befoyda munozarani ham olib borish mumkin. Tadqiqot munozarasining asosiy prinsiplari:  muxolifni, uning motivlari, nuqtai nazari, dalillari, predmetni (muammoni) bilishini, fikrlash turini tushunishga intilish;  muxolif fikrlariga shubhali, tahliliy va xayrixohlik bilan qarab, ularning to‘g‘riligini butunlay inkor etishdan chetlanish;  munozaraning aniq maqsadiga ega bo‘lish va munozara taomilini savollar, fikr-mulohazalar, dalillar va isbotlardan foydalangan holda olib borish;  aytilayotgan fikr va mulohazalarni, ularning muallifiga hurmat bildirgan holda baholash;  o‘z nuqtai nazarini nihoyatda tushunarli, dalillarga asoslangan, aniq va ravshan ifodalangan bo‘lishiga intilish;  fikrni ifodalashga, isbotni qurishga yordam beruvchi tushunchalarni aniqlash;  savollar yordamida muxolifning nuqtai nazarini aniqlashtirish, uning isbotlar tizimidagi zaif joylarni topish, qo‘shimcha dalillarni keltirish; Ilmiybaza.uz  obro‘li shaxslar yoki rasmiy etakchilar, mansabdor shaxslarning fikrlariga tayanishdan qochish;  haqiqatni, ko‘pchilikning fikriga tayanib, ovoz berish asosida o‘rnatish mumkin emasligini yodda tutish;  munozaraning asosida kasbiy mahorat asosida ifodalanadigan natijalar yoki metodologik yondashuvlar turishi kerak, – axir juda ko‘p hollarda muammolarni muhokama qilish sog‘lom fikrlash prinsiplariga asoslangan bahsga, ya’ni ob’ektiv emas, balki xohlanayotgan narsani isbotlashga o‘tib ketadi;  munozaraning unumdorligi ham vaqtning davomiyligi, ham uning munozarali fikrlar bildirish jarayonida taqsimlanishi bilan belgilanadi. Munozarada muxolifning asosiy fikrlarini oydinlashtirish va tahlil qilish: ularning mazmunini baholash, u ishlatayotgan tushunchalarning empirik qiymati, asosiy fikrni dalillar bilan asoslash, dalillardan foydalanish mantig‘i katta ahamiyat kasb etadi. Munozarani olib borish maqsadi haqiqatni o‘rnatish, tadqiqot natijasini samarali izlash, axborot almashuvidan emas, balki nafsoniyatlarni, soxta liderlik va hokazoni amalga oshirishdan iborat bo‘lganda, u “bir-birini eshitmaydiganlar suhbati”ga aylanadi. Munozarani tashkil qilishning tegishli shakllarini tanlash, tadqiqotchilarning o‘zaro munosabatlarini ahloqiy me’yorlariga amal qilish bunday imkoniyatni bartaraf qiladi yoki minimumga keltiradi. Munozara vaziyatlarni tahlil qilishda, agar uning ishtirokchilari vaziyatni tushunishsa, uni ijobiy hal qilishni istab turishsa, umumiy maqsad, qiziqishlar, ish bilan bog‘langan bo‘lishsa, yanada ko‘proq amaliy xarakterga ega bo‘ladi. Samarali tadqiqot usullaridan yana biri modellashtirish – muqobilliklarni oddiy sabab-oqibatli baholash uchun nihoyatda murakkab bo‘lgan vaziyatlarda ob’ektiv qarorlarni qabul qilish imkonini beradigan modellarni ishlab chiqish usulidir. Tadqiq etilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning ko‘plab modellari shunchalik murakkabligiga, ya’ni ko‘pincha kompyutersiz uddalab bo‘lmasligiga qaramay, modellashtirish konsepsiyasi oddiy hisoblanadi. Shennon ta’rifiga ko‘ra, Ilmiybaza.uz «model – bu ob’ekt, tizim yoki g‘oyani, butunlikning o‘zidan farq qiluvchi birorta shaklda tasvirlashdir». Tashkilotning sxemasi, masalan, uning tuzilishini ifodalovchi modelning o‘zi. Haqiqiy hayotiy vaziyatni soddalashtirish, unga nisbatan qo‘llanayotgan modelning asosiy tavsifi deb hisoblanishi mumkin. Model uning shakli kamroq darajada murakkab bo‘lgani, unda ishga taalluqli bo‘lmagan ma’lumotlar yo‘q qilinishi sababli rahbarning, uning oldida vujudga kelayotgan muammolarni bartaraf qilish qobiliyatini oshiradi. Yozilgan vaziyat, ushbu ma’noda olinganda, o‘zida haqiqiy hayotiy vaziyatning modelini ifodalaydi. Haqiqiy olam bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zaro harakatlanishga urinishlar o‘rniga modeldan foydalanish qator sabablar bilan tushuntiriladi:  ko‘plab tashkiliy vaziyatlarning murakkabligi: tashkilotning haqiqiy olami nihoyatda murakkab va aniq muammoga taalluqli o‘zgaruvchilarning haqiqiy soni har qanday insonning imkoniyatlaridan ancha ko‘p ekanligi sababli, uni faqat, haqiqiy hayotni modellashtirish yordamida soddalashtirish orqali tushunish mumkin;  haqiqiy hayotda eksperimentlar olib borish bilan bog‘langan qiyinchiliklar, xususan, katta xarajatlar, shu jumladan moddiy xarajatlarning zarurligi;  boshqaruvning kelajakka mo‘ljal olganligi: hali mavjud bo‘lmagan, balki hech qachon paydo bo‘lmaydigan hodisani kuzatish imkoni yo‘q; modellashtirish – hozirgi vaqtda kelajak variantlarini ko‘rish va muqobil qarorlarning potensial oqibatlarini aniqlashning yagona tizimlashtirilgan usulidir. Modellarning turlari va ularni qurish jarayoni. Model – bu tadqiqotchi va uning tadqiqot predmeti o‘rtasida joylashgan tizimdir. Modellarning quyidagi turlari mavjud: Fizik (moddiy) model (bino, uskuna, mashina modeli), matematik (biror-bir jarayon, predmetni tavsiflovchi formulalar, ayniyatlar va tengsizliklar tizimi), mantiqiy (hodisa, jarayon, predmetni tavsiflovchi tushunchalar tizimi), ijtimoiy- iqtisodiy formatsiyalar modellari, tuzilmalar, usullar modellari va hokazolar. Ularning asosiylarini ko‘rib chiqamiz. Ilmiybaza.uz Fizik model ob’ekt yoki tizimning u yoki bu masshtabda kattalashtirilgan yoki kichraytirilgan tavsifi yordamida tadqiq etiladigan narsani ifodalaydi. SHennon ta’kidlashicha, fizik modelning ajralib turuvchi xususiyati shundaki, u “modellashtiriluvchi butunlik” ko‘rinishiga ega. Fizik modelga misol – muayyan masshtabda bajarilgan zavod chizmasi. Bunday fizik model ko‘z bilan idrok qilishni osonlashtiradi va muayyan uskuna unga ajratilgan maydon chegarasida jismonan joylasha olishi mumkinligini o‘rnatishga yordam beradi. Avtomobilsozlik va aviasozlik korxonalari doim yangi harakatlanish vositalarining ma’lum bir tavsiflarini tekshirish uchun ularning fizik kichraytirilgan nusxalarini tayyorlaydilar. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni tavsiflaydigan vaziyatlar, odatda fizik modellar ko‘rinishida tasvirlanmaydi. Analogli model tadqiq etilayotgan ob’ektni – o‘zini haqiqiy ob’ekt kabi tutuvchi, lekin bunday ko‘rinmaydigan analogni ifodalaydi. Analogli modelga misol – korxona tashkiliy tuzilmasining sxemasi. Uni tuzish asnosida, rahbariyat, buyruqlarning o‘tish zanjirlarini hamda alohida shaxslar va ularning faoliyati o‘rtasidagi tobelikni tasavvur qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Analogli model, barcha xodimlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar ro‘yxatini tuzishga qaraganda, yirik tashkilot tuzilishining murakkab o‘zaro aloqalarini ko‘rsatishning birmuncha sodda va samarali usuli bo‘lib hisoblanadi. Shunday qilib, analogli model vaziyatni yoki uning biror-bir elementlarini tasvirlashi mumkin. Matematik modelda (shuningdek simvolli deb ataladigan) ob’ektlar yoki voqealarning xossalari yoki xususiyatlarini tavsiflash uchun simvollardan foydalaniladi. Nihoyatda murakkab muammolarni hal qilishga yordam beruvchi vosita sifatida matematik modelga misol – bu A. Eynshteynning mashxur E = ms2 formulasidir. Agar A.Eynshteyn ushbu, unda simvollar haqiqiy voqelikni almashtiradigan matematik modelni tuza olmaganida edi, fizik olimlarda materiya va energiyaning o‘zaro bog‘liqligi to‘g‘risidagi hatto yiroqlashgan g‘oyaning paydo bo‘lishi ham dargumon bo‘lar edi. Matematik modellar, ko‘pincha tashkiliy qarorlarni qabul qilishda ishlatiladigan modellar turiga kiradi. Masalan, statistik Ilmiybaza.uz formulalar kabi matematik modellar boshqaruv vaziyatlarini tavsiflashda va tahlil qilishda keng qo‘llanadi. Modellar tuzish jarayonining asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:  vazifani qo‘yish;  modelni tuzish;  modelni ishonchliligini tekshirish;  modelni qo‘llash. Vazifani qo‘yish – model tuzishning eng muhim bosqichi bo‘lib, u boshqaruv muammosining to‘g‘ri hal etilishini ta’minlashga qodir. Agar muammoning o‘ziga aniq tashxis qo‘yilmasa, matematikadan yoki kompyuterdan foydalanish befoyda. A. Eynshteyn, vazifani to‘g‘ri qo‘yish, uni hal etishdan ham muhimroqdir deb ta’kidlagan edi. Har yili noto‘g‘ri qo‘yilgan savollarga chiroyli va chuqur ma’noli javoblarni topishga ulkan mablag‘lar sarflanadi. Shu jihatdan qaraganda, vaziyatni bayon qilish jarayonigacha tadqiqot natijasida nimaga erishish maqsadga muvofiqligini tasavvur qilish juda muhim. Modelni tuzishda menejer, modelning bosh maqsadi, chiqish me’yorlarini yoki rahbariyatga muayyan muammoni hal qilishga yordam berish uchun olinishi ko‘zlanayotgan axborotni aniqlashi kerak. Bosh maqsadlarni o‘rnatishga qo‘shimcha ravishda, ishlab chiquvchi modelni tuzish uchun qanday axborot talab qilinishini aniqlab olishi zarur. Xarajatlar modelni tuzishda hisobga olishni talab qiluvchi yana bir muhim omil hisoblanadi. Uning yordamida hal etiladigan vazifaga qaraganda qimmat turadigan model, albatta, tashkilot maqsadlariga erishishga hech qanday hissa qo‘shmaydi. Modelni ishonchliligini tekshirish jihatlaridan biri – modelning haqiqiy olamga mos kelish darajasini aniqlash. Ishlab chiquvchi, hayotiy vaziyatni muhim komponentlarining barchasi ham modelga kiritilganligini o‘rnatishi zarur. Model haqiqiy hayotni qanchalik to‘liq aks ettirsa, uning rahbarga samarali boshqaruv qarorini qabul qilishda yordam beruvchi vosita sifatidagi salohiyati shunchalik yuqori bo‘ladi. Ilmiybaza.uz Modelni ishonchliligini tekshirish jihatlaridan yana biri – uning yordamida olinadigan axborot, qay darajada rahbarga muammoni hal etishga yordam berishini o‘rnatishdir. Modelni tekshirishning yaxshi usuli – uni o‘tmishdagi vaziyatlarda sinab ko‘rish. Ishonchlilikka tekshirilgandan so‘ng model foydalanish uchun yaroqli hisoblanadi. Shennon ta’kidlashicha, hech bir modelni “u qabul qilingunga, tushunilgunga va amaliyotda qo‘llanilgunga qadar muvaffaqiyatli tuzilgan deb hisoblash mumkin emas”. Bu shubhasiz to‘g‘ri, lekin ko‘pincha model tuzishning bu bosqichi eng qiyin bosqichlardan biri bo‘ladi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra rahbarlarning xavfsirashi yoki tushunmasligi sababli boshqaruv fani modellarining atigi 60%ga yaqini to‘liq yoki deyarli to‘liq darajada qo‘llanilgan. Modellashtirishning bir turi bo‘lib imitatsiya (o‘xshatib ishlash) hisoblanadi. Imitatsiya boshqaruv tizimini tadqiq etish usuli sifatida – bu modelni yaratish jarayoni va uni real vaziyat o‘zgarishlarini aniqlash uchun eksperimental qo‘llanishidir. Imitatsiyaning bosh maqsadi – real tizimni, uning xususiyatlarini, qanday tutishini va tavsiflarini tadqiq etish va tushunish maqsadida, imitatsiya qilish uchun qandaydir qurilmadan foydalanishdan iborat. Aerodinamik quvur – ishlab chiqilayotgan samolyotlar va avtomobillarning tavsiflarini tekshirish uchun qo‘llanadigan, jismonan his qilinadigan imitatsion modelga misol bo‘ladi. Shunday qilib, imitatsiya – bu ko‘pincha real tizim o‘rnini model bilan almashtirishning eng qulay usulidir. Modelda tizimlarni tajribadan o‘tkazib, ma’lum bir o‘zgarishlar yoki voqealarga bo‘lgan reaksiyalarni o‘rnatish mumkin. Agar imitatsion modeldan foydalangan holda eksperiment o‘tkazish natijalari modifikatsiya yaxshilashga ko‘maklashishini ko‘rsatsa, rahbar real tizimda o‘zgartishlarni amalga oshirish to‘g‘risidagi qarorlarni yanada yuqori ishonch bilan qabul qilishi mumkin. Shunday qilib, imitatsion model, tizimning faoliyat ko‘rsatish yoki rivojlanish jarayonini xuddi o‘zidek takrorlovchi eksperimentni o‘tkazish yo‘li bilan tadqiq etiladigan tizim modelini ifodalaydi. Bunday eksperiment imitatsion eksperiment deb nomlanadi. Imitatsion modellar yordamida modellashtirish jarayoni va shakli imitatsion modellashtirish deb ataladi. Ilmiybaza.uz Tadqiq etilayotgan tizim va modellashtiruvchi algoritmni tuzish usulining rasmiylashuv darajasiga qarab:  sonli usullarni qo‘llash yordamida modellashtirish;  modellashtirishning maxsus algoritmli tillarini qo‘llash yordamida ehtimolli yoki statistik modellashtirish ajratiladi. Imitatsion modellashtirish, mohiyatan, modellashtirilayotgan tizimlar tavsifini oddiy, mashinalar tiliga o‘tkazish bo‘lib hisoblanadi. Modelga xizmat qiluvchi maxsus dasturlar, modellashtirilayotgan tizimning kirish signalini turli aniq amalga oshirishlarini hosil qiladi va kompyuter qurilmalariga kiritilgan tizim tavsifiga muvofiq chiqish signalini quradi. So‘ngra, olingan natijalar oddiy eksperimentda bo‘lganidek, o‘rganilayotgan tizimning xulqini tavsiflovchi, turli sifat ko‘rsatkichlarini va hokazolarni aniqlovchi maxsus dasturlar yordamida qayta ishlanadi. Tadqiqot usuli sifatida imitatsion modellashtirish o‘zida matematik mantiq dasturiy apparatdan foydalanib, kerakli qoida va qonunlarni tavsiflash orqali haqiqiy voqelikni virtual dunyoga ko‘chirish usulini ifodalaydi. Hozirgi vaqtda u yoki bu sohada bosharuv qarorlarini qabul qilishni pishitish imkoniyatini beradigan ko‘plab modellar mavjud. Masalan, «FIAT» konserni o‘z ixtiyorida avtomobilsozlik tarmog‘i modeliga ega bo‘lib, u turli boshqaruv vaziyatlarini imitatsiya qilish hamda o‘rta bo‘g‘in menejerlari mutaxassislarini testdan o‘tkazish imkoniyati beradi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda ko‘pchilik firmalar o‘z tarmoq, shaxsiy ishlab chiqarish modeliga ega bo‘lib, ular yordamida eksperimentlar o‘tkazish turli boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish imkonini beradi. Odatda, bunday dasturlarga sarflangan mablag‘lar bir- ikki yil ichida o‘zini oqlaydi. Imitatsion o‘yinlar usuli imitatsion modellashtirish turi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda imitatsion o‘yinlar bir tomondan, o‘qitish usuli, boshqa tomondan – murakkab tashkiliy-xo‘jalik mexanizmlarning faoliyat yuritishini o‘rganishga qaratilgan tizimli tahlil vositasi sifatida keng tarqalgan. Zamonaviy imitatsion Ilmiybaza.uz o‘yinlarning o‘tmishdoshi shaxmat o‘yini hisoblanadi. Imitatsion o‘yinlarga masalan, rolli o‘yinlarni kiritish mumkinki, bunda ma’lum bir boshqaruv funksiyalarini bajaruvchi tashkilot xodimlarining faoliyati o‘yin elementi sifatida, topshiriq turi sifatida vaziyatlardan foydalangan holda imitatsiya qilinadi. Umumilmiy usullarda shuningdek ekstrapolyasiya usuli qo‘llanadi. Ekstrapolyasiya (lot. extra – ustiga va polire – silliqlash, ishlov berish) – xossalar, munosabatlar yoki qonuniyatlarni bir sohadan boshqa sohaga o‘tkazish va tarqatish uchun xizmat qiluvchi taomildir. U ko‘rib chiqilayotgan jarayonning borishini belgilovchi omillarning o‘zgarmasligi to‘g‘risidagi taxminga asoslangan. Boshqaruv vaziyatlari tadqiqotlarida ekstrapolyasiya bashorat qilish usuli sifatida qo‘llanadi. Usuldan foydalanishdagi cheklovlardan biri shuki, ekstrapolyasion bashorat asosiy davrning 1/3 qismidan ko‘p bo‘lmagan davomiylikka teng davr uchun olinishi mumkin. Usulning oddiyligi va qo‘llash imkoniyati undan o‘rganilayotgan jarayonga ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa (bashorat qilish parametrlari bo‘lmagan) omillarga tuzatish kiritgan holda yaqin istiqbol uchun bashorat qilishda keng foydalanish imkonini beradi. Usulning kamchiliklari – o‘tmishdagi salbiy tendensiyalarni kelajakka o‘tkazish mumkinligidan, shuningdek bashoratlash ob’ekti rivojlanishidagi zamonaviy tendensiyalarni hisobga olish imkoniyatining yo‘qligidan iboratdir. Vaziyatni tahlil qilishda ekstrapolyasiya samaradorligini oshirish uchun vaziyatning qaysi parametrlari, qaysi sifat ko‘rsatkichlari bashorat qilinishini va ular istiqbolda qay darajada o‘zgarishi mumkinligini aniq oydinlashtirish zarur. Tadqiqotlar jarayonida ko‘rib chiqilgan vaziyatlardan tashqari quyidagi usullar ishlatilishi mumkin:  O‘lchash usuli muayyan o‘lchov birliklarida ob’ektning o‘rganilayotgan xossasini sonli baholash imkonini beradi.  Qiyoslash usuli o‘rganilayotgan ob’ektning analog (tadqiqot maqsadiga qarab etalon, namuna va hokazolar) bilan farqlari yoki umumiyligini aniqlashga Ilmiybaza.uz imkon beradi.  Abstraksiyalash (mavhumlashtirish) usuli o‘rganilayotgan ob’ektning ahamiyatsiz xossalaridan xayoliy chetlanish va kelgusida uning eng muhim tomonlarini modelda o‘rganishga asoslangan.  Tahlil va sintez qilish usuli o‘rganilayotgan ob’ektni elementlar, munosabatlarga bo‘laklash (tahlil qilish) hamda uning alohida elementlarini yagona butunga birlashtirish (sintez qilish)ning turli usullaridan foydalanishga asoslangan. Vaziyatni tadqiq qilish usullarini tanlash va asoslash uchun maxsus metodologik tadqiqotlar olib borish mumkin. Metodologik tadqiqotlarni maqsadga yo‘nalgan usulardan birini tanlash va qo‘llash, mavjud metodikaning prinsipial jihatdan yangi xususiyatlarini ishlab chiqish yoki muhim xususiyatlarini aniqlash deb tushunish kerak. Ularning xarakterli belgilari quyidagilardan iborat:  aniq usulning ob’ektiv bahosi;  uning algoritmining yangi muhim xususiyatlarini aniqlash va ularni asoslash;  vaziyatlarni tahlil qilishda salmoqli afzalliklarni beruvchi yangi usulni ishlab chiqish;  taklif etilayotgan prinsipial jihatdan yangi metodik echimning tarixiy meros bo‘lib o‘tishi;  takomillashtirilgan usulning iqtisodiy asosnomasi. Hisob-tahliliy usullar nafaqat aniq va ishonchli ilmiy dalillarni, balki matematik hisob-kitoblarni ham olishni talab qiladi. Boshqaruv vaziyatlari bilan tahliliy ishlash amaliyotida o‘zaro ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni guruhlash, solishtirish, o‘zaro bog‘langan tahliliy ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish, tadqiqot ob’ektiga ayrim omillarning ta’sirini eliminatsiya qilish (istisno qilish) keng qo‘llanadi. Ayrim omillarning umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga ta’sirini miqdoriy baholash uchun turli hisoblash formulalarini tuzishga, balans usulini qo‘llashga va hokazolar harakat qilinadi. Shuningdek ishlab chiqarish va sotsial eksperimentlar o‘tkazish (siyosiy, boshqaruv, Ilmiybaza.uz iqtisodiyot fanlari, psixologiya, sotsiologiya uchun) ham keng tarqalgan. Iqtisodiyot tadqiqotlarida eksperimentning ikki asosiy shaklidan foydalaniladi: 1. To‘g‘ridan-to‘g‘ri eksperiment – yo‘llar, usullar va boshqalar guruhini sinab ko‘rish shaklida. 2. Sotsiologik tadqiqotlar va shuningdek:  abstraksiyalash (mavhumlashtirish) usuli o‘rganilayotgan ob’ektning ahamiyatsiz xossalaridan xayoliy chetlanish va kelgusida uning eng muhim tomonlarini modelda o‘rganishga asoslangan.  tahlil va sintez qilish usuli o‘rganilayotgan ob’ektni elementlar, munosabatlarga bo‘laklash (tahlil qilish) hamda uning alohida elementlarini yagona butunga birlashtirish (sintez qilish)ning turli usullaridan foydalanishga asoslangan. 2.2. Rasmiy-mantiqiy tadqiqot usullari Asosiy rasmiy-mantiqiy tadqiqot usullariga: tasniflash, umumlashtirish va turkumlash usullari, induktiv va deduktiv tadqiqot usullari, tushunchalarni tuzish, dalillar, mantiq va boshqalar kiradi. Mantiqiy usullar negizini rasmiy mantiq talablari va prinsiplari tashkil etadi. Rasmiy mantiqiy fikrlash shakllarini – tushunchalar, mulohazalar, xulosalar, isbotlar, argumentatsiya, asoslash va hokazolarni – ularning aniq mazmunidan chetlanib, ularning mantiqiy tuzilishi nuqtai nazardan o‘rganadi. Mantiq fikrlash shakllarini ularning tuzilishi tomonidan o‘rganadi, eng to‘g‘ri fikrash yo‘llarini tavsiflaydi. Rasmiy mantiq, masalan, tushunchalar bilan bajariladigan mantiqiy amallar to‘g‘risidagi masalani hal qiladi, bir mulohazadan boshqasini chiqarish qoidalarini shakllantiradi, isbotlarda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolarni ko‘rib chiqadi va hokazo. Tushuncha – bu shunday fikrki, unda predmetlar muayyan ko‘plik ichidan faqat ular uchun umumiy bo‘lgan belgilar tizimi bo‘yicha ajratib olingan va sinf sifatida umumlashtirilgan bo‘ladi. Shu tarzda, tushuncha sifatida vaziyat quyidagi belgilarga ega: «jihatlarning yig‘indisi», «vaqtincha birlik», «o‘zaro bog‘liqlik», Ilmiybaza.uz «boshqaruv sub’ekti uchun muhimlik», «boshqaruv predmeti sifatida tasavvur etilish» va h.k. Umumlashtirilgan predmetlar turiga ko‘ra tushunchalar umumlashma va noumumlashma, shuningdek konkret va mavhum tushunchalarga bo‘linadi. O‘z mazmuniga ko‘ra bir-biridan yiroq, umumiy belgilarga ega bo‘lmagan tushunchalar solishtirilmaydigan tushunchalar deb ataladi (masalan, “vakolatlash” va “gul”). Qolgan tushunchalar solishtiriladigan deb ataladi va hajmiga ko‘ra o‘zaro mos (ushbu tushunchalarning hajmi to‘liq yoki qisman bir-biriga to‘g‘ri keladi) va o‘zaro mos bo‘lmagan (hajmi hech bir elementda bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan) tushunchalarga bo‘linadi. O‘zaro mos tushunchalar teng (yoki aynan bir xil) ma’noli bo‘lishi mumkin. O‘zaro mos bo‘lmagan tushunchalar teng ergashish, qarama-qarshilik (issiq – sovuq, kun – tun) hamda ziddiyat (tun – quyosh) munosabatlariga ega bo‘lishi mumkin. Mulohaza – bu, unda biror-bir vaziyatlarning yoki vaziyatlar o‘rtasidagi aloqalarning mavjud emasligi ta’kidlanadigan fikrdir. Mulohazalarga misollar: “Oy aks etgan yorug‘lik bilan nur sochadi”, “O‘qish achchiq, lekin uning mevasi shirin”. An’anaviy mantiq ikki ma’noli hisoblanadi, chunki unda mulohaza chinlikning ikki ma’nosidan biriga ega bo‘ladi: u yoki chin, yoki yolg‘on. Uch ma’noli mantiqlarda mulohaza yoki chin, yoki yolg‘on, yoki noaniq bo‘lishi mumkin. Masalan, “Marsda hayot mavjud” degan mulohaza hozirgi vaqtda na chin, na yolg‘on emas – u noaniqdir. Ko‘pchilik boshqaruv vaziyatlarini tahlil qilishda dastlab, odatda, uch ma’noli mantiqdan foydalaniladi, va faqat keyingina, axborot to‘planishiga qarab, ikki ma’noli mantiqqa o‘tish mumkin. Mulohazalar, biror-bir xabar, axborotni o‘z ichiga olgan darak gaplar bilan ifodalanadi. Mulohazalar sodda va murakkab, ya’ni bir nechta sodda mulohazalardan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Qat’iy mulohazalar tasdiqlovchi va inkor etuvchi mulohazalarga bo‘linadi. Gap nima to‘g‘risida ketayotganligiga qarab – barcha predmetlar sinfi, ushbu sinfning bir qismi yoki bitta predmet – mulohazalar umumiy, xususiy va yagona mulohazalarga bo‘linadi. Har bir mulohazada miqdoriy va sifat tavsiflari mavjud. Shu sababli mantiqda Ilmiybaza.uz miqdor va sifat bo‘yicha mulohazalarning birlashgan tasnifi qo‘llanib, uning asosida mulohazalarning quyidagi to‘rt turi ajratiladi: umumtasdiqlovchi, xususiy tasdiqlovchi, umuminkor etuvchi, xususiy inkor etuvchi. Mulohazalar tushunchalar singari solishtiriladigan va solishtirilmaydigan mulohazalarga bo‘linadi. Solishtiriladigan mulohazalar o‘zaro mos va o‘zaro mos bo‘lmagan mulohazalarga bo‘linadi. Ikkita mulohaza o‘zaro mos bo‘lmagan deb ataladi, agar birining chinligidan ikkinchisining yolg‘onligi zaruriy kelib chiqsa (ya’ni ularning ikkisi bir vaqtda chin bo‘la olmasa). O‘zaro mos mulohazalar bitta fikrning o‘zini to‘liq yoki qisman ifodalaydi. Xulosa – bu mulohaza bilan ifodalangan bilimni, yana mulohazalar bilan ifodalangan boshqa bilimlardan olish jarayonidir. Xulosalar deduktiv (umumiydan xususiyga); induktiv (xususiydan umumiyga) va o‘xshashlik (analogiya) asosidagi xulosaga bo‘linadi. Deduktiv xulosa orqali ma’lum bir fikr boshqa fikrlardan “chiqariladi”, induktiv xulosalar esa faqatgina boshqa fikrga “boshlab boradi”. Analogiya – boshqa predmet bilan o‘xshashlik asosida predmetda muayyan belgining mavjudligi to‘g‘risidagi xulosa. Qat’iy analogiya ishonchli, qat’iy bo‘lmagan analogiya esa – faqatgina ehtimoliy xulosani beradi. Xulosa chiqarish qoidalari buzilganda bunday analogiya yolg‘on xulosa deb ataladi. Rasmiy-mantiqiy tadqiqot usullaridan samarali foydalanish uchun ishlatilayotgan tushunchalarni to‘g‘ri ifodalash zarur. Tushunchalar haqiqiy narsalar, voqealar, hodisalarni to‘g‘ri aks ettirishi uchun, ularni ta’riflashda ma’lum qoidalarga amal qilish zarur. 1. Tushunchalarni to‘g‘ri taqqoslash qoidasi. Ular orasida umumiylikka qaraganda farqli tomonlarning ko‘pligi yaqqol ko‘rinib turgan tushunchalarni taqqoslash mumkin emas. Masalan: “Boshqaruv – bu qonning organizm bo‘ylab harakatlanishidir”. Bunday ta’rif obrazli, lekin ilmiy nuqtai nazardan maqbul emas. 2.Aniqlovchi va aniqlanuvchi tushunchalar mutanosibligini o‘rnatish qoidasi. Ilmiybaza.uz Masalan, samaradorlik – bu nafaqat boshqaruvning, balki istalgan boshqa faoliyat turining xossasidir deb tasdiqlash mumkin emas. Bunday tasdiqlash ta’riflash hisoblanmaydi. 3. O‘zi isbot talab qiladigan narsa bilan boshqa narsani isbotlashga urinishni taqiqlash qoidasi. Tushunchani o‘z-o‘zi yoki birinchi tushuncha bilan aniqlanadigan boshqa tushuncha orqali ta’riflash mumkin emas. Misollar: “Boshqaruv sub’ekti – bu boshqaruvchi tizim, boshqaruvchi tizim – bu boshqaruv sub’ektidir”; “Boshqaruv prinsiplari – bu boshqaruvda qo‘llanadigan prinsiplar”. 4. Ta’riflovchi qismda ishlatiladigan barcha tushunchalarning ravshan va aniq bo‘lish qoidasi. Tadqiqotda ta’riflash paytida metaforalar, noma’lum tushunchalar va atamalardan foydalanish maqsadga muvofiq emas. Axir ta’rif noaniqlikni bartaraf qilish, mantiq o‘rnatish, fikrlashning aniqligini ta’minlash uchun zarur. Asoslash – eng muhim ketma-ketlikda bajariladigan tadqiqotchilik ishlaridan biri, biroq asoslash jarayonida hosil qilinuvchi matnlarning ulkan xilma-xilligi bilan bir qatorda, ularning mantiqiy tuzilishining umumiyligini, ya’ni ulardan har birida ikki elementni: “asos”ni (bu komponent faol, ishchan ibtido, tuzish, shakllantirish, o‘zgartirish vositasi vazifasini bajaradi) hamda “asoslangan ob’ekt”ni, ya’ni passiv, majhul ibtido sifatida xizmat qiladigan tuzish, shakllantirish, o‘zgartirish ob’ektini ajratish mumkinligini ta’kidlamaslik mumkin emas. Shunday qilib, quyidagicha ta’riflash mumkin: asoslash ongning shunday jarayoniki, uning asnosida ikkita ideal ob’ektlar – asos va asoslanuvchi ob’ektlar o‘rtasida u yoki bu aloqani o‘rnatish yo‘li bilan –birinchisining biror-bir tavsiflari ikkinchisiga ma’lum qilinadi. Ko‘pincha asoslash bilan birga boshqa anglash protseduralari, masalan oldindan ko‘rish va oldindan aytib berish ham tilga olinadi. Bashorat – bu ham tushuntirishga, ham ilmiy oldindan aytib berishga nisbatan qo‘llanadigan shakliy tahlilning o‘zginasi. «Bashorat» atamasi retrorivoyatni ham qamrab oladi. Ularning tuzilmaviy va funksional jihatlari shak-shubhasiz o‘xshashlikka ega. Agar bashorat qilishda ma’lum bir bilimlar to‘plami asosida Ilmiybaza.uz kelajak to‘g‘risidagi bilimlar olinsa, retrorivoyatda – o‘tmish to‘g‘risidagi bilimlar olinadi. Qandaydir tashuvchiga (disk, disketaga) yozilgan muayyan vaqt uchun boshqaruv vaziyati, o‘tmish to‘g‘risidagi bilimlar olishga imkon beruvchi retro hikoyalar, oldindan aytib berish esa – bu kelajakning bashorati, ular orasida hozirgi zamon turadi va uni haqiqatan ham boshqarish mumkin. Asoslashga aniq misol – qolgan keltirilgan mulohazalarga qaraganda inson ongiga, uning qarashlari va xulqiga ta’sir ko‘rsatishning yanada qudratli quroli hisoblanadigan argumentatsiya bo‘lib, hanuzgacha tadqiqotning birmuncha bahsli usuli bo‘lib qolmoqda. Argumentatsiya (dalillar bilan isbotlash) – murakkab hodisadir. G. Djonston uni “insonlar, ularning xatti-harakatlari va qarashlarini boshqarishning maxsus ko‘rinishi” sifatida tavsiflaydi. Istalgan faoliyat sxemasida ikki element qatnashadi: a) faoliyat maqsadi; b) retsipient yoki dalillar bilan asoslanuvchi deb ataladigan ob’ektning xulqi to‘g‘risida dalil keltiruvchining tasavvurlari. Maqsadiga ko‘ra argumentatsiya ko‘pincha jismoniy ta’sir ko‘rsatish usullari, ya’ni dalil keltiruvchi retsipientni qandaydir harakatlarni sodir etishga yoki, aksincha harakatsizlikka undashi bilan bog‘lanadi. SHunday qilib, argumentatsiyaning maqsadlari quyidagilardan iborat: 1) qandaydir fikrni, tadqiqot natijasini retsipient tomonidan bevosita qabul qilinishi; 2) retsipient tomonidan harakatlar bajarilishi yoki harakatsizlikni kutish; 3) retsipientda muayyan hissiyotlarni tug‘dirish; 4) haqiqatni retsipientning yutug‘iga aylantirish imkoniyati. Argumentatsiyaning maqsadi – klassik talqindagi haqiqatga erishish emas, balki muhokama uchun tanlangan takliflarni tushunishdan iborat. Argumentatsiya doim ham insonparvar maqsadlarga xizmat qilavermaydi; u aldov, xushomad, yo‘ldan urish va hokazolar sifatida ham qo‘llanishi mumkin. Bu Ilmiybaza.uz masala dalil keltiruvchining retsipient haqida iroda erkinligiga ega bo‘lgan sub’ekt haqida singari o‘ylashi bilan chambarchas bog‘liq. Retsipient argumentatsiyani qabul qilish yoki qabul qilmaslik huquqiga ega. Retsipient qarashlariga ta’sir ko‘rsatish muammosi muhim hisoblanadi, chunki dalil keltiruvchining bosh vazifalaridan biri – ham o‘zini, ham argumentatsiya ob’ektini mantiqiylik, ishonchlilik va ob’ektivlikka ishontirishdir. Dalillarning ajralmas tavsifi – uning retsipientga ishontiruvchi ta’sir ko‘rsatishi. Vaziyatli yondashuvda argumentatsiya, uning o‘zidan, o‘zi uchun joriy voqealarni faqat shaxsan o‘ziga tegishli va unga kirib borish zarur bo‘lgan vaziyat sifatida aniqlashtirish zaruratini anglashdan boshlanadi. Bu erda dalil keltirish motivatsiya bilan chambarchas bog‘liq. So‘ngra argumentatsiya vaziyatni bayon qilishda, axborot manbalarini, material turini saralashda, ularni birlashtirishda va hokazolarda kerak bo‘ladi. Keyinchalik argumentatsiya vaziyatni tahlil qilishda, masalalarni saralashda, muammolarni aniqlashda zarur bo‘ladi. Va faqat shundan so‘nggina argumentatsiya repitsientga nisbatan qo‘llanadi. Bunday ta’sir ko‘rsatishning natijasi Platon fikricha, retsipient tomonidan bilimni (fikr, ishonch) egallash bo‘lishi mumkin: “ishontirish – bu fikrni uqtirish demakdir”. Biroq, ishontirishni oddiy ishonishdan farqlash zarur. I.Kantning fikriga ko‘ra, «aynan etarlicha ob’ektiv asoslarning mavjudligi oddiy ishonishni ishontirishdan farqlantiradi». Shuni yodda tutish kerakki, ko‘p hollarda argumentatsiya asosan ishontirishga emas, balki faqatgina retsipientni o‘z tomoniga “og‘dirish”ga qaratilgan. Bunda “qabul qilinish” atamasi qo‘llanishi mumkin. Shartli va shartsiz dalillar Tadqiqotning dalillar bilan asoslangan natijasi to‘liq qabul qilinadi degan ishonch odatda yuqori emas. Qoidaga ko‘ra, dalil keltiruvchi vaziyatni o‘zi his qilishining kuchli va kuchsiz jihatlarini aniqlashga, uni baholashga, rozilik olishga urinadi. Bu yerda biz, qandaydir mavhum auditoriyaga nisbatan keltiriladigan shartli dalillarni ko‘ramiz. Haqiqiy, shuningdek ushbu vaziyatda turgan retsipientga Ilmiybaza.uz qaratilgan, himoya va ishontirishga yo‘nalgan dalillarni shartsiz dalillar deb nomlaymiz. Shak-shubhasiz, bahs davomida ikkala turdagi dalillar o‘zaro bir-biriga aylanishi mumkin. Shartsiz dalillarning maxsus holati bo‘lib bilvosita dalillar hisoblanishi mumkin, bunda dalil keltiruvchi o‘z muxolifiga murojaat qilar ekan, o‘z tomoniga uning o‘zini emas, balki bahsga kirishgan auditoriyani og‘dirishni mo‘ljallaydi. Ushbu holda biz dalil keltiruvchining “halolligi” muammosiga duch kelamiz va tabiiyki, dalil keltiruvchiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi masala paydo bo‘ladi. Dalillar bilan asoslash san’ati Qadimgi Gretsiyadayoq yaxshi rivojlanib bo‘lgan edi. Suqrot shunday ta’kidlagan: «... so‘zamollik tegishlicha qo‘llanishi zarur, toki u adolatga xizmat qilsin». Birinchilar qatori “ideal dalil keltiruvchi” atamasini qo‘llagan Platon ham xuddi shunday nuqtai nazarga ega bo‘lgan. Uning fikriga ko‘ra, bu inson: 1) doim haqiqatni izlaydi va unga beg‘araz sodiq; 2) argumentatsiya davomida ularning semantik jihatini afzal ko‘radi, ya’ni u tinglovchilarda qanday taassurot uyg‘otish emas, balki nutq predmeti to‘g‘risida qayg‘uradi; 3) faqat halol usullar yordamida ishontiradi; 4) dalillar retsipient tomonidan tushunilgan va baholanishi kerak bo‘lishiga intiladi. Ideal dalil keltiruvchi haqiqatga intiladi. Ideal dalil keltiruvchining zamonaviy konsepsiyalariga to‘xtalamiz. S.I.Povarnin “Bahs: bahs nazariyati va amaliyoti to‘g‘risida” nomli kitobda bahsni dalilli monologlar to‘plami sifatida ko‘rib chiqadiki, unda har bir ishtirokchi dalil keltiruvchi bo‘lib qatnashadi. V. Brokridi shunday ta’kidlaydi: “Ideal dalil keltiruvchi o‘z shaxsiy dalillariga va hamdalil keltiruvchilarning dalillariga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘ladi”. Keltirilgan Platon, Aristotel, Povarnin, Brokridi konsepsiyalari bir-birini inkor etuvchilar emas, balki to‘ldiruvchilar sifatida ko‘rib chiqiladi. Shuni ham hisobga olish zarurki, inson istalgan sohadagi masalalarni va istalgan Ilmiybaza.uz auditoriyada muhokama qilishda bir xil kuchli bo‘lishi mumkin emas. Shunday qilib, dalillar keltirish madaniyati ko‘rsatkichlaridan biri – dalillar predmeti va auditoriyani to‘g‘ri tanlash qobiliyati hisoblanadi. Argumentatsiya tadqiqotning bosqichi sifatida qaralib, unda sub’ekt bo‘lib dalil keltiruvchi, ob’ekt – retsipient, vosita – dalilli tuzilish hisoblanadi. Aynan retsipient vazifasining ahamiyatliligi tadqiqotchilarni, argumentatsiyani dalil keltiruvchi va retsipientning birgalikdagi faoliyati sifatida ko‘rib chiqishga undaydi. Shu sababli tabiiyki, retsipientning funksiyalari nimadan iborat? degan savol tug‘iladi. Eng avvalo, bu: 1. Argumentatsiyaning u tomondan idrok qilinishi. Retsipient argumentatsiyani tushunishi yoki tushunmasligi, uni mutlaqo haqiqiy yoki yolg‘on fikrlardan iborat deb hisoblashi mumkin; retsipient argumentatsiyani ko‘pincha shaxssiz, uning muallifidan qat’iy nazar qabul qiladi. Boshqa hollarda, aksincha, retsipient dalil keltiruvchining shaxsini hisobga oladi va bu holda o‘zining unga munosabati argumentatsiyaning o‘zini idrok qilish va uni baholashga ta’sir ko‘rsatadi. 2. Argumentatsiyaning bahosini – mimika, imo-ishora, jismoniy harakat bilan, verbal ravishda (xitoblar, savollar, qisqa fikrlar bilan) yoki kengaytirilgan dalillar bilan ifodalash. Argumentatsiyaning ichki va tashqi bahosi har doim ham biri-biriga mos kelavermaydi. Retsipient argumentatsiyani qabul qilishi, biroq ochiqchasiga o‘z noroziligini ham bildirishi mumkin. Ideal retsipient halol bo‘lishi kerak. Faqat dalil keltiruvchi retsipient tavsiflarini hisobga olmasdan, balki retsipient ham dalillarni baholar ekan, ularni keltiruvchining tavsiflarini hisobga olishi zarur. Argumentatsiyani tushunish uchun dalil keltiruvchini tushunish lozim. Gnoseologik baholash muallifning bahosiga, dalillarga bog‘liq emas va quyidagilardan tashkil topgan: 1) asosiy fikrlarning xususiyatlari va tadqiqotning dalil bo‘la oladigan hukmlari; 2) ularni yashirin (implitsit) to‘ldirilishi; 3) oqilonalik talabiga muvofiqligini aniqlash. Bundan tashqari, argumentatsiyani pragmatik baholash, ya’ni retsipient, dalil keltiruvchi yoki uchinchi shaxslarning manfaatini Ilmiybaza.uz aniqlash ham mumkin. Evolyusion baholashga retsipientning fikr yuritishlari natijasida erishiladiki, ularni argumentatsiya uning o‘zida yoki boshqa shaxslarda keltirib chiqaradi. Ahloqiy baholash – bu argumentatsiyani yaxlit yoki uning komponentini ahloqiy jihatdan maqbul yoki maqbul emas sifatida baholash, xususan ushbu argumentatsiyaning ma’naviy oqibatlarini baholash. Estetik baholash – nutqning go‘zalligini va matnning mantiqiy izchilligini baholash ham mavjud. Argumentatsiyani barcha keltirilgan nuqtai nazarlardan baholash mumkin emas. Tadqiqotchilik faoliyatining bosqichi sifatida argumentatsiyaning tuzilishi to‘g‘risida gapirar ekanmiz, ob’ekt va sub’ektdan tashqari unda dalilli tuzilish – muayyan sxema va uni amalga oshirish vositalari bilan tavsiflanadigan bog‘lovchi bo‘g‘in mavjudligini yodda tutish zarur. Argumentatsiya matni uchun ikkita mantiqiy konglomeratning: asosiy fikr (tezis) va asoslarning mavjudligi xosdir. Tezis mantiqan dalil bo‘la oladigan hukmlardan kelib chiqadi. Retsipient tomonidan dalil bo‘la oladigan hukmlarning qabul qilinishi tezisni faqat birorta ehtimollik bilan qabul qilinishiga umid bildirishga sabab bo‘ladi. Tezis ham, asoslar ham yolg‘on bo‘lib chiqishi mumkin, demak, halol va nohalol, ta’sirli va ta’sirsiz argumentatsiyani farqlash zarur. Tezis va dalil bo‘la oladigan hukmlardan tashqari argumentatsiya matnida tavsiflar, tushuntirishlar, masala tarixiga kirish, chekinishlar bo‘lishi mumkin. Shu sababli, argumentatsiyaning jamlanma mantiqiy-lingvistik tuzilishini belgilash uchun, dalil keltiruvchi tomonidan yozilgan va retsipient uchun mo‘ljallangan ko‘p gaplarni ifodalovchi «dalilli tuzilish» atamasi qo‘llanadi. Aniq va to‘liq argumentatsiya samarali qarorlar qabul qilish uchun hali etarli emas, lekin buning uchun ko‘proq imkoniyatlar beradi. Eng umumiy ma’noda argumentatsiyaning muvaffaqiyati, retsipient ushbu qoidalarni qabul qiladimi, u ham vaziyatni sizdek ko‘radimi, undan o‘xshash Ilmiybaza.uz xulosalarni chiqaradimi yoki yo‘qmi degan savollar bilan aniqlanadi. Biroq, ko‘pincha mazkur qoidalarni qisman qabul qilmaslik muammosi vujudga keladi. Argumentatsiyaning samaradorligi to‘g‘risida gapirar ekanmiz, tezisni qabul qilishning dalil keltiruvchi istagiga mos darajasini haqiqatda erishilgan uni qabul qilish darajasiga mutanosibligini hisobga olish zarur. Argumentatsiya muvaffaqiyati quyidagilarga bog‘liq: birinchidan, retsipientning uni qabul qilishga moyilligiga; ikkinchidan, X.Perelman ko‘rsatganidek, “har qanday argumentatsiya auditoriyaga yo‘llangan, auditoriya tomonidan qabul qilinayotgan qarashlarga asoslanishi kerak”; uchinchidan, argumentatsiyaning muvaffaqiyati uning ichki qabul qilinishi bilan belgilanadi. Sanab o‘tilgan omillar – samarali argumentatsiyaga erishish uchun zaruriy shart-sharoitlar. Mantiq (grekcha logike so‘zidan olingan) – tafakkur to‘g‘risidagi fan, fikr yuritish qonunlari, shakllari va vositalari to‘g‘risidagi ta’limot. Mantiqiy tadqiqotlarning asosiy maqsadi – fikr yuritish to‘g‘riligini tahlil qilish, qonunlar va prinsiplarni ta’riflash bo‘lib, ularga amal qilish – xulosalash jarayonida haqiqiy xulosalarni olishning zaruriy shartidir. Boshqaruv tizimlarini tadqiq etishda o‘rganilayotgan tizimlar, ular komponentlarining mantiqiy tuzilishi o‘rganiladi, ushbu komponentlar o‘rtasidagi mantiqiy aloqalar o‘rnatiladi. Turli tushunchalarni aynan bir xil deb qarash – tadqiq qilishda eng ko‘p tarqalgan mantiqiy xatolardan biri. Fikrlashning zid bo‘lmaslik talabi zidlik qonunini ifodalaydi. Ushbu qonunga muvofiq ikki fikr bir vaqtning o‘zida haqiqiy bo‘lishi mumkin emas, agar ulardan biri biror narsani tasdiqlasa, boshqasi esa ushbu “biror narsani” inkor qilsa: «A va A emasning bir vaqtda haqiqiy bo‘lishi noto‘g‘ri». Zidlik qonuni negizini narsalar va hodisalarning sifat jihatdan muayyanligi, ular xossalarining nisbiy barqarorligi tashkil etadi. Haqiqatning ushbu tomonini aks ettirar ekan, zidlik qonuni, tadqiqot jarayonida zid fikrlar bildirilmasligini talab qiladi. Agar, masalan, A predmet ma’lum xossaga ega bo‘lsa, biz ushbu predmet to‘g‘risida fikr yuritishda ushbu xossani inkor qilmasdan va ushbu predmetga unda Ilmiybaza.uz yo‘q bo‘lgan narsani qo‘shmasdan ushbu xossani tasdiqlashimiz shart. Zidlik qonuni ilmiy tadqiqot uchun katta ahamiyat kasb etadi. Unan foydalanish omillar va hodisalarni tushuntirishda ziddiyatlarni topish va bartaraf qilishga, axborotni ma’lum qilishda turli noaniqliklarga va noizchillikka tanqidiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi. Biroq, agar biz biror predmetning xuddi o‘ziga nisbatan, lekin: 1) turli vaqtda va 2) boshqa predmetlarga bo‘lgan turli munosabatda ko‘rib chiqilayotgan biror narsani tasdiqlab va xuddi shu narsani inkor qilsak, zidlik qonuni amal qilmaydi. Tadqiqotda istisno qilingan uchinchi qonunining talabini ham inkor etib bo‘lmaydiki, unga muvofiq ikki bir-biriga zid fikrlardan biri yolg‘on, ikkinchisi haqiqiydir: “A bu V dir, yoki V emasdir”. Bunday qonun zid fikrlarga nisbatan, ya’ni ulardan biri nafaqat boshqasini inkor qiluvchi, balki qo‘shimcha axborotni ma’lum qiluvchi fikrlarga nisbatan amal qilmaydi. Tadqiqotlar o‘tkazish uchun istisno qilingan uchinchi qonunining muhimligi shundaki, u dalillarni yoritishda izchillikka amal qilishni talab qiladi va ziddiyatlarga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday qonun tadqiqotchiga qo‘yiladigan muhim talabni ifodalaydi: ikkita bir-biriga zid fikrlardan birini haqiqiy deb tan olishdan chetlanish va birorta uchinchi fikrni qidirish mumkin emas. Agar fikrlardan biri haqiqiy deb tan olingan bo‘lsa, uchinchi, mavjud bo‘lmagan fikrni qidirmasdan, boshqasini yolg‘on deb tan olish zarur. Etarli asos qonuni quyidagi tarzda ta’riflanadi: har qanday haqiqiy fikr etarli asosga ega. Qandaydir fikrning etarli asosi bo‘lib, istalgan boshqa fikr bo‘lishi mumkinki, undan zarurat bilan mazkur fikrning haqiqiyligi kelib chiqadi. Shunchaki asoslar emas, balki etarli asoslar zarurati bitta fikrning o‘ziga bepoyon ko‘p asoslar bilan asoslash mumkinligi bilan bog‘langan. Biroq ulardan faqat ayrimlarigina etarli sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin, agar ushbu fikr haqiqiy bo‘lsa. Va hech biri etarli bo‘lmaydi, agar ushbu fikr yolg‘on bo‘lsa. Ilmiybaza.uz Shunday qilib, etarli asos qonuni, tadqiqotda ishlatilayotgan istalgan fikr haqiqiy deb qabul qilingunga qadar asoslangan bo‘lishini talab qiladi. Biz biror narsani tasdiqlagan yoki biror narsaga ishontirgan barcha hollarda, biz o‘z fikrlarimizni isbotlashimiz, ilgari surayotgan qoidalarni tasdiqlovchi, asoslovchi etarli asoslarni keltirishimiz zarur; ushbu qonun, diqqat-e’tiborni fikrlarga jamlagan holda fikrlarning haqiqiyligini ajratib ko‘rsatishga, haqiqiysini yolg‘on fikrdan ajratib olishga hamda to‘g‘ri xulosaga kelishga yordam beradi. Amaliy vaziyatlarni tahlil qilishda insonlarning xulqi doim ham mantiqiy va asoslangan bo‘lib ko‘rinavermaydi, biroq bu uning motivlarga asoslanmaganligini anglatmaydi, shunchaki biz bu motivlarni bilmaymiz, xolos. Juda ko‘p hollarda buning ortida hali aniqlanmagan muammolar turadi. Vaziyatni tahlil qilish jarayonida muammoni turli usullar bilan qo‘yish va ta’riflash mumkin:  tadqiqotlar ob’ektini atamalar, uning nomi yoki o‘ziga xos xususiyatlari bilan (boshqaruv xodimlari, unumdorlik faoliyatini motivatsiyalash va h.k.) tasdiqlash – biroq muammoni bunday qo‘yish diqqat-e’tiborni uning xususiyati va mohiyatini aks ettiruvchi ziddiyatda to‘plashga doim ham yordamlashavermaydi;  savol orqali, bu muammoning mazmuni to‘g‘risida yanada aniq tasavvur hosil qilishga ko‘maklashadi, chunki savol – bu mulohaza ko‘rinishidagi aniq javobni olishga yo‘nalgan fikrlash shaklidir. Istalgan mulohazani biror savolga olingan javob sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Har qanday savol ikkita funksiyani: kommunikativ va tadqiqotchilik funksiyasini bajaradi. Savol esa tadqiqotchilik faoliyatida axborot qidiruv vositasi bo‘lib ham hisoblanadi. Tadqiqotchilik savolini to‘g‘ri qo‘yish prinsipiga muvofiq savolning asosiy qismi haqiqiy, shak-shubhasiz asoslarga tayanishi zarur. Noto‘g‘ri savollarning paydo bo‘lish sabablari turlicha. Bunga ham fikrlash tarzlari, ham muammoni ta’riflashga yuzaki munosabat, ham tadqiqotga vijdonan yondoshmaslik, va boshqalar kiradi. Savollarni ifodalash ko‘p darajada: vaziyatning mazmuni, yozish shakli, vaziyatni yozayotgan kishining psixologik maqsadlari va hatto Ilmiybaza.uz shaxsiy ishtiyoqlari bilan belgilanadi. Agar savollar muammolarning ko‘rinishlari bilan bog‘lanmagan, tashkilot faoliyatining qandaydir ikkinchi darajali jihatlariga taalluqli bo‘lsa, bu kelgusida tadqiqotning yolg‘on yo‘nalish olishiga, oqibatlarni sabablar deb tan olinishiga, noto‘g‘r i xulosalar va samarasiz echimlarga olib kelishi mumkin. Tasniflash va turkumlash usullarini ko‘rib chiqamiz. Tasniflash – bu hodisalarni, va demak, ularni tavsiflovchi tushunchalarni ham muayyan sinflarga ajratish bo‘lib, u hodisalarning o‘ziga xosligini, ularning turli- tumanligi, xossalari, aloqalari va tobeliklarini, umumiylik va xususiylikni ko‘rish hamda shu orqali ularning mohiyatini tushunish imkonini beradi. Tasniflashning ikkita turi mavjud: umumiyni bo‘lish va butunni taqsimlash. Umumiyni bo‘lish ayrim umumiy alomatlarga va ayni vaqtda farqlarga ega hodisalar to‘plamini bo‘lishni nazarda tutadi. Ularning umumiyligini mezonda, ularning farqlarini – mansublik guruhlarida aks ettirish mumkin, masalan, insonning jins tavsifi umumiylikni tavsiflaydi, jinsiy farqlanishi esa mansublik guruhini belgilaydi. Shu tarzda, ta’sir ko‘rsatish – insonga, ma’lum maqsadni ko‘zlab, ongli ta’sir etishdir. Ta’sir ko‘rsatishlarning butun turli-tumanligini kuchli va kuchsiz, doimiy va davriy, bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatish va hokazolarga ajratish mumkin. Ushbu guruhlarning har birini ajratish ancha muayyan mezonga ega. Butunni taqsimlashning bosh belgisi shundan iboratki, bu erda tasniflash mezoni bo‘lib butunning bir qismi hisoblanadi. Tasniflash qanchalik batafsil o‘tkazilmasin, u doim butun ko‘rinishda namoyon bo‘luvchi birorta hodisaning mazmunini aks ettiradi. Masalan, ta’sir ko‘rsatish maqsadni qo‘yish, vaziyatni aniqlash, muammoni izlash, echimni ishlab chiqish va amalga oshirishdan iborat. To‘g‘ri va samarali tasniflashning quyidagi prinsiplari mavjudki, ularni hisobga olmay turib, tadqiqot ishi muvaffaqiyatli bo‘la olmaydi: 1. Bir xil guruhlarni ajratish uchun umumiy mezon prinsipi: bitta tasniflash amali doirasida mezonni o‘zgartirgan holda tasniflashni amalga oshirish mumkin emas. Masalan, matematik va iqtisodiy boshqarish usullari mavjud, chunki birinchisi Ilmiybaza.uz modellashtirish usuliga ko‘ra, ikkinchisi esa – insonning ob’ektiv qiziqishlariga ko‘ra ajratiladi deb tasdiqlash mumkin emas. Har bir inson iqtisodiy manfaatlarga ega, lekin har bir inson uning mehnat faolligini belgilovchi matematik qiziqishlarga ega deb bo‘lmaydi. 2. Hodisalar va tushunchalarni bo‘lishning mutanosiblik prinsipi: tushunchalar hajmi yoki hodisalar soni yig‘indisi bo‘linayotgan tushunchaning hajmi yoki o‘rganilayotgan hodisaning mazmuniga teng bo‘lishi kerak. Quyidagi fikr ushbu prinsipga amal qilmaslikka misol bo‘lishi mumkin: «Menejerlar ta’lim tavsifiga ko‘ra ikki guruhga: texnik va iqtisodiy ma’lumotli menejerlarga bo‘linadi». Bunday bo‘lish to‘la-to‘kis hisoblanmaydi: ayrim menejerlar ma’lumotning boshqa – ijtimoiy, tabiiy- ilmiy va h.k. turlariga ham ega. Menejer ma’lumotini tahlil qilish, agar u to‘la-to‘kis tasniflashga tayanmagan bo‘lsa, muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkin emas. 3. Ajratilayotgan guruhlarning muqobillik yoki bir-birini istisno qilish prinsipi: tushunchalar yoki hodisalarning har bir guruhi faqat bitta turdagi tushunchaga mansub bo‘lishi kerak. Ajratilgan hodisalar yoki tushunchalar bir vaqtning o‘zida ikkita tasniflash guruhiga tegishli bo‘lmasligi zarur. Agar ijtimoiy-psixologik va iqtisodiy boshqaruv usullari guruhlari ajratilayotgan bo‘lsa, keyinchalik u yoki bunisini bo‘lishda bir vaqtning o‘zida ham ijtimoiy-psixologik, ham iqtisodiy usullar mavjud bo‘lishi mumkin emas. Bu boshqaruv amaliyotida unisi va bunisining aloqalari, tobeliklari va ularning kombinatsion qo‘llanishini inkor etmaydi. 4. Tasniflashning ko‘p bosqichlilik prinsipi, bu ketma-ket bosqichli tasniflashni bajarish imkoniyatini aks ettiradi. U hodisalarning xossalarini aniqlashtirish, uning asosiy alomatlari va xususiyatlarini tafsilotlashga ko‘maklashadi. Bu holda tarmoqlangan tasniflash sxemasi, maqsadlar, vaziyatlar, xossalar daraxti va h.k. vujudga keladi. Shuni yodda tutish kerakki, bunda doim tasnifli bo‘lishning chegarasi mavjud bo‘ladi. U faqat hodisaning yagona mohiyati doirasida amalga oshirilishi mumkin. Kelgusi bo‘lish mohiyatning o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Bunday chegara bo‘lib, ijtimoiy-psixologik tizimlarni tadqiq qilishda ijtimoiy Ilmiybaza.uz jonzot sifatidagi inson, biologiya sohasida – xujayra, fiziologiya sohasida – a’zo, texnika sohasida – detal, klassik fizika sohasida – jism va hokazolar hisoblanadi. 5. Tasniflashning har bir bosqichi uchun uning to‘liqlik prinsipi: ob’ektning faqat bir qismini turlarga, boshqa qismini esa turosti ko‘rinishlarga yoki tasniflashning keyingi bosqich guruhlariga bo‘lish mumkin emas. masalan, boshqaruv xodimlarini ayollar, o‘rta yoshdagi erkaklar va katta yoshdagi erkaklarga bo‘lish xato hisoblanadi. Tadqiqotda mazmundor va sun’iy tasniflashlar mavjud. Birinchilari – hodisalarning mohiyat va mazmun alomatlarini aks ettiruvchi mezonlarga ko‘ra tuziladi. Ular, albatta, tadqiqotchining bilim darajasi, uning aniq maqsadlar va olib borish sharoitlariga bog‘liq. Ikkinchilari – uncha ahamiyatli bo‘lmagan alomatlarga ko‘ra tuzilgan, lekin birorta tashkiliy tadbirlarni o‘tkazishda juda foydali bo‘lishi mumkin – masalan, mebelni rangiga qarab ajratish va hokazo. Tasniflash ob’ektlari ko‘pincha ikkita yoki bir nechta teng ahamiyatli alomatlar, mezonlarga ega bo‘lib, ularning birgalikdagi harakati hodisalar xossalari va ajralib turuvchi alomatlarining turli-tumanligini aniqlaydi. Bu holda kombinativ tasnif tuziladi. U o‘zida ko‘po‘lchovli matritsani ifodaladi. Misol – boshqaruv uslublari matritsasi, u menejer faoliyatida uning insonlar va ishlab chiqarishga bo‘lgan munosabatlari alomatlarini taqqoslash, bir alomatning boshqasidan ustunligini baholash asosida tuzilgan. Tasniflashning ko‘rinishlariga dekompozitsiya va stratifikatsiya kiradi. Dekompozitsiya – bu tasniflashning alohida turi bo‘lib, u birorta ob’ektiv butunlikning o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan mazmundor elementlarini aniqlash uchun mo‘ljallangan va mantiqsiz mezonga yo‘l qo‘ymaydi. Stratifikatsiya – bu ko‘pqatlamli hodisada qatlam (strat)larni, ya’ni alohida turdagi tobeliklarni aniqlashdan iborat. Vaziyatlarni bu kabi stratlar bilan tadqiq qilishda tashqi va ichki muhit, texnik vositalar va inson resurslari, boshqaruv strategiyasi va taktikasi va h.k. bo‘lishi mumkin. Tadqiqotda tasniflashdan foydalanish muvaffaqiyati quyidagi qoidalar bilan aniqlanadi. Ilmiybaza.uz 1. Adekvatlik (moslik) qoidasi. Tasniflash, agar bo‘lish a’zolari yig‘indisi bo‘linayotgan ko‘plikka teng bo‘lsa, mutanosib hisoblanadi. Ko‘plikka tegishli bo‘lgan har bir predmet hosil qilingan sinflardan biriga kirishi zarur. Ushbu qoidaning buzilishi to‘la-to‘kis tasniflashni bermaydi, va demak tadqiqot predmeti haqida xato tasavvur paydo bo‘ladi. 2. Bo‘lish a’zolarining ayirilganlik qoidasi. Bo‘lish natijasida olingan sinflar ayirilgan tushunchalar bilan taqdim etilgan bo‘lishi, ya’ni bo‘linayotgan ko‘plikning birorta ham ob’ekti bir vaqtning o‘zida, bir nechta bo‘lingan a’zolarga mansub bo‘lmasligi kerak. Bitta tasniflash operatsiyasida bo‘lish mezonlarini, turli asoslarni aralashtirish natijasida xatolar paydo bo‘ladi. 3. Muayyan tasniflash operatsiyasi davomida bo‘lish asosini, uning mezonini o‘zgartirish mumkin emas. Bitta tasniflash protsedurasining o‘zida mezonni almashtirishga, shuningdek mezonning mujmal bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 4. Bo‘lish asoslari, yoki mezonlari, nafaqat sodda, balki, bir vaqtda o‘rganilayotgan ob’ektning bir nechta parametrlarini o‘z ichiga oladigan murakkab ham bo‘lishi mumkin. Ba’zan bitta alomatning o‘zi ko‘p ob’ektlarda uchraydi, lekin ularning har birida turli darajada yoki shakllarda tuslanadi. Boshqaruv tadqiqotida kombinativ tasniflash katta ahamiyat kasb etadi. Tasniflashni o‘tkazishda ko‘pincha tasniflash ob’ektlari, tasniflashning asosini tashkil etuvchi bir nechta teng ahamiyatli alomatlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu holda matritsa tuzish yo‘li bilan ikkita ierarxik tasniflashni birlashtirish mumkin. Bu endi kombinator tasniflash bo‘ladi. Bunday tasnif turi boshqaruv tadqiqotida ko‘p ishlatiladi va u ancha foydali bo‘lishi mumkin, chunki muammoni turli tarafdan, turli rakurslarda ko‘rib chiqish, kompleks echimni topish imkoniyatini beradi. Ko‘rinishi o‘zgartirilgan alomatga ko‘ra bo‘lish dixotomiya deb ataladi. Dixotomiyaning tadqiqotlar amaliyotida qo‘llanadigan eng sodda ko‘rinishi – bu ikki qismga ajratish: rasmiy va norasmiy boshqaruv, boshqaruvni tabaqalashtirish Ilmiybaza.uz va birlashtirish va bosh. Tasniflashning alohida ko‘rinishi – turkumlash, ya’ni ob’ektlarni, ularning turkum, etalon yoki ideal namuna deb ataluvchi birorta namunaga o‘xshashligi asosida guruhlash. Turkumlash, tasniflashdan farqli ravishda, ajratilgan turkumlardan hech biriga mos kelmaydigan hodisalarning mavjud bo‘lishiga yo‘l qo‘yadi. Turkumlash, tasniflashga qaraganda ko‘proq universaldir. U istalgan tizimlashtirishlarning dastlabki operatsiyasi hisoblanadi. Tadqiqotda umumlashtirish yo‘llari ham muhim o‘ringa ega. Birinchi qaraganda ular oddiy bo‘lib ko‘rinadi, lekin haqiqiatda o‘rganilayotgan hodisalarni chuqur tushunishni talab qiladi. Ayrim hollarda ular yangi tushunchalarning paydo bo‘lishi va amaliyotga kiritilishi bilan bog‘liq. Umumlashtirish – bu mantiqiy operatsiya bo‘lib, u biror-bir hodisalar guruhi uchun ushbu hodisalar xossalarining umumiyligini, ular haqidagi yangi bilimlar darajasida aks ettiruvchi yangi, hajmi kengroq bo‘lgan tushunchaning topilishidan iborat. Har bir umumlashtirish asosga, hodisalarni guruhlash va ushbu guruhni birorta tushuncha bilan belgilash imkonini beradigan xossaga yoki xossalar yig‘indisiga ega bo‘lishi kerak. Masalan, boshqaruv fani va amaliyotida yaqinda paydo bo‘lgan “inson kapitali” tushunchasi inson rusurslari, kadrlar, xodimlarning xususiyatlarini, ishchilarning shaxsiy tavsiflarini, firmaning iqtisodiy muvaffaqiyatini kafolatlash, foydani oshirish, faoliyat yuritishni barqarorlashtirish, rivojlanishni tezlashtirish qobiliyati sifatida umumlashtiradi. Boshqaruv vaziyati ham, ularning har biri mustaqil ahamiyatga ega bo‘lgan, lekin birga qo‘shilib makonda va zamonda umumiylikni hosil qiluvchi barcha sharoitlarni umumlashtirishdan iborat. Rasmiy- mantiqiy tadqiqot usullariga, shuningdek induksiya va deduksiya kiradi. «Induksiya» atamasi uchta ma’noda qo‘llanadi:  xulosa chiqarishning induktiv shakli: ayrim predmetlar haqidagi bilimdan – ushbu sinfning barcha predmetlari haqidagi bilimga; Ilmiybaza.uz  bayon qilishning induktiv shakli: yagona dalillarni tavsiflashdan – umumiy bilimga;  tadqiqotning induktiv usuli: yagona alomatlar, yagona predmetlarni tadqiq qilishdan – umumiy ahamiyatli alomatlarni topishga, predmetlarning butun sinfi haqidagi bilimga. Xulosa chiqarishning uchta induktiv shakli mavjud: to‘liq induksiya, ommabop induksiya, ilmiy induksiya. To‘liq induksiya – bu, predmet, aloqalar, hodisalar, jarayonlar sinfi miqdor jihatdan cheklangan va to‘la-to‘kis tadqiq qilishga yon bosgan taqdirda xulosa chiqarish shakli (axborot sinfni to‘liq: narsalar, hodisalar, predmetlarni qamrab oladi). Katta bo‘lmagan hudud, firma, tashkilot bo‘linmasini va hokazolarni. tadqiq etishda to‘liq induksiya to‘g‘risida gapirish mumkin. Tadqiqot ob’ekti miqdor jihatdan cheklangan va uning barcha ko‘rinishlarida ko‘rib chiqiladi. Bunday tadqiqotdan olingan xulosalar isbotlanuvchi hisoblanadi va boshqa noma’lum, lekin o‘rganilgan ob’ekt bilan ahamiyatli o‘xshash alomatlarga ega ob’ektni baholash uchun asos bo‘la oladi. Xulosa chiqarish ushbu shaklining kamchiligi shundaki, u sinfning barcha predmetlari to‘g‘risida bilishni talab qiladi, bu esa ko‘pincha imkonsiz, chunki vaziyatni tavsiflash doim cheklangan xususiyatga ega. Ommabop induksiya – bu, alomatlarni oddiy sanab o‘tishga asoslangan xususiydan umumiyga xulosa chiqarish shakli. Zid alomatning yo‘qligi va qaytariluvchanligi asosida ko‘rib chiqilayotgan alomatning ushbu sinfning barcha predmetlariga tegishliligi haqidagi xulosa chiqariladi. Lekin, zid alomatlarning yo‘qligidan, ularning bo‘lishi mumkin emasligi yoki mavjud emasligi kelib chiqmaydi. Shu sababli xulosalar bu erda ehtimolga ega. Bu faraz, taxmin (“imkoniyat mavjud”, “bo‘lishi mumkin”) olish usuli. Amaliyotda ba’zan ko‘p takrorlanadigan vaziyatlar shakllanadi va ular qay darajada turkumga mos, ularni alohida sinfga, masalan “Standart vaziyatlar” sinfiga ajratish mumkinmi degan Ilmiybaza.uz masalalarni aniqlash muhim. Ilmiy induksiya – bu tasodifiy umumlashtirishlarni istisno qiluvchi tanlab olish yo‘li bilan xulosa chiqarish shaklidir. U birorta (tabiat, texnika, ijtimoiy tizim va h.k.) tasniflashning rivojlanish qonunlarini bilishga asoslanadiki, ularga tayanib, bosh to‘plamga nisbatan eng o‘xshash tanlanma to‘plam shakllantiriladi. Ushbu induksiya shakli boshqaruv tizimlarining sotsiologik tadqiqotlarida eng keng tarqalgan. Deduktiv usul – bu bilimni bilvosita ifodalash bo‘lib, unda katta umumiylikka ega bilimdan kamroq umumiylikka ega bo‘lgan bilimga o‘tish amalga oshiriladi. Deduktiv usul qoidasiga muvofiq hodisalar va jarayonlarning sabablarga asoslangan qonuniy aloqalari tufayli umumiy bilimdan yagona (xususiy) bilimni olish mumkin. Bilishning deduktiv shakli sillogizmlar – bilvosita xulosa chiqarishlar orqali amalga oshiriladiki, unda umumiy o‘rta atama bilan bog‘langan ikkita qat’iy mulohazalardan uchinchi mulohaza chiqariladi. Oddiy qat’iy sillogizmga misol: Birinchi mulohaza: har bir broker malakaviy imtihon topshiradi; Ikkinchi mulohaza: ayrim talabalar – brokerlar; xulosa: ayrim talabalar malakaviy (brokerlik) imtihonini topshirgan. Sillogizmning bosh qoidasi, yoki aksiomasi bo‘lib quyidagi mulohaza hisoblanadi: «Har bir predmetga nisbatan tasdiqlanayotgan (inkor etilayotgan) barcha narsa predmetning istalgan qismiga nisbatan ham tasdiqlanadi». Sillogizm ushbu bilimni berishi uchun dalil bo‘la oladigan hukmlar haqiqiy bo‘lishi zarur. Faqat quyidagi qator lokal sillogizm qoidalariga so‘zsiz amal qilinganda haqiqiy dalil bo‘la oladigan hukmlardan haqiqiy xulosani olish mumkin:  faqat uchta atama bo‘lishi kerak, chunki chiqarilayotgan bilim ikkita chekka atamalarning o‘rtadagiga bo‘lgan munosabatiga asoslangan;  dalil bo‘la oladigan hukmlardan hech bo‘lmaganda bittasi umumiy mulohaza bo‘lishi kerak (ikkita xususiy dalil bo‘la oladigan hukmlardan zarurat bilan xulosa kelib chiqmaydi); Ilmiybaza.uz  dalil bo‘la oladigan hukmlardan hech bo‘lmaganda bittasi tasdiqlovchi bo‘lishi kerak;  agar dalil bo‘la oladigan hukmlardan bittasi xususiy bo‘lsa, xulosa ham xususiy bo‘lishi kerak;  agar dalil bo‘la oladigan hukmlardan bittasi inkor etuvchi bo‘lsa, xulosa ham inkor etuvchi bo‘lishi kerak. Deduktiv usul boshqaruv vaziyatlariga nisbatan qo‘llanganda sodir bo‘layotgan voqealarning mohiyati yuzasidan asoslangan xulosalarga kelish imkonini beradi, agar haqiqiy vaziyatni qandaydir turkum vaziyatlarga kiritish mumkin bo‘lsa. Bundan o‘qitish jarayonida boshqaruv tajribasini egallash uchun foydalanish mumkin. Tayanch iboralar Empirik kuzatishlar, eksperiment, xronometrik kuzatish, intuitsiya, taqqoslash, o‘lchash, tasodifiy qidiruv, maqsadga yo‘nalgan qidiruv, tizimlashtirilgan qidiruv, algoritmik qidiruv, intuitiv qidiruv, intuitiv-maqsadli qidiruv, munozara, model, imitatsiya, ekstrapolyasiya, abstraksiyalash, mulohaza, xulosa, asoslash, shartli va shartsiz dalillar, argumentatsiya, evolyusion baholash, ahloqiy baholash, estetik baholash, tasniflash, to‘liq induksiya, ommabop induksiya, ilmiy induksiya, deduktiv usul. Nazorat va muhokama uchun savollar 1. Empirik kuzatishlar deganda nimani tushunasiz? 2. Eksperiment deganda nimani tushunasiz? 3. Nima maqsadda xronometrik kuzatish o‘tkaziladi? 4. Intuitsiya deganda nimani tushunasiz? 5. Taqqoslash deganda nimani tushunasiz? 6. O‘lchash deganda nimani tushunasiz? Ilmiybaza.uz 7. Model deganda nimani tushunasiz? 8. Imitatsiya nima? 9. Ekstrapolyasiya nima? 10. Abstraksiyalash nima? 11. Mulohaza, xulosa, asoslash tushunchalari bir-biridan qanday farqlanadi? 12. To‘liq induksiya, ommabop induksiya, ilmiy induksiya tushunchalari bir-biridan qanday farqlanadi? Tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: O‘zbekiston, 2017 – 104 b. 2. Формичев И.А. Исследование систем управления. Учебник.- М.: Издательско-торговая корпорация “Дашков и К”, 2013 -348 с. 3. Игнатьева А.В., Максимцов М.М. Исследование систем управления. Учебное пособие. -М.: ЮНИТИ-ДАНА. Закон и право, 2008. -167 с. 4. Мухин В.И. Исследование систем управления. Учебник. –М.: Издательство Экзамен, 2003 – 384 с. 5. Малин А.С., Мухин В.И. Исследование систем управления. Учебник. –М.: Издательский дом ГУ ВШЭ, 2005 – 399 с. 6. Мыльник В.В., Титаренко Б.П.Волочиенко В.А. Исследование систем управления. Учебное пособие. –М.: Академический проект, Трикета - 2005 – 352 с. Internet saytlari 1. www.studmed.ru. 2. www.rc-analitik.ru. 3. www.studwood.ru. 4. www. sovman.ru. 5. www. it.rfei.ru. Ilmiybaza.uz