ENANTIOSEMIYA VA MATN TAHLILI

Yuklangan vaqt

2024-03-11

Yuklab olishlar soni

64

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

75,7 KB


MAVZU: ENANTIOSEMIYA VA MATN TAHLILI  REJA: 1.Til va tafakkur haqida. 2.Ziddiyat kategoriyasining mohiyati. 3.Enantiosemiya va lisoniy assimetriya. MAVZU: ENANTIOSEMIYA VA MATN TAHLILI  REJA: 1.Til va tafakkur haqida. 2.Ziddiyat kategoriyasining mohiyati. 3.Enantiosemiya va lisoniy assimetriya. TIL VA TAFAKKUR  Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Til asosan muloqot vositasi hisoblanadi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6–7 ming orasida, deb hisoblanadi. Tabiiy til soʻzlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, koʻrish, sezish stimullari yordamida yozuv, braille yoki hushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin. Bu odam tili modallikdan mustaqil boʻlgani uchun ilojli. Keng maʼnoda til atamasi ostida biror muloqot tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi. Barcha tillar semiozisga, yaʼni belgilarni tegishli maʼnolarga bogʻlash jarayoniga tayanadi. Ogʻzaki va imo- ishora tillari ramzlar ketma-ketligini soʻz yoki morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda soʻz va morfemalar ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil qiluvchi sintaktik tizimni oʻz ichiga oladi. TIL VA TAFAKKUR  Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Til asosan muloqot vositasi hisoblanadi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6–7 ming orasida, deb hisoblanadi. Tabiiy til soʻzlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, koʻrish, sezish stimullari yordamida yozuv, braille yoki hushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin. Bu odam tili modallikdan mustaqil boʻlgani uchun ilojli. Keng maʼnoda til atamasi ostida biror muloqot tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi. Barcha tillar semiozisga, yaʼni belgilarni tegishli maʼnolarga bogʻlash jarayoniga tayanadi. Ogʻzaki va imo- ishora tillari ramzlar ketma-ketligini soʻz yoki morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda soʻz va morfemalar ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil qiluvchi sintaktik tizimni oʻz ichiga oladi. TAFAKKUR  Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; obyektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni toʻla va aniq aks ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular oʻrtasidagi bogʻlanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yoʻl bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va toʻlaroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin boʻlmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bogʻlanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. TAFAKKUR  Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; obyektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni toʻla va aniq aks ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular oʻrtasidagi bogʻlanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yoʻl bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va toʻlaroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin boʻlmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bogʻlanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. TIL VA TAFAKKUR  Tilning tafakkur, ijtimoiy ong bilan aloqasi nihoyatda uzviy, chambarchasdir. Til belgilari — soʻzlar, soʻz birikmalari va gaplar — moddiy shakllar boʻlib, ularda ongning ideal mahsullari — aniq tasavvurlardan tortib eng mavhum va umumlashtiruvchi tushunchalar yoki hukmlargacha obyektiv tarzda oʻz aksini topadi. Shunday kilib, til nafaqat fikrni ifodalash yoki fikr almashish vositasi, balki ijtimoiy ongda fikrlarni shakllantirish va mustahkamlash vositasi ham hisoblanadi. Til — jamiyat boyligi, u jamiyat aʼzolarining oʻzaro aloqasini amalga oshiradi, insonning moddiy va maʼnaviy turmushida roʻy beradigan barcha voqeahodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi; til ayni maʼnoda asrlar mobaynida shakllanadi va mavjud boʻladi. Tafakkur tilga qaraganda birmuncha tezroq rivojlanadi va yangilanadi, leki tilsiz tafakkurni tasavvur etib boʻlmaydi: tilda ifodalanmagan fikr noaniq, tushunarsiz bir narsa boʻlib, insonga borliq voqea- hodisalarini anglab yetishida, fanni rivojlantirish va takomillashtirishida yordam bera olmaydi. Tafakkur tilsiz mavjud boʻlmas ekan, til ham tafakkursiz yashay olmaydi. Biz oʻylab turib gapiramiz va yozamiz, oʻz fikrlarimizni tilda aniqroq va tushunarliroq bayon etishga harakat qilamiz. Demak, fikrlar til negizida paydo boʻladi va unda mustahkamlanadi; til bilan tafakkur bir butunlikni tashkil etadi. TIL VA TAFAKKUR  Tilning tafakkur, ijtimoiy ong bilan aloqasi nihoyatda uzviy, chambarchasdir. Til belgilari — soʻzlar, soʻz birikmalari va gaplar — moddiy shakllar boʻlib, ularda ongning ideal mahsullari — aniq tasavvurlardan tortib eng mavhum va umumlashtiruvchi tushunchalar yoki hukmlargacha obyektiv tarzda oʻz aksini topadi. Shunday kilib, til nafaqat fikrni ifodalash yoki fikr almashish vositasi, balki ijtimoiy ongda fikrlarni shakllantirish va mustahkamlash vositasi ham hisoblanadi. Til — jamiyat boyligi, u jamiyat aʼzolarining oʻzaro aloqasini amalga oshiradi, insonning moddiy va maʼnaviy turmushida roʻy beradigan barcha voqeahodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi; til ayni maʼnoda asrlar mobaynida shakllanadi va mavjud boʻladi. Tafakkur tilga qaraganda birmuncha tezroq rivojlanadi va yangilanadi, leki tilsiz tafakkurni tasavvur etib boʻlmaydi: tilda ifodalanmagan fikr noaniq, tushunarsiz bir narsa boʻlib, insonga borliq voqea- hodisalarini anglab yetishida, fanni rivojlantirish va takomillashtirishida yordam bera olmaydi. Tafakkur tilsiz mavjud boʻlmas ekan, til ham tafakkursiz yashay olmaydi. Biz oʻylab turib gapiramiz va yozamiz, oʻz fikrlarimizni tilda aniqroq va tushunarliroq bayon etishga harakat qilamiz. Demak, fikrlar til negizida paydo boʻladi va unda mustahkamlanadi; til bilan tafakkur bir butunlikni tashkil etadi.  Ziddiyat - borliqning barcha hodisalari va jarayonlariga xos bo‘lib, o‘zgarish va rivojlanishning manbai, harakatlantiruvchi kuchi sifatida amal qiladi. Ayni shu sababli ziddiyat dialektik ziddiyatlilik qonunining mohiyatini yoritib beruvchi bosh kategoriya hisoblanadi. Ziddiyat –bu qarama-qarshiliklar munosabatigina emas, balki ularning tarqalish jarayoni hamdir. Qarama-qarshilikdan farqli ravishda ziddiyat mantiqiy taraqqiyot qonunlaridan biri hisoblanadi. Qarama- qarshiliklar –ziddiyatlarning negizi, bog‘lovchi bo‘g‘inlar esa –ularni yechish mexanizmidir. Gegel g‘oyalariga asoslanib, ziddiyat tarqalishining quyidagi bosqichlari (fazalari) farqlanadi: ayniyat, tafovut, qarama-qarshilik, ziddiyat va asos (ya‘ni ziddiyatning yechilishi). Ya’ni ziddiyat keng tushuncha bo‘lib, qarama-qarshilik uni namoyon etuvchi tarkibiy qismdir. Ziddiyat faqatgina bir- birini inkor qilish, taqozo etish bilangina cheklanmaydi.  Ziddiyat - borliqning barcha hodisalari va jarayonlariga xos bo‘lib, o‘zgarish va rivojlanishning manbai, harakatlantiruvchi kuchi sifatida amal qiladi. Ayni shu sababli ziddiyat dialektik ziddiyatlilik qonunining mohiyatini yoritib beruvchi bosh kategoriya hisoblanadi. Ziddiyat –bu qarama-qarshiliklar munosabatigina emas, balki ularning tarqalish jarayoni hamdir. Qarama-qarshilikdan farqli ravishda ziddiyat mantiqiy taraqqiyot qonunlaridan biri hisoblanadi. Qarama- qarshiliklar –ziddiyatlarning negizi, bog‘lovchi bo‘g‘inlar esa –ularni yechish mexanizmidir. Gegel g‘oyalariga asoslanib, ziddiyat tarqalishining quyidagi bosqichlari (fazalari) farqlanadi: ayniyat, tafovut, qarama-qarshilik, ziddiyat va asos (ya‘ni ziddiyatning yechilishi). Ya’ni ziddiyat keng tushuncha bo‘lib, qarama-qarshilik uni namoyon etuvchi tarkibiy qismdir. Ziddiyat faqatgina bir- birini inkor qilish, taqozo etish bilangina cheklanmaydi. ENANTIOSEMIYA  Enantiosemiya so`zi yunoncha “enantions” – bir-biriga qarshi sema, belgi, ishora demak. Ichki ma`nolari bir-biriga zid bo`lgan so`zlar enantiosemiyalardir. Ayrim asarlarida hatto bir so`z o`z-o`ziga qarama- qarshima`noda ishlatilishi aytib o`tilgan. Enantiosemiyalarining antonimlardan farqi shundaki, ularning ma`nolari bir-biriga zid bitta so`zdir.Maqolada ham enantiosemiyalar mavzusi o`zbek tilida ham, turk tilida ham alohida tadqiqot obyekti sifatida o`rganilmagan, bundan tashqari, mavzu ikki tilda ham tadqiq qilinishi kerak bo`lgan masalalardan biri ekanligi mulohaza qilinadi.  Enantiosemiya - so'zning semantik rivojlanishi bilan bog'liq hodisa. Bu so‗zning leksema tarkibida qarama-qarshi, antonimik ma‘nolar hosil qilish qobiliyati sifatida aniqlanadi. ENANTIOSEMIYA  Enantiosemiya so`zi yunoncha “enantions” – bir-biriga qarshi sema, belgi, ishora demak. Ichki ma`nolari bir-biriga zid bo`lgan so`zlar enantiosemiyalardir. Ayrim asarlarida hatto bir so`z o`z-o`ziga qarama- qarshima`noda ishlatilishi aytib o`tilgan. Enantiosemiyalarining antonimlardan farqi shundaki, ularning ma`nolari bir-biriga zid bitta so`zdir.Maqolada ham enantiosemiyalar mavzusi o`zbek tilida ham, turk tilida ham alohida tadqiqot obyekti sifatida o`rganilmagan, bundan tashqari, mavzu ikki tilda ham tadqiq qilinishi kerak bo`lgan masalalardan biri ekanligi mulohaza qilinadi.  Enantiosemiya - so'zning semantik rivojlanishi bilan bog'liq hodisa. Bu so‗zning leksema tarkibida qarama-qarshi, antonimik ma‘nolar hosil qilish qobiliyati sifatida aniqlanadi. Enantiosemiya so`zdagi zid ma`noning uzual va okkozional ekanligiga qarab, lisoniy va nutqiy enantiosemiyaga bo`linadi.  Lisoniy enantiosemiya til egasi xotirasi, lisonda, tayyor holda turuvchi ma`noviy zidlik.  MASALAN:  Chilla so`zi ―eng sovuq qirq kun va ―eng issiq qirq kun  marosim so`zi to`y va azaga nisbatan ishlatiladi  Fotiha so`zidagi to`yda nikohdan oldingi marosim, unashtirish va o`lik chiqqan xonadonda o`limning dastlabki uch kuni hamda hayit kunlari marhumning xotirasi uchun o`tkaziladigan marosim, ta`ziya kabi ma`nolar Enantiosemiya so`zdagi zid ma`noning uzual va okkozional ekanligiga qarab, lisoniy va nutqiy enantiosemiyaga bo`linadi.  Lisoniy enantiosemiya til egasi xotirasi, lisonda, tayyor holda turuvchi ma`noviy zidlik.  MASALAN:  Chilla so`zi ―eng sovuq qirq kun va ―eng issiq qirq kun  marosim so`zi to`y va azaga nisbatan ishlatiladi  Fotiha so`zidagi to`yda nikohdan oldingi marosim, unashtirish va o`lik chiqqan xonadonda o`limning dastlabki uch kuni hamda hayit kunlari marhumning xotirasi uchun o`tkaziladigan marosim, ta`ziya kabi ma`nolar LISONIY ENANTIOSEMIYA  Lisoniy enantiosemiya uzual ma`nolar o`rtasidagi zidlik bo`lgani uchun ba`zan uning lisoniy maqomini belgilashda lug`atlarda qayd qilinganligi yoki qilinmaganligiga asoslanadi. Shu ma`noda hozirgi o`zbek tilidagi lisoniy enantiosemik so`zlarning aksar qismi ham lug`atlarda aks etgan. Buni o`zbek tilining izohli lug`atidan olingan ko`plab misollarda ko`rishimiz mumkin. Masalan, Fotiha so`zidagi to`yda nikohdan oldingi marosim, unashtirish va o`lik chiqqan xonadonda o`limning dastlabki uch kuni hamda hayit kunlari marhumning xotirasi uchun o`tkaziladigan marosim, ta`ziya kabi ma`nolar lug`atda aks etgan. Qiyoslang: Musulmon bo`lsalaring, qizimga tegmanglar! Birovning omonati! Birovga fotiha bo`lgan(P.Qodirov‖Yulduzli tunlar‖); Shu payt uch kishi fotihaga kirdi(S.Siyoyev). Demak, lisoniy enantiosemiya so`zning o`z ma`nolari doira  sida yuzaga keladi. So`zning o`zida mavjud bo`lgan qarama-qarshi ma`nodir. LISONIY ENANTIOSEMIYA  Lisoniy enantiosemiya uzual ma`nolar o`rtasidagi zidlik bo`lgani uchun ba`zan uning lisoniy maqomini belgilashda lug`atlarda qayd qilinganligi yoki qilinmaganligiga asoslanadi. Shu ma`noda hozirgi o`zbek tilidagi lisoniy enantiosemik so`zlarning aksar qismi ham lug`atlarda aks etgan. Buni o`zbek tilining izohli lug`atidan olingan ko`plab misollarda ko`rishimiz mumkin. Masalan, Fotiha so`zidagi to`yda nikohdan oldingi marosim, unashtirish va o`lik chiqqan xonadonda o`limning dastlabki uch kuni hamda hayit kunlari marhumning xotirasi uchun o`tkaziladigan marosim, ta`ziya kabi ma`nolar lug`atda aks etgan. Qiyoslang: Musulmon bo`lsalaring, qizimga tegmanglar! Birovning omonati! Birovga fotiha bo`lgan(P.Qodirov‖Yulduzli tunlar‖); Shu payt uch kishi fotihaga kirdi(S.Siyoyev). Demak, lisoniy enantiosemiya so`zning o`z ma`nolari doira  sida yuzaga keladi. So`zning o`zida mavjud bo`lgan qarama-qarshi ma`nodir. NUTQIY ENANTIOSEMIYA  Nutqiy enantiosеmiya uzual bo'lmagan enantiosеmiya bo'lib, nutqqacha mavjud bo'lmagan ma'noviy zidlikdir. Shu bois u muvofiq kontеkstdagina yuzaga kеladi. Bu tur enantiosеmiyada zid ma'nolardan biri uzual, ikkinchisi esa okkazional bo'ladi4. Masalan, yomon so`zi salbiy ma`noda ishlatiladi.Biroq matn ichida ijobiy ma`no ham kasb etadi.Masalan, U kitobni ―yomon‖ o`qib qo`yadi- da.  Og`zaki nutqqa xos bo`lgan yuqoridagi gapda yomon so`zining kontekstdan tashqaridagi ma`nosi salbiy bo`lib, bu yerda uning aksi, ya`ni yaxshi, zo`r so`zlari o`rnida qo`llangan. NUTQIY ENANTIOSEMIYA  Nutqiy enantiosеmiya uzual bo'lmagan enantiosеmiya bo'lib, nutqqacha mavjud bo'lmagan ma'noviy zidlikdir. Shu bois u muvofiq kontеkstdagina yuzaga kеladi. Bu tur enantiosеmiyada zid ma'nolardan biri uzual, ikkinchisi esa okkazional bo'ladi4. Masalan, yomon so`zi salbiy ma`noda ishlatiladi.Biroq matn ichida ijobiy ma`no ham kasb etadi.Masalan, U kitobni ―yomon‖ o`qib qo`yadi- da.  Og`zaki nutqqa xos bo`lgan yuqoridagi gapda yomon so`zining kontekstdan tashqaridagi ma`nosi salbiy bo`lib, bu yerda uning aksi, ya`ni yaxshi, zo`r so`zlari o`rnida qo`llangan. Nutqiy enantiosеmiyaning yuzaga kelishini nutq sharoiti belgilaydi. So'zning uzual va okkazional ma'nolari o'rtasida qarama-qarshilik namoyon bo`ladi. Enantiosemiya uslub bilan aloqador bo`lgan nutqiy hodisalar sirasiga kiradigan stilistikimkoniyatdir.  Dono - O`z ma`nosi biluvchi, bilimdon, aqlli. Lekin bu ma`nolarga zid tarzda aqlsiz, ko`p narsani bilmaydigan  Maqtov - ko`chma ma`noda o`zi ifodalagan tushunchaga zid tarzda tanqidni ifodalaydi.  qahramonlik - mardlik, dovyuraklik va nomardlik ma`nolari bilan shaxsga xos nomni ifodalab keladi. Bu ma`noviy zidlik faqat nomlovchi ma`nolar emas, balki baholar o`rtasida hamdir: so`zning o`z ma`nosida ijobiy, ko`chma ma`noda esa salbiy baho mavjud Nutqiy enantiosеmiyaning yuzaga kelishini nutq sharoiti belgilaydi. So'zning uzual va okkazional ma'nolari o'rtasida qarama-qarshilik namoyon bo`ladi. Enantiosemiya uslub bilan aloqador bo`lgan nutqiy hodisalar sirasiga kiradigan stilistikimkoniyatdir.  Dono - O`z ma`nosi biluvchi, bilimdon, aqlli. Lekin bu ma`nolarga zid tarzda aqlsiz, ko`p narsani bilmaydigan  Maqtov - ko`chma ma`noda o`zi ifodalagan tushunchaga zid tarzda tanqidni ifodalaydi.  qahramonlik - mardlik, dovyuraklik va nomardlik ma`nolari bilan shaxsga xos nomni ifodalab keladi. Bu ma`noviy zidlik faqat nomlovchi ma`nolar emas, balki baholar o`rtasida hamdir: so`zning o`z ma`nosida ijobiy, ko`chma ma`noda esa salbiy baho mavjud Nazorat savollari: 1.Ziddiyat deganda nimani tushunasiz? 2.Enantiosemiya terminiga izoh bering. 3.Enantiosemiyaning turlari haqida gapiring. 4.Enantiosemiyaga misollar keltiring. Nazorat savollari: 1.Ziddiyat deganda nimani tushunasiz? 2.Enantiosemiya terminiga izoh bering. 3.Enantiosemiyaning turlari haqida gapiring. 4.Enantiosemiyaga misollar keltiring. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Yo‘ldoshev.M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari . T., 2007. 2. Mamajonov.A. Tekst lingvistikasi.— T.,1989. 3. Shomaqsudov.A., Rasulov.I. va boshq. O’zbek tili stilistikasi.— T.: “O’qituvchi”, 1983. 4. Yo’ldoshev.M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. T.:Alisher Navoi y nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Yo‘ldoshev.M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari . T., 2007. 2. Mamajonov.A. Tekst lingvistikasi.— T.,1989. 3. Shomaqsudov.A., Rasulov.I. va boshq. O’zbek tili stilistikasi.— T.: “O’qituvchi”, 1983. 4. Yo’ldoshev.M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. T.:Alisher Navoi y nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010.