Enantiosemiya va matn tahlili (Slayd)

Yuklangan vaqt

2024-03-11

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

20

Faytl hajmi

670,4 KB


Mavzu: Enantiosemiya va matn tahlili 1. Enantiosemiya hodisasi va uning shakllanish tarixi 2. Enantiosemiya va antonim 3. Enantiosemik kongurentlik Mavzu: Enantiosemiya va matn tahlili 1. Enantiosemiya hodisasi va uning shakllanish tarixi 2. Enantiosemiya va antonim 3. Enantiosemik kongurentlik Tayanch so‘z va iboralar: Enantiosemiya, antonim, sinonim, omonim, kongurentlik, Tayanch so‘z va iboralar: Enantiosemiya, antonim, sinonim, omonim, kongurentlik, Enantiosemiya- bir so‘zning ikki qarama- qarshi ma’nolarda kelishini anglatuvchi leksik hodisa. Ushbu atama 1883-yilda rus olimi V.Shchertsil tomonidan tilshunoslik ilmiga olib kirilgan. Tadqiqotchining : Qarama- qarshi ma’noli so‘zlar haqida” maqolasida mazkur hodisaning mohiyati va yuzaga kelish sabablari birinchi bo’lib hind-yevropa tillari misolida ko’rsatib bergan. Enantiosemiya- bir so‘zning ikki qarama- qarshi ma’nolarda kelishini anglatuvchi leksik hodisa. Ushbu atama 1883-yilda rus olimi V.Shchertsil tomonidan tilshunoslik ilmiga olib kirilgan. Tadqiqotchining : Qarama- qarshi ma’noli so‘zlar haqida” maqolasida mazkur hodisaning mohiyati va yuzaga kelish sabablari birinchi bo’lib hind-yevropa tillari misolida ko’rsatib bergan. Ammo V.Shchertsil izlanishlaridan 50 yil avval faylasuf Gegel ham o‘zining “Mantiq ilmi” asari so’zboshisida nemis tilidagi ba’zi so‘zlarning enantiosemik xususiyati xususida so‘z yuritar ekan, so‘zlar o‘zaro qarama-qarshi ma’nolarni ham ifodalaydi degan fikrni ilgari surgan. V.Shchertsil bilan deyarli bir vaqtda nemis tilshunosi K.Abel ham mazkur til hodisasini tadqiq etib, boshlang‘ich enantiosemiya gipotezasini ilgari suradi. Olim o‘zining “Qarama-qarshi so‘zlarning ma’nosi” kitobida boshlang’ich enantiosemiyaning yuzaga kelish sabablarini ko‘rsatib bergan. Ammo V.Shchertsil izlanishlaridan 50 yil avval faylasuf Gegel ham o‘zining “Mantiq ilmi” asari so’zboshisida nemis tilidagi ba’zi so‘zlarning enantiosemik xususiyati xususida so‘z yuritar ekan, so‘zlar o‘zaro qarama-qarshi ma’nolarni ham ifodalaydi degan fikrni ilgari surgan. V.Shchertsil bilan deyarli bir vaqtda nemis tilshunosi K.Abel ham mazkur til hodisasini tadqiq etib, boshlang‘ich enantiosemiya gipotezasini ilgari suradi. Olim o‘zining “Qarama-qarshi so‘zlarning ma’nosi” kitobida boshlang’ich enantiosemiyaning yuzaga kelish sabablarini ko‘rsatib bergan. Mazkur ikki izlanishdan so‘ng ma’lum muddat enantiosemiya hodisasi ilmiy jamoatchilik e’tiboridan chetda qoldi. Nihoyat, 1953-yilda ushbu mavzu L.A.Bulaxovskiyning “Tilshunoslikka kirish”asaridan joy oldi. Unda V.Shchertsildan farqli ravishda enantiosemiya u yoki bu konteksda yuzaga keladigan uchinchi oraliq ma’no taraqqiyoti natijasi deya ta’riflanadi.L.A. Bulaxovskiy bu hodisaning kitobiga kiritishi enantiosemiyaning jiddiy tadqiq etila boshlaganini boshlaganini ko‘rsatadi. Mazkur ikki izlanishdan so‘ng ma’lum muddat enantiosemiya hodisasi ilmiy jamoatchilik e’tiboridan chetda qoldi. Nihoyat, 1953-yilda ushbu mavzu L.A.Bulaxovskiyning “Tilshunoslikka kirish”asaridan joy oldi. Unda V.Shchertsildan farqli ravishda enantiosemiya u yoki bu konteksda yuzaga keladigan uchinchi oraliq ma’no taraqqiyoti natijasi deya ta’riflanadi.L.A. Bulaxovskiy bu hodisaning kitobiga kiritishi enantiosemiyaning jiddiy tadqiq etila boshlaganini boshlaganini ko‘rsatadi. 1.Enantiosemiya biror leksik kategoriyaning alohida ko’rinishi sifatida yondashuv 2. Ikki leksik kategoriyankng o’rtasidagi hodisa sifatida yondashuv 3. Alohida leksik kategoriya sifatida yondashuv 1.Enantiosemiya biror leksik kategoriyaning alohida ko’rinishi sifatida yondashuv 2. Ikki leksik kategoriyankng o’rtasidagi hodisa sifatida yondashuv 3. Alohida leksik kategoriya sifatida yondashuv L.Novikov A.Reform atskiy Ye.Xod aqova S.Usmo nov O.Sokolov R.Buga dov Sh.Balli D.SHme lev R.Shukur ov L.Novikov A.Reform atskiy Ye.Xod aqova S.Usmo nov O.Sokolov R.Buga dov Sh.Balli D.SHme lev R.Shukur ov O‘zbek tilshunosi S.Usmonov o‘zining “Antonimlar” maqolasida”qarama- qarshi ma’noli so’zlarni bir so’z bilan ifodalanadimi, har xil so’z bilan ifodalanadimi, baribir, antonim deb qarash” kerakligini ta’kidlaydi va bunday so’zlarni shakldosh antonimlar yoki omontonimlar deb ataydi. Enantiosemiya o‘zida qarama-qarshi ma’nolarni namoyon etsa–da, uni antonimiyaga tenglashtiribtenglashtirib bo‘lmaydi, chunki ikkala hodisa ifodalagan ma’no o‘rtasida muayyan O‘zbek tilshunosi S.Usmonov o‘zining “Antonimlar” maqolasida”qarama- qarshi ma’noli so’zlarni bir so’z bilan ifodalanadimi, har xil so’z bilan ifodalanadimi, baribir, antonim deb qarash” kerakligini ta’kidlaydi va bunday so’zlarni shakldosh antonimlar yoki omontonimlar deb ataydi. Enantiosemiya o‘zida qarama-qarshi ma’nolarni namoyon etsa–da, uni antonimiyaga tenglashtiribtenglashtirib bo‘lmaydi, chunki ikkala hodisa ifodalagan ma’no o‘rtasida muayyan  L.A.Bluxovskiy va V.I.Koduxov faqat bitta so‘z bilan ifodalangan zid ma’noli bunday so‘zlarni antonimlar emas, balki enantiosemiya ekanligini isbotlab berishadi. Masalan: “mehnat” so‘zi arab tilida – qiyinchilik, balo, ofat, g‘am ma’nolarini ifodalasa, o‘zbek tilida bu so‘z “biror maqsad uchun qaratilgan aqliy va jismoniy faoliyat”, kuch, harakat ma’nolarini bildiradi.  L.A.Bluxovskiy va V.I.Koduxov faqat bitta so‘z bilan ifodalangan zid ma’noli bunday so‘zlarni antonimlar emas, balki enantiosemiya ekanligini isbotlab berishadi. Masalan: “mehnat” so‘zi arab tilida – qiyinchilik, balo, ofat, g‘am ma’nolarini ifodalasa, o‘zbek tilida bu so‘z “biror maqsad uchun qaratilgan aqliy va jismoniy faoliyat”, kuch, harakat ma’nolarini bildiradi. 1. Leksik sathga mansub,ya’ni leksikologiya bo’limida o‘rganiladi. 2. Tilda tayyor holda mavjud bo‘ladi: achchiq-shirin, baland-past 3. Shakl va ma’no qarama- qarshiligi. 4. Bir necha so‘zlar juftlashib antonimni yuzaga keltiradi. 1. Leksik-sintaktik sathga mansublik, ya’ni ham leksikologiya ,ham sintaksis bo‘limida o‘rganadi. 2. Tilda tayyor holda mavjud bo‘lmaydi. 3. Ma’nodagi qarama-qarshilik 4. Ma’nolari zid bolgan bitta so‘z. 1. Leksik sathga mansub,ya’ni leksikologiya bo’limida o‘rganiladi. 2. Tilda tayyor holda mavjud bo‘ladi: achchiq-shirin, baland-past 3. Shakl va ma’no qarama- qarshiligi. 4. Bir necha so‘zlar juftlashib antonimni yuzaga keltiradi. 1. Leksik-sintaktik sathga mansublik, ya’ni ham leksikologiya ,ham sintaksis bo‘limida o‘rganadi. 2. Tilda tayyor holda mavjud bo‘lmaydi. 3. Ma’nodagi qarama-qarshilik 4. Ma’nolari zid bolgan bitta so‘z. Ikki tilda shaklan bir xil ,lekin ma’no jihatidan o‘zaro zid bo‘lgan leksemalar- enantiosemik kongurentlik deyiladi. Ikki tilda shaklan bir xil ,lekin ma’no jihatidan o‘zaro zid bo‘lgan leksemalar- enantiosemik kongurentlik deyiladi.  Yorqinjon Odilov “Enantiosemik qarama-qarshilik va uning antroposentrik tadqiqi’’  maqolasida o‘zbek  tilida enantiosemiyaning paydo bo‘lishiga quyidagi uch omilini  Keltiradi. Enantio -semiya Shevalar So‘z ma’nosining tarixiy rivojlanishi O‘zlashtirishlar  Yorqinjon Odilov “Enantiosemik qarama-qarshilik va uning antroposentrik tadqiqi’’  maqolasida o‘zbek  tilida enantiosemiyaning paydo bo‘lishiga quyidagi uch omilini  Keltiradi. Enantio -semiya Shevalar So‘z ma’nosining tarixiy rivojlanishi O‘zlashtirishlar  Masalan: turk tilidagi cho‘zmek so‘zining ko‘p qo‘llaniladigan ma’nolari, tugunli, boylangan narsani yechmoq, yashirin narsani tushuntirmoq,anglatmoq kabilardan iborat.  O‘zbek tilidagi cho‘zmoq so‘zi esa “biror narsani uzun shaklga keltirmoq”, “uzatmoq”,”uzoq vaqt davom ettirmoq” ma’nolarini anglatadi. Mudir masalani cho‘zdigapi turk tilida “ mudir hal qildi” degan ma’noni anglatsa, o‘zbek tilida esa “mudir masalani hal qilmay uzoq vaqt cho‘zib yurdi” ma’nosini anglatadi.  Masalan: turk tilidagi cho‘zmek so‘zining ko‘p qo‘llaniladigan ma’nolari, tugunli, boylangan narsani yechmoq, yashirin narsani tushuntirmoq,anglatmoq kabilardan iborat.  O‘zbek tilidagi cho‘zmoq so‘zi esa “biror narsani uzun shaklga keltirmoq”, “uzatmoq”,”uzoq vaqt davom ettirmoq” ma’nolarini anglatadi. Mudir masalani cho‘zdigapi turk tilida “ mudir hal qildi” degan ma’noni anglatsa, o‘zbek tilida esa “mudir masalani hal qilmay uzoq vaqt cho‘zib yurdi” ma’nosini anglatadi.  “Basir” so‘zi Navoiy asrlarida ko‘p qo‘llangan bo’lib, bu leksema ikki ma’noni anglatadi. Birinchi ma’nosi: “ juda yaxshi ko‘radigan ”, o‘ta sezgir” Qilurni ayla rioyat, demakta asra adab, Ki, do‘st fe’ling-u qavlungg’adur basir-u same. (“Favoyid ul-kibar”) Ikkinchi ma’nosi: narsa, voqeaning mohiyatini tushuna olmaydigan, ongsiz, bilimsiz ma’nosini anglatadi. Tushtilar bir nav ila lami basir,  “Basir” so‘zi Navoiy asrlarida ko‘p qo‘llangan bo’lib, bu leksema ikki ma’noni anglatadi. Birinchi ma’nosi: “ juda yaxshi ko‘radigan ”, o‘ta sezgir” Qilurni ayla rioyat, demakta asra adab, Ki, do‘st fe’ling-u qavlungg’adur basir-u same. (“Favoyid ul-kibar”) Ikkinchi ma’nosi: narsa, voqeaning mohiyatini tushuna olmaydigan, ongsiz, bilimsiz ma’nosini anglatadi. Tushtilar bir nav ila lami basir, Bu kabi farqlanishlarni shevalarda ham ko‘rish mumkin. Masalan, o‘zbek tilidagi “opoqi” so‘zi Farg‘ona shevasida boboni anglatsa, Toshkent shevasida “keksa ayolga nisbatan murojaatni bildiradi. Farg‘ona shevasida “katta”so‘zi boboni anglatsa,Shahrisabzda momoni anglatadi. Bu leksemalarda erkak va ayol semalari enantiosemiyani yuzaga keltirgan Bu kabi farqlanishlarni shevalarda ham ko‘rish mumkin. Masalan, o‘zbek tilidagi “opoqi” so‘zi Farg‘ona shevasida boboni anglatsa, Toshkent shevasida “keksa ayolga nisbatan murojaatni bildiradi. Farg‘ona shevasida “katta”so‘zi boboni anglatsa,Shahrisabzda momoni anglatadi. Bu leksemalarda erkak va ayol semalari enantiosemiyani yuzaga keltirgan  O‘zbek tilidagi frazeologik birliklarning ayrimlari ham enantiosemiyaga misol bo‘la oladi. Masalan:. “Ichi qizidi” iborasi 1) qiziqish uyg’ondi 2) zerikib qoldi semalari orqali enantiosemiyani yuzaga keltirgan. “Tilga tushdi” iborasi esa 1) ko‘pchili orasida gap so‘z bo‘ldi(salbiy ma’no) 2) shuhrat qozondi (ijobiy ma’no) singari ma’nolarni bildiradi.  O‘zbek tilidagi frazeologik birliklarning ayrimlari ham enantiosemiyaga misol bo‘la oladi. Masalan:. “Ichi qizidi” iborasi 1) qiziqish uyg’ondi 2) zerikib qoldi semalari orqali enantiosemiyani yuzaga keltirgan. “Tilga tushdi” iborasi esa 1) ko‘pchili orasida gap so‘z bo‘ldi(salbiy ma’no) 2) shuhrat qozondi (ijobiy ma’no) singari ma’nolarni bildiradi.  Inson- donishmand. Inson- telba! Inson –aqlli, Inson- donishmand.. Shu qadar donishmandki, xat – savod chiqmay turib omoch o’ylab topdi.. G’ildirak ixtiro qildi. Osmonda uchdi.”Oynai jahon”ni yaratdi… ko’p bedavo dardlarga shifo topdi. Qadami oygacha yetdi. Inson-aqlli. Inon-donishmand. Shu qadar “donishmandki”, bir zarb bilan butun boshli shaharni kultepaga aylantiradigan atom bombasini o’ylab topdi. Shu qadar “donishmand”ki, bir tomchi havo purkalsa, yetmish odamni tiltorttirmay o’ldriadigan “U-X” degan zaharni ixtiro qildi va .. O’sha zahar-qotilning 15 ming tonnasini g’amlab qo’ydi. O‘. Hoshimov. “Daftar hoshiyasidagi bitiklar”  Inson- donishmand. Inson- telba! Inson –aqlli, Inson- donishmand.. Shu qadar donishmandki, xat – savod chiqmay turib omoch o’ylab topdi.. G’ildirak ixtiro qildi. Osmonda uchdi.”Oynai jahon”ni yaratdi… ko’p bedavo dardlarga shifo topdi. Qadami oygacha yetdi. Inson-aqlli. Inon-donishmand. Shu qadar “donishmandki”, bir zarb bilan butun boshli shaharni kultepaga aylantiradigan atom bombasini o’ylab topdi. Shu qadar “donishmand”ki, bir tomchi havo purkalsa, yetmish odamni tiltorttirmay o’ldriadigan “U-X” degan zaharni ixtiro qildi va .. O’sha zahar-qotilning 15 ming tonnasini g’amlab qo’ydi. O‘. Hoshimov. “Daftar hoshiyasidagi bitiklar” Enantiosemik kongurentlik  Kongurent so‘zlarini shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra to‘rttga ajratish mumkin.  1. Onosemantik kongurentlar  2. Parasemantik kongurentlar  3. Geterosemantik kongurentlar  4. Enantiosemantik kongurentlar Enantiosemik kongurentlik  Kongurent so‘zlarini shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra to‘rttga ajratish mumkin.  1. Onosemantik kongurentlar  2. Parasemantik kongurentlar  3. Geterosemantik kongurentlar  4. Enantiosemantik kongurentlar Xulosa, leksik-sintaktik birlik sifatida enantiosemiya -til tizimida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun bu hodisani antonim, sinonim, omonim va polisonimdan aniq belgilari bilan ajratgan holda yoki polisemiyaning bir ko’rinishi sifatida ma’qul. Xulosa, leksik-sintaktik birlik sifatida enantiosemiya -til tizimida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun bu hodisani antonim, sinonim, omonim va polisonimdan aniq belgilari bilan ajratgan holda yoki polisemiyaning bir ko’rinishi sifatida ma’qul.  Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Y.Odilov. “Enantiosemiya hodisasi va uning lingvistik tadqiqi” maqolasi. 2. S.Zokirova. “ Enantiosemantik kongrentlik” maqolasi 3. O‘. Hoshimov.”Daftar hoshiyasidagi bitiklar”. 4.Internet ma’lumotlari www.ziyo.uz.  Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Y.Odilov. “Enantiosemiya hodisasi va uning lingvistik tadqiqi” maqolasi. 2. S.Zokirova. “ Enantiosemantik kongrentlik” maqolasi 3. O‘. Hoshimov.”Daftar hoshiyasidagi bitiklar”. 4.Internet ma’lumotlari www.ziyo.uz.