Mavzu: Enantiosemiya va matn tahlili
Reja:
1.Enantiosemiya hodisasining yuzaga kelishi
2.Lisoniy va nutqiy enantiosemiya
3.Enantiosemiya yuzasidan tilshunos olimlarning qarashlari
4.Xulosa
Tayanch tushuncha va iboralar:enantiosemiya, lison, nutq, uzuallik,
okkozionallik, lisoniy enantiosemiya, nutqiy enantiosemiya.
"Enantiosemiya" tushunchasi XIX asrning 80-yillarida paydo bo'lgan. Uni
birinchi marta rus tilshunosi V. I. Sherzl ishlatgan. "Enantiosemiya" atamasi
yunoncha en – "in", anti – "qarshi", sema – "belgi" (minimal "ma'no kvanti"), ya'ni
"bir vaqtning o'zida ikkita qarama-qarshi ma'no berilgan so'z" dan kelib chiqqan . V.
I. Sherzl enantiosemiya fenomeni tilning eng qadimgi davrlariga asoslanganligini
ta'kidladi. Qarama-qarshi ma'nolarning bir xil leksemada birga yashashi fenomeni
avvalgi davrlarning ko'plab tilshunoslari va faylasuflari tomonidan qayd etilgan. G.
Hegel shunday deb yozgan edi:"...tilda bir xil so'z ikkita qarama-qarshi ta'rifni
anglatishi g'alati tuyulishi kerak" , - va "fikrlash kutilmaganda bunday so'zlarga duch
kelganda faqat zavqlantirishi mumkin" deb ishongan. I. N. Gorelovning
ta'kidlashicha, "enantiosemiya antonimiya va omonimiyaning o'zaro ta'sirining o'ta
og'ir holatlaridan birini anglatadi va shu jihatdan u bir xil shaklni ikkita qarama-
qarshi hodisaga bog'lash zarurati yoki imkoniyati sifatida paydo bo'ladi" .
Dunyodagi har qanday obyekt yoki hodisa o'z mohiyatiga ko'ra qarama-qarshi
xususiyatlarga yoki tomonlarga ega bo'lib, ular bir vaqtning o'zida o'zaro ta'sir va
qarama-qarshilik holatida bo'lib, natijada qarama-qarshilikka olib keladi. Har bir
qarama-qarshilik hal qilishni talab qiladi, bu esa ushbu qarama-qarshilik
tomonlarining o'zgarishi va rivojlanishiga olib keladi. Qarama-qarshi kuchlar,
tomonlar va xususiyatlarning o'zaro bog'liqligi va kurashi dunyoning barcha
obyektlarini rivojlantirish manbai bo'lib xizmat qiladi. Ushbu printsipning tilda
namoyon bo'lishi enantiosemiya hodisasi tufayli aniqlanadi. Til tizimini
rivojlantirishning asosiy manbalaridan biri sifatida til iqtisodiyoti printsipi ko'rib
chiqiladi, u enantiosemiyaning kategorik printsiplarida ham o'z ifodasini topadi.
Enantiosemiya til uchun bir xil so'z ma'nolarining rivojlanishidagi naqshdir.
Enantiosemiya - so’zning semantik rivojlanishi bilan bog'liq hodisa. Bu hodisa
so’zning leksema tarkibida qarama-qarshi, antonimik ma‘nolar hosil qila olishi
sifatida aniqlanadi. Enantiosemiya (yunoncha en ―ichdagi anti –―qara-qarshilik,
sema―belgi). Enantiosemiya so`zda antonimik ma`nolarning rivojlanishi,
ma`nolarning qutblanishi, bir so`zda ikki qarama-qarshi ma`noning yuzaga
kelishidir. Masalan, chilla so`zi “eng sovuq qirq kun” va “eng issiq qirq kun”
ma`nolariga ega. Sovuq va issiq ma`nolari zidlangan, qishning chillasi va yozning
chillasi ma`nosida bir-biriga o’zaro qarama-qarshi qo`yilgan. Ma`lumki,
har qanday til o`zining egasi bilan birga, egasining aqliy, ijtimoiy va madaniy
takomili bilan uyg`un tarzda rivojlanib boradi, bunda til egasining milliy mental
o`ziga xosliklari hal qiluvchi rol o`ynaydi. Tildagi ma`no taraqqiyoti yaxlit til
taraqqiyotidagi o`zak nuqtalardan biridir.
.So`z semantik taraqqiyotining mahsuli bo`lgan hosila (ko`chma) ma`no millat
hayotida sodir bo`layotgan turli o`zgarishlarning natijasida yuzaga keladi. Biror
yangi narsani nomlash ehtiyoji bilan paydo bo`ladi. Bir yakka shaxs nutqida
sodir bo`layotgan ko`chma ma`nolar vaqt o`tishi bilan uzual
ma`no kasb etadi. Enantiosemik ma`nolar ham ana shu qonuniyat asosida
paydo bo`ladi. Hozirgi o`zbek tilida ham zid ma`no taraqqiyoti mahsuli sanalgan
enantiosemik so`zlar mavjud. Enantiosemik ma`nolardagi bu kabi uzuallik va
okkozionallik jihatlari ularni lison va nutq kesimida o`rganishni talab etadi.
Enantiosemiya so`zdagi zid ma`noning uzual va okkozional ekanligiga qarab,
lisoniy va nutqiy enantiosemiyaga bo`linadi. Lisoniy enantiosemiya til egasi
xotirasi, lisonda, tayyor holda turuvchi ma`noviy zidlik. Masalan, marosim so`zi
to`y va azaga nisbatan ishlatiladi:
Kelasi Juma maxdumning uyida to`y ijro qilinib, marosimdan
so`ng Ra`no o`rdaga yuboriladigan bo`ldi (Abdulla Qodiriy ―Mehrobdan chayon).
Do`rmonda Abdulla Oripovning dafn marosimi bo`lib o`tdi. Marhum peshin mahali
Toshkentdagi ―Chig`atoy qabristoniga dafn etildi.(Gazetadan).
Bu so`z urf-odat, udumlarni ifodalovchi so`z hisoblanadi. So`z orqali
anglashiladigan ma`no til egasi xotirasida zid tarzda mavjuddir. Ma`raka so`zi
ham marosim so`zi bilan bir xil, to`y yoki a`za jarayonini ifodalaydi. Qiyoslang:
Shu-shu bo`ldi-yu, Norbuvining martabasi oshib, har bir ma`raka uning
maslahatisiz bo`lmaydigan bo`lib qoldi(H.Shams “Dushman”).
Bug`u avlodining mashhur oqsoqollaridan birontasining ulug’ ma`rakalarida unga
mol so`ydirishar... -hamma ishni unga topshiraverishardi (Ch.Aytmatov “Oq
kema”).
Savdo leksemasining ma`nosida ham lisoniy enantiosemiya kuzatiladi. O`zbek
tilining izohli lug`atida bu so`z quyidagicha izohlanadi: Oldi-sotdi,savdo-
sotiq,tovarni sotish, ayirboshlash bilan bog`liq bo`lgan ikki tomonlama
munosabatga doir muomala. Demak, olish, xarid qilish va sotish ma`nolarida zidlik
namoyon bo`ladi. Qiyoslang:
Layloning tomiga chiqsam, g’ozlari g ‘avgo qilur,
Erlari uyda turib, xotuni savdo qilur.(To`ra Sulaymon.’’Chimildiqqa kirgan chol’’).
...shuni ehtiyot qilib, har narsaga sarf qilmasdan, arzon mollardan olib kel, jon
bolam! —deb yana savdoga jo’natibdi(Ertakdan).
Lisoniy enantiosemiya uzual ma`nolar o`rtasidagi zidlik bo`lgani uchun ba`zan
uning lisoniy maqomini belgilashda lug`atlarda qayd qilinganligi yoki
qilinmaganligiga asoslanadi. Shu ma`noda hozirgi o`zbek tilidagi lisoniy
enantiosemik so`zlarning aksar qismi ham lug`atlarda aks etgan. Buni o`zbek
tilining izohli lug`atidan olingan ko`plab misollarda ko`rishimiz mumkin.
Masalan:
-Fotiha so`zidagi to`yda nikohdan oldingi marosim, unashtirish va o`lik chiqqan
xonadonda o`limning dastlabki uch kuni hamda hayit kunlari marhumning
xotirasi uchun o`tkaziladigan marosim, ta`ziya kabi ma`nolar lug`atda aks
etgan. Qiyoslang: Musulmon bo`lsalaring, qizimga tegmanglar!
Birovning omonati!
Birovga fotiha bo`lgan(P.Qodirov “Yulduzli tunlar”).
Shu payt uch kishi fotihaga kirdi(S.Siyoyev “Avaz’”).
Demak, lisoniy enantiosemiya so`zning o`z ma`nolari doirasida yuzaga keladi.
So`zning o`zida mavjud bo`lgan qarama-qarshi ma`nodir.
Nutqiy enantiosеmiya uzual bo'lmagan enantiosеmiya bo'lib, nutq- qacha mavjud
bo'lmagan ma'noviy zidlikdir. Shu bois u muvofiq kontеkstdagina yuzaga kеladi. Bu
tur enantiosеmiyada zid ma'nolardan biri uzual, ikkinchisi esa okkazional bo'ladi.
Masalan, yomon so`zi salbiy ma`noda ishlatiladi.Biroq matn ichida ijobiy
ma`no ham kasb etadi.Masalan, U kitobni― ”yomon “o`qib qo`yadi-da.
Og`zaki nutqqa xos bo`lgan yuqoridagi gapda yomon so`zining kontekstdan
tashqaridagi ma`nosi salbiy bo`lib, bu yerda uning aksi, ya`ni yaxshi, zo`r
so`zlari o`rnida qo`llangan.
Dono so`zining uzual va okkozional ma`nolari doirasida ham qarama-
qarshi ma`no yuzaga keladi. O`z ma`nosi biluvchi, bilimdon, aqlli. Lekin bu
ma`nolarga zid tarzda aqlsiz, ko`p narsani bilmaydigan kabi ko`chma ma`noni
ham ifodalaydi. Qiyoslang:
Tingla, donolarning xitoblarini, Egasi bor yurtning ertasi bordur;(Sirojiddin
Sayyid “Egasi bor yurt”); Ammo oyog’ining ostidan narini ko’rmaydigan,
vaholanki, hayotdan faqat nuqson izlaydigan ayrim ―”dono”vaysaqilar, afsuski, bor
(O ̳. Usmonov).
Salbiy baho ko`chma ma`noda ifodalangan. Maqtov so`zining uzual va okkozional
ma`nolari ham nutqiy enantiosemiyani hosil qiladi: Ularning ba`zi maqolalari
va taqrizlari faqat maqtovlardan iborat bo`lib qolyapti(Gazetadan);
Bular mardikorlikka borilgan yurt “sovuq do`zax” deyishibdi,u yerdagi
mehnat,tirikchilikning “maqtov”ini xo`p keltirishibdi (A.Qahhor. “O`tmishdan
ertaklar”).
Demak, maqtov so`zi ko`chma ma`noda o`zi ifodalagan tushunchaga zid tarzda
tanqidni ifodalagan.Nutqiy enantiosemiyada ham so`zning uzual va okkozional
ma`nolari biror narsa, belgi, harakat-holatni atab kelsa-da, unda ma`lum darajada
subyektiv ba-ho ham bo`ladi. Masalan, qahramonlik so`zi mardlik, dovyuraklik
va nomardlik ma`nolari bilan shaxsga xos nomni ifodalab keladi. Bu ma`noviy
zidlik faqat nomlovchi ma`nolar emas, balki baholar o`rtasida hamdir: so`zning
o`z ma`nosida ijobiy, ko`chma ma`noda esa
salbiy baho mavjud: Qiyoslang:
Lekin yig`lamang. U, albatta, keladi, qahramonliklar
ko`rsatib qaytadi(X.To`xtaboyev “Sariq devni minib”);
Kecha qanaqa “qahramonlik” ko`rsatganingni bilasanmi?―dedi qahr bilan.
(O`.Hoshimov “Tushda kechgan umrlar”).
Xullas, nutqiy enantiosеmiyaning yuzaga kelishini nutq sharoiti belgilaydi.
So'zning uzual va okkazional ma'nolari o'rtasida qarama-qarshilik namoyon
bo`ladi. Enantiosemiya uslub bilan aloqador bo`lgan nutqiy hodisalar sirasiga
kiradigan stilistik imkoniyatdir.
"Enantiosemiya"tushunchasining mohiyati to'g'risida turli tilshunoslarning turli
nazariyalari mavjud.
Lingvistik atamalar lug'atida O. S. Axmanova enantiosemiyani ikki xil talqin qiladi:
"So'zni qarama-qarshi ma'noda ishlatishdan iborat bo'lgan hodisa sifatida (maxsus
intonatsion kontur bilan birgalikda), bu ma'noda "enantiosemiya" atamasi antifrazga
teng. 2. "Ma'nolarning
qutblanishi, so'zning (morfemalar va boshqalar) antonimik ma'nolarni ifodalash
qobiliyati" sifatida Taklif etilgan ma'nolarning birinchisida, I. N. Gorelov
ta'kidlaganidek, enantiosemiya istehzoli yoki kinoyali ta'sirga erishish usuli va
intonatsiya orqali amalga oshiriladi. Ikkinchi ma'noda enantiosemiya allaqachon,
xususan, istehzoli so'zlardan foydalanish natijasida olingan natijadir . L. E.
Bessonovaning fikricha, enantiosemiya (yunon tilidan. en — "in", anti — "qarshi",
sema — "belgi") "bir xil so'zning semantik tuzilishidagi antonimik ma'nolarning
kombinatsiyasi" sifatida ifodalanadi Ushbu ta'rifdan ko'rinib turibdiki, tadqiqotchi
professor V. Shcherslning enantiose- miyasining mohiyati haqida fikr yuritadi.
Shuningdek, L. E. Bessonova enantiosemiya bilan bir xil so'zning qarama-qarshi
ma'nolari o'rtasidagi bog'liqlik yo'qolmaydi, degan xulosaga keladi, chunki tovush
qobig'ining tasodifiyligi emas, balki bu qarama-qarshiliklarning taqqoslanishi
mavjud. So'zning mazmun jihatidan o'ziga xosligi umumiy semantik tarkibiy
qismlar bilan ta'minlanadi, ular bitta moddiy qobiq bilan ifodalanadi va shuning
uchun bitta ifoda rejasi mavjud . Agar ikki so'zning semantikasini mazmun jihatidan
taqqoslab bo'lmaydigan bo'lsa, unda biz omonimiya fenomeni haqida gapiramiz, bu
yerda bitta so'zning ma'nolari shunchalik farq qiladiki, ular har xil so'zlarga aylanadi
va bu qarama-qarshiliklar tarkibning yagona rejasini va shuning uchun antonimik
qarama-qarshilikni yo'qotadi . Shunga o'xshash firlash mantig'iga ko'ra, masalan: 1)
yomon, umidsiz yoki "jirkanch", muammo keltiradigan, qiyin; 2) yaxshi, jasur ;
Ularning ma'nolari qarama-qarshi emas, lekin ayni paytda "ijobiy" va "salbiy"
semalarni o'z ichiga oladi. V. Shchersl va L. E. Bessonovaning nuqtai nazarlarini
baham ko'rgan L. I. Klimova, enantiosemiya hodisasini "so'zlarning qarama-qarshi
ma'nolarga ega bo'lish qobiliyati" deb ataydi va ushbu hodisaning mohiyatini
ko'rsatish uchun "ichki antonimiya" atamasidan foydalanadi. U enantiosemiya- ni
tilning semantik tuzilishini rivojlantirishning tabiiy hodisalaridan biri deb biladi, bu
ma'lum bir tilning so'z boyligini boyitish jarayoni natijasidir . Shuni tan olish
kerakki, enantiosemiyaning mohiyatini bunday talqin qilish juda mos keladi, chunki
siz bilganingizdek, inson xotirasining imkoniyatlari juda cheklangan va agar tilning
lug'ati faqat har bir yangi ma'no uchun alohida tovush komplekslarida yaratilgan
yangi atamalarni yaratish orqali boyitilgan bo'lsa, bunday ulkan lug'at birliklarini
o'zlashtirish imkonsiz bo'lar edi. V. V.Lyubkinning so'zlariga ko'ra, enantiosemiya
"so'zning til nuqtai nazaridan bir xil belgini saqlab, nutq nuqtai nazaridan qarama —
qarshi denotatlarga ega bo'lish qobiliyatidir" . Shunday qilib, enantiosemiyaga
shunday bir juft lug'at ma'nosiga ega bo'lgan so'zlarni kiritish kerak, ularning har biri
ma'lum ma'noda bir-biriga qarama-qarshi, xususan, ko'p yo'nalishli harakatlarni
bildiruvchi fe'llar; qarama-qarshi xususiyatlarni bildiruvchi so'zlar. Masalan, "olib
tashlash" fe'llarini misol qilib keltirishimiz mumkin :a) olib ketish, olib tashlash,
biror joyga yuborish, biror narsadan tashqarida; b) o'zingiz bilan biron bir joydan
olib keling yoki "chiqing" (1. tez harakat qilish, biron bir joydan uzoqlashish; 2. tez
harakatlanib, biron bir joydan paydo bo'ladi). V. V. Lyubkin enantiosemiyaga
qarama-qarshi bahoga ega bo'lgan so'zlardan foydalanish holatlarini, shu jumladan
istehzoli yoki evfemik so'zlardan foydalanish faktlarini nazarda tutmaydi; qarama-
qarshi modal bahoga ega bo'lgan so'zlar; qarama-qarshi ma'noda so'zlarni jargon
bilan ishlatish faktlari . Shunday qilib, tilshunos enantiosemik so'zlarni ishlatish
faktlari va so'zda pragmatik baholashning o'zgarishi qutbli holatlarini farqlash
zarurligini ta'kidlaydi. Tadqiqotlarda V. yu. Melikianning ta'kidlashicha, bitta til
birligida qarama-qarshi ma'nolarning mavjudligi tilning izchilligi va ko'p qirraliligi
bilan bog'liq. Tadqiqotchi enantiosemiya hodisasining quyidagi o'ziga xos
xususiyatlarini aniqlaydi:
a)Enantiosemiyada biz bitta til birligi (so'z, morfema, frazeologik birlik, gap va
boshqalar) haqida gapiramiz; b)til birligi bir nechta ma'nolarga ega, bu
enantiosemiyaning polisemiya bilan bog'liqligini ko'rsatadi; s) bitta til birligi
tarkibidagi ma'nolar qarama-qarshi ma’noda bog'langan.
Barcha til birliklari uchun V. yu. Melikyan ifodalangan qiymatning xususiyatiga
qarab enantiosemiyaning ikki turini aniqlaydi: mavzu va baholash. Obyektiv leksik
enantiosemiyada qiymatning turli xil obyektlari, harakatlari va boshqalarni
ko'rsatadigan tarkibiy qismlari birinchi o'ringa chiqadi. Nutqda til birligining
ishlashining tabiati, shuningdek, nostandart foydalanish natijasida yuzaga keladigan
hissiy va baholovchi ma'no soyalari ham muhimdir. Solihovaning aytishicha,
enantiosemiya lug'at o'zgarishlarining bir turidir, bu so'zning nutq darajasida ishlash
jarayonida qarama-qarshi ma'nolarni ifoda etish va ularni til tizimi darajasida
semantik tuzilishida saqlash qobiliyatidan iborat . Enantiosemik lug'at, umuman
olganda,semantik tuzilishida ijobiy yoki salbiy baholash semalarini o'z ichiga olgan
va ma'lum kontekstli sharoitlarda yangi- lanishi til birligining semantik yoki stilistik
mazmunini o'zgartiradigan so'zlar asosida paydo bo'ladi. Shunday qilib, ijobiy
bahoga ega bo'lgan so'z qarama-qarshi yo'nalishga ega bo'lishi mumkin, ya'ni
qiymatlarning o'ziga xos qutblanishi, hissiy baholash jihatidan qarama-qarshilik
paydo bo'ladi . Enantiosemik so'zning semantik tuzilishida ham salbiy, ham ijobiy
baholash- ning tarkibiy qismlari mavjud, ammo ma'lum bir baho- lash
komponentining aktualizatsiyasi kontekstda foyda- lanish bilan bog'liq. Ushbu
qoidalarni aniq misollar bilan ko'rib chiqing.
"Sovg'a" leksik birligidan kinoyali foydalanish bilan (birinchi ma'no-yaxshi, yoqimli
narsa; masalan.: U do’stiga tabassum sovg’a etdi .) ikkinchi ma'nosi teskari tomonga
o'zgaradi — yoqimsiz . Masalan.: Uning kutilmagan kelishi hali ham sovg'adir,
ayniqsa uning qo’rs xarakterini hisobga olgan holda. Yoki "yaxshi" leksemasini
ko'rib chiqing. "Yaxshi" leksemasining birinchi ma'nosi uning ijobiyligidir,
masalan: yaxshi ishchi, yaxshi xarakter. Ikkinchi ma'noda, bu leksema e'tiroz, biror
narsani inkor etish ma'nosiga ega bo'lgan nusxada, shuningdek, istehzoli
munosabatni ifodalashda ishlatiladi. Masalan.: Yaxshi olim!
Shunday qilib, yuqorida aytilganlarning barchasiga asoslanib, enantiosemiya
fenomeni semantik jarayon bo'lib, tilda tushunchalarning o'zgarishi va harakatini
belgilaydi va ularning turli sharoitlarda ishlashi natijasi da so'zlarning ma'nosini
o'zgartiradi. Ushbu kontseptsi yaning barcha ko'rib chiqilgan ta'riflari enantiosemiya
bir xil so'zning semantikasi doirasida bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan ikkita
ma'noning bir vaqtning o'zida birga yashashini anglatadi.Enantiosemiya-bu tilni
rivojlantirish manbai, insonning obyektiv voqelikni ko'rish jihatlaridan biridir.
Antonimlar atamasi hammamizga maktabdan tanish-ma'no jihatidan qarama-qarshi
bo'lgan nutqning bir xil qismidagi so'zlar. Kechayu kunduz, oq va qora — bunday
til juftliklarini eslash qiyin bo'lmaydi. Ammo bizning tilimizda, boshqalarda bo'lgani
kabi, biz o'ylamasligimiz mumkin bo'lgan bitta qiziqarli fakt bor — qarama-qarshi
ma'nolarni bitta so'z bilan birlashtirish mumkin. Tilshunoslikda bu hodisa
enantiosemiya deyiladi. Enantiosemiya (yunoncha so'zlardan enantios - " qarama —
qarshi "va sema - "belgi"), ushbu lingvistik hodisani o'rganishga qiziqish so'nmaydi,
chunki enantiosemiya ko'p qirrali va to'liq tushunilmagan.
Leksik enantiosemiyaning bir nechta misollari:
ko'rish — butun kitobni ko'rib chiqing, diqqat bilan o'qing — ehtimol ko'rib
chiqdim, topolmayapman);
bog'lash — boshlash-munosabatlarni boshlash, tugatish-chekish bilan bog'lash);
hid (xushbo'y hid-shirin gul hidi, yoqimsiz hid-axlat qutisidan hid).
So'zning qaysi ma'nosi ishlatilishi, albatta, matnning maqsadiga bog'liq. Qarama-
qarshi ma'no, tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, bir xil so'z turli xil aloqa sohalarida
ishlatilganligi va bu ibora istehzoli ma'noga ega bo'lishi mumkinligi sababli paydo
bo'ldi.
