Endokrin bezlar

Yuklangan vaqt

2024-06-09

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

20

Faytl hajmi

93,8 KB


Ilmiybaza.uz Endokrin bezlar Reja : 1. Gipofiz 2. Epifiz 3. Qalqonsimon bez Ma’ruza matni ENDOKRIN BEZLAR Odam va umurtqalilar organizmida ko`plab har xil bezlar uchraydi. Ular ikkita yirik guruhlarga bo`lib o`rganiladi. Tashqi ekzokrin bezlari va ichki endokrin bezlari. Bularning asosiy morfologik farqi tashqi sekretsiya bezlari maxsus chiqaruv ka-nalchalariga ega bo`lib, o`z mahsulotlarini, ya'ni sekretlarini tana yuzasiga, ovqat hazm qilish yo`liga, siydik tanosil yo`llariga ayrim bo`shliqlar kanalchalari yordamida chiqarib beradi. Ichki sekretsiya bezlari, ya'ni endokrin bezlarda chiqaruv kanalchalari bo`lmaydi. Shu sababli bu bezlar ishlab bergan oz miqdordagi biologik faol moddalarini bevosita qon kapillyar tomirlariga, to`qima oraliq suyuqligiga chiqarib beradi. Aksincha qon tomirlari juda yaxshi rivojlangan bo`lib, bulardan tashqari ayrim a'zolar va hujayra guruhlarini tashkil qilgan hujayralar ham ichki sekretsiya bezlari qatoriga kiradi. Endokrin bezlar faoliyati bilan shug`ullanadigan fanga endokrinologiya fani deb yuritiladi. Ilmiybaza.uz Endokrin bezlar Reja : 1. Gipofiz 2. Epifiz 3. Qalqonsimon bez Ma’ruza matni ENDOKRIN BEZLAR Odam va umurtqalilar organizmida ko`plab har xil bezlar uchraydi. Ular ikkita yirik guruhlarga bo`lib o`rganiladi. Tashqi ekzokrin bezlari va ichki endokrin bezlari. Bularning asosiy morfologik farqi tashqi sekretsiya bezlari maxsus chiqaruv ka-nalchalariga ega bo`lib, o`z mahsulotlarini, ya'ni sekretlarini tana yuzasiga, ovqat hazm qilish yo`liga, siydik tanosil yo`llariga ayrim bo`shliqlar kanalchalari yordamida chiqarib beradi. Ichki sekretsiya bezlari, ya'ni endokrin bezlarda chiqaruv kanalchalari bo`lmaydi. Shu sababli bu bezlar ishlab bergan oz miqdordagi biologik faol moddalarini bevosita qon kapillyar tomirlariga, to`qima oraliq suyuqligiga chiqarib beradi. Aksincha qon tomirlari juda yaxshi rivojlangan bo`lib, bulardan tashqari ayrim a'zolar va hujayra guruhlarini tashkil qilgan hujayralar ham ichki sekretsiya bezlari qatoriga kiradi. Endokrin bezlar faoliyati bilan shug`ullanadigan fanga endokrinologiya fani deb yuritiladi.
Ilmiybaza.uz Ichki sekretsiya bezlari boshqa a'zolar kabi evolyutsion taraqqiyotning ma'lum bosqichida, jumladan, qurtlar va yumshoq tanlilardayoq paydo bo`lgan va asta-sekin rivojlanib takomillashgan. Bu bezlar umurtqali hayvonlarda va odamlarda yuksak darajada taraqqiy etgan. Odamlar ichki sekretsiya bezlariga quyidagilar kiradi: gipotalamusning neyrosekretor yadrolari, gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezi, me'da osti bezining endokrin qismi buyrak usti bezlari va jinsiy bezlar (urug`don, tuxumdon). hozirgi vaqtda yo`ldosh, buyrak, hazm tizimi endokrin qismlari har tomonlama o`rganilgan. Bulardan tashqari endokrin hujayra guruhdari nafas olish tizimida va boshqa a'zolarda ham topilgan. Endokrin bezlar sof endokrin va aralash bezlarga bo`linadi. Sof endokrin bezlarga gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon oldi bezi va buyrak usti bezlari kirsa, aralash bezlarga me'da osti bezi, tuxumdon va urug`don bezlari kiradi. Endokrin bezlarning ishlab chiqaradigan mahsulotlari gormonlar (yun. qo`zqataman, ta'sir qilaman) deb yuritiladi. Gormonlar qonga, boshqa to`qima va suyuqliklarga chiqarilib, organizmning barcha a'zolarga va to`qimalariga tarqaladi hamda tegishli a'zo va to`qimalar hayotiy jarayonlariga ta'sir qilib, ular faoliyatini o`zgartiradi. Endokrin bezlarning gormonlari organizmning har xil a'zolari va to`qimalariga turlicha ta'sir qilishi mumkin. Gormonlarning ba'zilari to`qimadagi moddalar almashinuviga ta'sir ko`rsatsa, yana boshqalari organizmning shakl- lanishiga, metamorfoziga, to`qima va a'zolar ixtisoslashishining jadallashuviga ta'sir ko`rsatadi. Uchinchi xil gormonlar esa a'zolar va organizm faoliyatini o`zgartirishi mumkin. Masalan, buyrak usti bezlaridan sintezlanib chiqariladigan adrenalin gormoni, me'da osti bezining insulin va glyukagon gormonlari uglevod almashinuviga faol ta'sir ko`rsatadi. Qalqonsimon bez gormoni esa organizmda organik moddalarning parchalanishini jadallashtiradi, modda almashinish jarayonini tezlashtiradi. Tireoid gormonlari metamorfozga ham faol ta'sir ko`rsatadi. Uning bu xususiyatini ayniqsa, baqalar misolida yaxshi kuzatsa bo`ladi. Adrenalinning yurak ishini tezlashtirishi, vazopressinning (gapofizdan ishlanib chiqadigan gormonlar) qon tomirlarini toraytirishi, gormonlarning a'zolar faoliyatini o`zgartirishiga, ular Ilmiybaza.uz Ichki sekretsiya bezlari boshqa a'zolar kabi evolyutsion taraqqiyotning ma'lum bosqichida, jumladan, qurtlar va yumshoq tanlilardayoq paydo bo`lgan va asta-sekin rivojlanib takomillashgan. Bu bezlar umurtqali hayvonlarda va odamlarda yuksak darajada taraqqiy etgan. Odamlar ichki sekretsiya bezlariga quyidagilar kiradi: gipotalamusning neyrosekretor yadrolari, gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezi, me'da osti bezining endokrin qismi buyrak usti bezlari va jinsiy bezlar (urug`don, tuxumdon). hozirgi vaqtda yo`ldosh, buyrak, hazm tizimi endokrin qismlari har tomonlama o`rganilgan. Bulardan tashqari endokrin hujayra guruhdari nafas olish tizimida va boshqa a'zolarda ham topilgan. Endokrin bezlar sof endokrin va aralash bezlarga bo`linadi. Sof endokrin bezlarga gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon oldi bezi va buyrak usti bezlari kirsa, aralash bezlarga me'da osti bezi, tuxumdon va urug`don bezlari kiradi. Endokrin bezlarning ishlab chiqaradigan mahsulotlari gormonlar (yun. qo`zqataman, ta'sir qilaman) deb yuritiladi. Gormonlar qonga, boshqa to`qima va suyuqliklarga chiqarilib, organizmning barcha a'zolarga va to`qimalariga tarqaladi hamda tegishli a'zo va to`qimalar hayotiy jarayonlariga ta'sir qilib, ular faoliyatini o`zgartiradi. Endokrin bezlarning gormonlari organizmning har xil a'zolari va to`qimalariga turlicha ta'sir qilishi mumkin. Gormonlarning ba'zilari to`qimadagi moddalar almashinuviga ta'sir ko`rsatsa, yana boshqalari organizmning shakl- lanishiga, metamorfoziga, to`qima va a'zolar ixtisoslashishining jadallashuviga ta'sir ko`rsatadi. Uchinchi xil gormonlar esa a'zolar va organizm faoliyatini o`zgartirishi mumkin. Masalan, buyrak usti bezlaridan sintezlanib chiqariladigan adrenalin gormoni, me'da osti bezining insulin va glyukagon gormonlari uglevod almashinuviga faol ta'sir ko`rsatadi. Qalqonsimon bez gormoni esa organizmda organik moddalarning parchalanishini jadallashtiradi, modda almashinish jarayonini tezlashtiradi. Tireoid gormonlari metamorfozga ham faol ta'sir ko`rsatadi. Uning bu xususiyatini ayniqsa, baqalar misolida yaxshi kuzatsa bo`ladi. Adrenalinning yurak ishini tezlashtirishi, vazopressinning (gapofizdan ishlanib chiqadigan gormonlar) qon tomirlarini toraytirishi, gormonlarning a'zolar faoliyatini o`zgartirishiga, ular
Ilmiybaza.uz ishini bajarishiga misol bo`la oladi. Ichki sekretsiya bezlarining faoliyati nerv tizimi orqali boshqarilib turadi. Bunda nerv tolalari har bir bezga yoki uning hujayralariga tegib turadi. Lekin nerv uchlari hamma vaqt nerv to`qimalariga yoki hujayralariga bevosita yetib borolmaydi. Natijada nerv impulsini qabul qila olmaydilar. Bunday hujayralarning faoliyati hujayralar atrofidagi suyuqliklar hamda qon bilan keluvchi biologik faol moddalar va gormonlar orqali bajariladi. To`qima va a'zolar faoliyatini qon va limfa suyuqligi orqali bajarishiga gumoral tizim deyiladi. Demak, nerv tizimi endokrin bezlar bilan birgalikda organizm funktsiyalarini bajarishda ishtirok etadilar. Bu jarayonda nerv tizimi albatta yetakchi o`rinni egallaydi. Shunday bo`lsada, turfli jarayonlarning gormonlar yoki boshqa biologik faol moddalar bilan, ya'ni gumoral yo`l bilan boshqarilishi nihoyatda muhimdir. Gor-monlar bir qancha o`ziga xos xususiyatlarga ega va shu jihatdan nerv impulsidan farqlanadi. Jumladan, qanday bo`lmasin ma'lum bir gormon organizmdagi muayyan a'zo faoliyatiga ta'sir ko`rsatadi va unda tegishli o`zgarishlarni keltirib chiqaradi. Gormonlar tegishli bezlarda uzluksiz ravishda sintezlanib, tegishli a`zolarga uzluk-siz ravishda ta'sir qilib turadi. Gormonlar bevosita qonga yoki boshqa suyuqliklarga chiqariladigan bo`lgani uchun, ular organizmning barcha a'zo va to`qimalariga yetib boradi, shu tariqa hosil bo`lgan joydan ancha uzoqda bo`lgan a'zo va to`qimalar faoliyatiga ham ta'sir ko`rsata oladi. Biroq ayrim a'zolardagi maxsus hujayralarda hosil bo`ladigan biologik faol gormonsimon moddalar ("hujayra gormonlari") boshqa a'zolarga o`tmaydi. Shu sababli ular hosil bo`lgan joylardagina o`z ta'sirini namoyon etadi. Gormonlar hujayralardagi jarayonlarga faol ta'sir etib, hujayralar membronasi o`tkazuvchanligini, ulardagi oksidlanish va kaytarilish reaktsiyalarini, ularning qop tarkibini o`zgartira oladi. Gormonlar ta'siri tufayli to`qimalarda sezilarli miqdorda adenozinomonofosfat to`planadi. Bu modda gormonlar ta'sirini hujayralarga o`tkazadigan "vositachi" bo`lib hisoblanadi. Hujayra va to`qimalarga bevosita ta'sir qilish bilan birgalikda, gormonlar tegishli retseptorlarga ham ta'sir ko`rsatib, murakkab reflektor jarayonlarda ishtirok etadi. Ular nerv markazlarining funktsional Ilmiybaza.uz ishini bajarishiga misol bo`la oladi. Ichki sekretsiya bezlarining faoliyati nerv tizimi orqali boshqarilib turadi. Bunda nerv tolalari har bir bezga yoki uning hujayralariga tegib turadi. Lekin nerv uchlari hamma vaqt nerv to`qimalariga yoki hujayralariga bevosita yetib borolmaydi. Natijada nerv impulsini qabul qila olmaydilar. Bunday hujayralarning faoliyati hujayralar atrofidagi suyuqliklar hamda qon bilan keluvchi biologik faol moddalar va gormonlar orqali bajariladi. To`qima va a'zolar faoliyatini qon va limfa suyuqligi orqali bajarishiga gumoral tizim deyiladi. Demak, nerv tizimi endokrin bezlar bilan birgalikda organizm funktsiyalarini bajarishda ishtirok etadilar. Bu jarayonda nerv tizimi albatta yetakchi o`rinni egallaydi. Shunday bo`lsada, turfli jarayonlarning gormonlar yoki boshqa biologik faol moddalar bilan, ya'ni gumoral yo`l bilan boshqarilishi nihoyatda muhimdir. Gor-monlar bir qancha o`ziga xos xususiyatlarga ega va shu jihatdan nerv impulsidan farqlanadi. Jumladan, qanday bo`lmasin ma'lum bir gormon organizmdagi muayyan a'zo faoliyatiga ta'sir ko`rsatadi va unda tegishli o`zgarishlarni keltirib chiqaradi. Gormonlar tegishli bezlarda uzluksiz ravishda sintezlanib, tegishli a`zolarga uzluk-siz ravishda ta'sir qilib turadi. Gormonlar bevosita qonga yoki boshqa suyuqliklarga chiqariladigan bo`lgani uchun, ular organizmning barcha a'zo va to`qimalariga yetib boradi, shu tariqa hosil bo`lgan joydan ancha uzoqda bo`lgan a'zo va to`qimalar faoliyatiga ham ta'sir ko`rsata oladi. Biroq ayrim a'zolardagi maxsus hujayralarda hosil bo`ladigan biologik faol gormonsimon moddalar ("hujayra gormonlari") boshqa a'zolarga o`tmaydi. Shu sababli ular hosil bo`lgan joylardagina o`z ta'sirini namoyon etadi. Gormonlar hujayralardagi jarayonlarga faol ta'sir etib, hujayralar membronasi o`tkazuvchanligini, ulardagi oksidlanish va kaytarilish reaktsiyalarini, ularning qop tarkibini o`zgartira oladi. Gormonlar ta'siri tufayli to`qimalarda sezilarli miqdorda adenozinomonofosfat to`planadi. Bu modda gormonlar ta'sirini hujayralarga o`tkazadigan "vositachi" bo`lib hisoblanadi. Hujayra va to`qimalarga bevosita ta'sir qilish bilan birgalikda, gormonlar tegishli retseptorlarga ham ta'sir ko`rsatib, murakkab reflektor jarayonlarda ishtirok etadi. Ular nerv markazlarining funktsional
Ilmiybaza.uz holatiga ham ta'sir ko`rsatadi. Gormoilar organizmning irsiy belgilariga, xromosomalariga gam o`z ta'sirini ko`rsatadi. Estrogenlar, testosteron, kortizon, somatotropin, insulin va boshqalar oqsil biosintezining boshqarilishida va u orqali irsiy belgilarning nasldan naslga o`tishida ishtirok etadi. Jumladan, bu gormonlar, xromosomalardagi DNK ga ta'sir ko`rsatib, uning tegishli qismlarida maxsus oqsil qoplovchi modda - gistonlar hosil bo`lishiga yordam beradi. Informatsion RNK ning har bir yangi molekulasi faqatgina DNK ning o`sha gistonlardan hosil bo`lgan qismidagina hosil bo`ladi. Informatsion RNK esa oqsil biosintezini, demak irsiy xususiyatlarini belgilaydi. Shu tariqa gormonlar organizmning irsiy xususiyatlariga ta'sir ko`rsatadi. Endokrin bezlarning barchasi (60-rasm) funktsional jihatdan bir-biri bilan aloqador. Ularning faoliyati nerv tizimi bilan am bevosita aloqada amalga oshadi. Endokrin bezlari nerv tizimining eng yaqin hamkori sifatida organizmdagi barcha jarayonlarning boshqarilishida ishtirok etgani bilan o`zining faoliyati ham ney- rogumoral ravishda boshqariladi va organizmning uzluksiz o`zgarib turgan ehtiyojiga moslashib boradi. Gipotalamus yadrolari zaruriyatga qarab gipofizga nerv impulslarini yuboradi, gipofiz esa o`z navbatida ko`pchilik endokrin bezlar funktsiyasiga ta'sir ko`rsatadi. Gipotalamus bilan gipofiz bir-biri bilan bog`liqligi gipofizning bir qismi (orqa bo`la-gi) asosan nerv to`qimasidan tashkil topgan va gipotalamusning ajralmas qismi sifatida ish yuritadi. Gipofiz esa, o`z navbatida, organizmdagi ichki sekretsiya bezlarining eng asosiy "rahnamosi" hisoblaiadi. Jumladan, uning oldingi qismidan ajraladigan gormonlar qalqonsimon bez, jinsiy bezlar, buyrak usti bezi va boshqa bezlarga faol ta'sir ko`rsatib turadi. Ichki sekretsiya bezlari faoliyatining boshqarilishida gipotalamusdan tashqari markaziy nerv tizimining boshqa qismlari va hatto bosh miya yarim sharlarining po`stlog`i ham ishtirok etadi.Ayrim olimlar endokrin bezlarini gapofiz bezining oddingi bo`lagi bilan aloqador va aloqador bo`lmagan guruhdarga bo`ladilar. Aloqadorlariga qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari (po`stloq qismi) va jinsiy bezlarni kiritib, aloqador bo`lmagan bezlarga buyrak usti bezining miya (maqiz) qismi, qalqonsimon bez oldi bezi, pankreatik orolchalar va paragangliyalarni kiritadilar. Ilmiybaza.uz holatiga ham ta'sir ko`rsatadi. Gormoilar organizmning irsiy belgilariga, xromosomalariga gam o`z ta'sirini ko`rsatadi. Estrogenlar, testosteron, kortizon, somatotropin, insulin va boshqalar oqsil biosintezining boshqarilishida va u orqali irsiy belgilarning nasldan naslga o`tishida ishtirok etadi. Jumladan, bu gormonlar, xromosomalardagi DNK ga ta'sir ko`rsatib, uning tegishli qismlarida maxsus oqsil qoplovchi modda - gistonlar hosil bo`lishiga yordam beradi. Informatsion RNK ning har bir yangi molekulasi faqatgina DNK ning o`sha gistonlardan hosil bo`lgan qismidagina hosil bo`ladi. Informatsion RNK esa oqsil biosintezini, demak irsiy xususiyatlarini belgilaydi. Shu tariqa gormonlar organizmning irsiy xususiyatlariga ta'sir ko`rsatadi. Endokrin bezlarning barchasi (60-rasm) funktsional jihatdan bir-biri bilan aloqador. Ularning faoliyati nerv tizimi bilan am bevosita aloqada amalga oshadi. Endokrin bezlari nerv tizimining eng yaqin hamkori sifatida organizmdagi barcha jarayonlarning boshqarilishida ishtirok etgani bilan o`zining faoliyati ham ney- rogumoral ravishda boshqariladi va organizmning uzluksiz o`zgarib turgan ehtiyojiga moslashib boradi. Gipotalamus yadrolari zaruriyatga qarab gipofizga nerv impulslarini yuboradi, gipofiz esa o`z navbatida ko`pchilik endokrin bezlar funktsiyasiga ta'sir ko`rsatadi. Gipotalamus bilan gipofiz bir-biri bilan bog`liqligi gipofizning bir qismi (orqa bo`la-gi) asosan nerv to`qimasidan tashkil topgan va gipotalamusning ajralmas qismi sifatida ish yuritadi. Gipofiz esa, o`z navbatida, organizmdagi ichki sekretsiya bezlarining eng asosiy "rahnamosi" hisoblaiadi. Jumladan, uning oldingi qismidan ajraladigan gormonlar qalqonsimon bez, jinsiy bezlar, buyrak usti bezi va boshqa bezlarga faol ta'sir ko`rsatib turadi. Ichki sekretsiya bezlari faoliyatining boshqarilishida gipotalamusdan tashqari markaziy nerv tizimining boshqa qismlari va hatto bosh miya yarim sharlarining po`stlog`i ham ishtirok etadi.Ayrim olimlar endokrin bezlarini gapofiz bezining oddingi bo`lagi bilan aloqador va aloqador bo`lmagan guruhdarga bo`ladilar. Aloqadorlariga qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari (po`stloq qismi) va jinsiy bezlarni kiritib, aloqador bo`lmagan bezlarga buyrak usti bezining miya (maqiz) qismi, qalqonsimon bez oldi bezi, pankreatik orolchalar va paragangliyalarni kiritadilar.
Ilmiybaza.uz Oxirgi vaqtda bunday tasnif nisbiy deb topilmoqda. Chunki turli endokrin bezlar bir-biriga va o`zaro bog`liqdir. Natijada bir butun neyroendokrin tizim shakllanadi. Hozirgi vaqtda zamon talabiga javob beradigan mukammalashtirilgan yangi tasnif taqdim etilmoqda. Gipotalamus endokrin tizimining eng oliy markazi bo`lib, ichki a'zolar faoliyatini muvofiqlashtiradi va bu faoliyat nervendokrin tizimi bilan birgalikda borishini ta'minlaydi. Uning tarkibida 32 juft yadro joylashib, ular neyrosekretor hujayralaridan tashkil topgan. Endokrin bezlar funktsiyasini boshqarishda gipotalamus bilan birga epifiz ham ishtirok etishi ta'kidlanmoqda. biriktiruvchi to`qimadan iborat kapsula bilan o`ralgan. Gipofiz oldingi, o`rta va orqa bo`lakchalarga bo`linadi. Taxminan 70 % oldingi bo`lakdan, 20 % orqa va 10 % o`rta 60-rasm. Odam tanasida endokrin bezlarining joylashishi. 1- gipofiz va epifiz; 2-qalqonsimon bez; 3-qalqonsimon bez oldi bezi; 4-buyrak osti bezlari; 5-pankreatik orolchalar ( Langerdans orlchalari); 6-tuxumdon: 7-urug’don. bo`lagini tashkil etadi. Gipofizning oldingi bo`lagi do`mboq qismi va oraliq bo`lagi bez epiteliysidan tashkil topgan, ularga birgalikda endogipofiz nomi berilgan. Orqa bo`lagi miya oyoqchasiga tutashib, nerv hujayralaridan tashkil topgan bo`lib, ularga Ilmiybaza.uz Oxirgi vaqtda bunday tasnif nisbiy deb topilmoqda. Chunki turli endokrin bezlar bir-biriga va o`zaro bog`liqdir. Natijada bir butun neyroendokrin tizim shakllanadi. Hozirgi vaqtda zamon talabiga javob beradigan mukammalashtirilgan yangi tasnif taqdim etilmoqda. Gipotalamus endokrin tizimining eng oliy markazi bo`lib, ichki a'zolar faoliyatini muvofiqlashtiradi va bu faoliyat nervendokrin tizimi bilan birgalikda borishini ta'minlaydi. Uning tarkibida 32 juft yadro joylashib, ular neyrosekretor hujayralaridan tashkil topgan. Endokrin bezlar funktsiyasini boshqarishda gipotalamus bilan birga epifiz ham ishtirok etishi ta'kidlanmoqda. biriktiruvchi to`qimadan iborat kapsula bilan o`ralgan. Gipofiz oldingi, o`rta va orqa bo`lakchalarga bo`linadi. Taxminan 70 % oldingi bo`lakdan, 20 % orqa va 10 % o`rta 60-rasm. Odam tanasida endokrin bezlarining joylashishi. 1- gipofiz va epifiz; 2-qalqonsimon bez; 3-qalqonsimon bez oldi bezi; 4-buyrak osti bezlari; 5-pankreatik orolchalar ( Langerdans orlchalari); 6-tuxumdon: 7-urug’don. bo`lagini tashkil etadi. Gipofizning oldingi bo`lagi do`mboq qismi va oraliq bo`lagi bez epiteliysidan tashkil topgan, ularga birgalikda endogipofiz nomi berilgan. Orqa bo`lagi miya oyoqchasiga tutashib, nerv hujayralaridan tashkil topgan bo`lib, ularga
Ilmiybaza.uz Gipofiz Gipofiz (hypophysis) kalla suyagini turk egari sohasida, miya asosidagi voronkasimon oyoqchada osilib turadigan ichki sekretsiya bezi, ustki tomondan neyrogipofiz nomi berilgan. Gipofiz turli bez hujayralaridan tashkil topgan, ular organizmning holati va boshqa ko`pgina faktorlar ta'sirida o`zgarib turadi. Organizmning turli funktsiyalarini bajarishda ishtirok etadi. Shu bilan boshqa ichki sekretsiya bezlarining faoliyatini, o`ziga ishlab beradigan gormonlari yordamida boshqarib turadi. Gipofiz funktsiyasi gipotalamus bilan bog`liq holda bo`lib, gapotalamo-gipofizor tizimini tashkil etadi. Gipofizning oldingi bo`lagida uch xil hujayralar tafovut qilinadi. Ularda atsidofil qujayralar 4-10 % ni, bazofil hujayralar 30-35 % ni, xromofil (bosh) hujayralar 60 % ni tashkil etadi. Oldingi ikkitasi (atsidofil va bazofil) bo`yoqlarda yaxshi bo`yalgani uchun xromofil nomini olgan. Xromofil hujayralardan atsidofil va bazofil hujayralar hosil bo`ladi. Sut emizuvchilar gipofizning oldingi bo`lagida 6 xil gormon ishlab chiqariladi. Bularga: o`sish gormoni (somatotropin), adrenokortikotrop gormoni (AKTG) va prolaktin (laktotropin, laktotrop gormoni LTG) oqsil bo`lsa, follikulni stimullovchi gormon (FSG), lyutinlovchi gormon (TTG, tireotropin) glyukoproteindir. Bu gormonlar orgashzm o`sib rivojlanishida bir nechta ichki sekretsiya bezlari faoliyatini, moddalar almashinuvi va ko`payish jarayonlarini boshqarishda ishtirok etadi. Gipofizning oldingi qismi olib tashlansa, organizmda turli kasalliklar sodir bo`la boshlaydi. Jumladan, yosh organizm o`smay qoladi, jinsiy bezlarning rivojlanishi keskin susayadi, moddalar almashinuvi pasayishi va buzilishi natijasida quvvati kuchsizlanadi. Ayrim ichki sekretsiya bezlarining faoliyati ham keskin buziladi. Atsidofil endokrinotsit hujayralarining mahsuli bo`lgan somatotrotsitlar o`sish gormoni (STG) somatotropinni ishlab beradi. Bu gormon o`sish va rivojlanish jarayonlarining boshqarilishida ishtirok etadi. Bu gormon gapofizdan toza holda Ilmiybaza.uz Gipofiz Gipofiz (hypophysis) kalla suyagini turk egari sohasida, miya asosidagi voronkasimon oyoqchada osilib turadigan ichki sekretsiya bezi, ustki tomondan neyrogipofiz nomi berilgan. Gipofiz turli bez hujayralaridan tashkil topgan, ular organizmning holati va boshqa ko`pgina faktorlar ta'sirida o`zgarib turadi. Organizmning turli funktsiyalarini bajarishda ishtirok etadi. Shu bilan boshqa ichki sekretsiya bezlarining faoliyatini, o`ziga ishlab beradigan gormonlari yordamida boshqarib turadi. Gipofiz funktsiyasi gipotalamus bilan bog`liq holda bo`lib, gapotalamo-gipofizor tizimini tashkil etadi. Gipofizning oldingi bo`lagida uch xil hujayralar tafovut qilinadi. Ularda atsidofil qujayralar 4-10 % ni, bazofil hujayralar 30-35 % ni, xromofil (bosh) hujayralar 60 % ni tashkil etadi. Oldingi ikkitasi (atsidofil va bazofil) bo`yoqlarda yaxshi bo`yalgani uchun xromofil nomini olgan. Xromofil hujayralardan atsidofil va bazofil hujayralar hosil bo`ladi. Sut emizuvchilar gipofizning oldingi bo`lagida 6 xil gormon ishlab chiqariladi. Bularga: o`sish gormoni (somatotropin), adrenokortikotrop gormoni (AKTG) va prolaktin (laktotropin, laktotrop gormoni LTG) oqsil bo`lsa, follikulni stimullovchi gormon (FSG), lyutinlovchi gormon (TTG, tireotropin) glyukoproteindir. Bu gormonlar orgashzm o`sib rivojlanishida bir nechta ichki sekretsiya bezlari faoliyatini, moddalar almashinuvi va ko`payish jarayonlarini boshqarishda ishtirok etadi. Gipofizning oldingi qismi olib tashlansa, organizmda turli kasalliklar sodir bo`la boshlaydi. Jumladan, yosh organizm o`smay qoladi, jinsiy bezlarning rivojlanishi keskin susayadi, moddalar almashinuvi pasayishi va buzilishi natijasida quvvati kuchsizlanadi. Ayrim ichki sekretsiya bezlarining faoliyati ham keskin buziladi. Atsidofil endokrinotsit hujayralarining mahsuli bo`lgan somatotrotsitlar o`sish gormoni (STG) somatotropinni ishlab beradi. Bu gormon o`sish va rivojlanish jarayonlarining boshqarilishida ishtirok etadi. Bu gormon gapofizdan toza holda
Ilmiybaza.uz ajratib olingan. Turli hayvonlarning somatotropin gormoni tarkibidagi amino- kislotalar soni, molekulyar og`irligi va boshqa bir qator fizik-kimyoviy xususiyatlari jihatidan birbiridan farq qiladi. O`sish gormoni organizm o`sishini ta'minlashda ishtirok etadigan jarayonlarning barchasida ishtirok etadi. Jumladan, hujayralarning ko`payishi, oqsillarning sintezlanishi hamda to`qimalarning miqdor jihatidan oshib borishiga bevosita ta'sir ko`rsatadi. Somatotropin gormoni ayniqsa uzun suyaklarga va tog`ay to`qimalariga bevosita ta'sir ko`rsatib, ularning o`sishi va rivojlanishini jadallashtiradi. Bu gormon organizm uchun kerakli miqdorda chiqarilib berilganida ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Agarda bu gormon miqdori organizmda kamayib yoki oshib ketsa, turli patologik holatlarga olib kelishi mumkin. Oshib ketsa, gigantizm kasaliga olib keladi. Bunda organizm yiriklashib.ketadi, ayrim holatlarda suyaklarning sinishi ham kuzatiladi. Kamayib ketsa, organizm o`smay qoladi. Adrenokortikotrop gormon (AKTG) - gipofiz bezi oldingi bo`lagining asosan chekkalarida joylashgan hujayralari ishlab beradi. Bu gormon buyrak usti bezining po`stloq qismiga ta'sir qiladi. Gipofiz bezi olib tashlansa, buyrak usti bezining po`stloq qavati, ayniqsa to`rsimon va tutamli zonalari atrofiyaga uchragani kuzatilgan. Adrenokortikotrop gormon buyrak kanalchalaridagi natriy, xlor ionlari va suvning reabsorbtsiyasiga, shuningdek, yog` va aminokislotalarda qandning hosil bo`lishiga, organizmdan nitrat moddasining chiqarilishiga ta'sir ko`rsatadi. Tireotrop gormon (TTG). Gipofizning bu gormoni qalqonsimon bezning faoliyatini boshqarib turadi. Bu gormonning qonda ko`payib yoki kamayib ketishi qalqonsimon bez funktsiyasiga bevosita o`z ta'sirini ko`rsatadi. Masalan, hayvonlarda gipofiz bezi olib tashlansa, ularning qalqonsimon bezi atrofiyaga uchraydi. Yodning o`zlashtirilishi, tiroksin sintezlanishi keskin kamayadi. Agar organizmga tireotrop gormoni yuborilsa, unda tiroksin reaktsiyasi kuzatiladi. Gipofiz bilan qalqonsimon bez funktsional jihatidan bir-biri bilan bog`liq. Ma'lum bo`lishicha, gapotalamusning neyrosekretlaridan bittasi gipofiz tireotrop gormonini Ilmiybaza.uz ajratib olingan. Turli hayvonlarning somatotropin gormoni tarkibidagi amino- kislotalar soni, molekulyar og`irligi va boshqa bir qator fizik-kimyoviy xususiyatlari jihatidan birbiridan farq qiladi. O`sish gormoni organizm o`sishini ta'minlashda ishtirok etadigan jarayonlarning barchasida ishtirok etadi. Jumladan, hujayralarning ko`payishi, oqsillarning sintezlanishi hamda to`qimalarning miqdor jihatidan oshib borishiga bevosita ta'sir ko`rsatadi. Somatotropin gormoni ayniqsa uzun suyaklarga va tog`ay to`qimalariga bevosita ta'sir ko`rsatib, ularning o`sishi va rivojlanishini jadallashtiradi. Bu gormon organizm uchun kerakli miqdorda chiqarilib berilganida ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Agarda bu gormon miqdori organizmda kamayib yoki oshib ketsa, turli patologik holatlarga olib kelishi mumkin. Oshib ketsa, gigantizm kasaliga olib keladi. Bunda organizm yiriklashib.ketadi, ayrim holatlarda suyaklarning sinishi ham kuzatiladi. Kamayib ketsa, organizm o`smay qoladi. Adrenokortikotrop gormon (AKTG) - gipofiz bezi oldingi bo`lagining asosan chekkalarida joylashgan hujayralari ishlab beradi. Bu gormon buyrak usti bezining po`stloq qismiga ta'sir qiladi. Gipofiz bezi olib tashlansa, buyrak usti bezining po`stloq qavati, ayniqsa to`rsimon va tutamli zonalari atrofiyaga uchragani kuzatilgan. Adrenokortikotrop gormon buyrak kanalchalaridagi natriy, xlor ionlari va suvning reabsorbtsiyasiga, shuningdek, yog` va aminokislotalarda qandning hosil bo`lishiga, organizmdan nitrat moddasining chiqarilishiga ta'sir ko`rsatadi. Tireotrop gormon (TTG). Gipofizning bu gormoni qalqonsimon bezning faoliyatini boshqarib turadi. Bu gormonning qonda ko`payib yoki kamayib ketishi qalqonsimon bez funktsiyasiga bevosita o`z ta'sirini ko`rsatadi. Masalan, hayvonlarda gipofiz bezi olib tashlansa, ularning qalqonsimon bezi atrofiyaga uchraydi. Yodning o`zlashtirilishi, tiroksin sintezlanishi keskin kamayadi. Agar organizmga tireotrop gormoni yuborilsa, unda tiroksin reaktsiyasi kuzatiladi. Gipofiz bilan qalqonsimon bez funktsional jihatidan bir-biri bilan bog`liq. Ma'lum bo`lishicha, gapotalamusning neyrosekretlaridan bittasi gipofiz tireotrop gormonini
Ilmiybaza.uz hosil bo`lishini va sekretsiyasini boshqarib turadi. Ayrim endokrinologlarning fikricha gipofiz bezida bir nechta tireotrop gormon fraktsiyalari mavjud bo`lib, ular bir-biridan o`zining fiziologik xususiyatlari bilan farqlanadi. Tireotrop fraktsiyalaridan biri qalqonsimon bezi ishtirokisiz ekzoftalm, ya'ni ko`z soqqasining bo`rtib chiqishiga sababli deb hisoblanadi. Bunday ko`rinish, odatda, faqat bez giper-funktsiyasi holatida kuzatiladi. Bu fraktsiya ko`z soqqasining orqa tomonidagi biriktiruvchi to`qima tarkibida nordon mukopolisaxaridlar yig`ilishini kuchaytiradi. Gonadotrop gormonlariga follikulni stimullovchi gormon (FSG) prolaktin, laktrotrop gormon (LTG) va lyutenlovchi gormon (LG) lyuteotropin kiradi. Bu gormonlarni ham gipofiz bezining oldingi bo`lagani tashkil qiluvchi ayrim hujayralar ishlab beradi. Shuningdek, bu gormonlar jinsiy bezlar funktsiyasiga ham ta'sir qiladi. Follikulni stimullovchi gormon erkaklar va ayollar jinsiy bezlari epiteliysini rivojlantiradi, spermatogenez jarayonlariga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Lyutenlovchi gormon sariq tanachadan progesteron gormoni sintezini tezlashtiradi. Laktotropin gormoni esa sut bezini rivojlantirib yetilishiga va laktatsiyasiga ta'sir ko`rsatadi. Gipofizning oraliq (o`rta) bo`lagi asosan donador melanotropotsid hujayralaridan tashkil topgan bo`lib, melaninning pigment moddasini stimullovchi gormonni saqlaydi. Gipofiz o`rta bo`limi hayvonlardan baliqlarda yaxshi o`rganilgan. Ularda o`rta bo`lim olib tashlanganida terisi rangsizlangani kuzatilgan, bu esa melanofor gormoniga bog`liqdir. Amfibiya va reptiliyalarda u pigment hujayralariga ta'sir qilishi natajasida teri rangining o`zgargani kuzatilgan. Ayollar homiladorligining oxirgi bosqichlarida va bola tug`ilishida melanofor miqdori oshishi kuzatilgan. Bu gormon boshqa jarayonlarda ham ishtirok etishi mumkin. Gipofizning orqa bo`lagi neyrogormonlar vaqtincha akkumulyatsiya qilinadigan a'zo hisoblanadi. Orqa bo`lagi neyrogipofiz, gipofiz-gipotalamus trakti tarkibidagi (supraoptik va paraveshrikulyar neyrosekret hujayralar) aksonlarning Ilmiybaza.uz hosil bo`lishini va sekretsiyasini boshqarib turadi. Ayrim endokrinologlarning fikricha gipofiz bezida bir nechta tireotrop gormon fraktsiyalari mavjud bo`lib, ular bir-biridan o`zining fiziologik xususiyatlari bilan farqlanadi. Tireotrop fraktsiyalaridan biri qalqonsimon bezi ishtirokisiz ekzoftalm, ya'ni ko`z soqqasining bo`rtib chiqishiga sababli deb hisoblanadi. Bunday ko`rinish, odatda, faqat bez giper-funktsiyasi holatida kuzatiladi. Bu fraktsiya ko`z soqqasining orqa tomonidagi biriktiruvchi to`qima tarkibida nordon mukopolisaxaridlar yig`ilishini kuchaytiradi. Gonadotrop gormonlariga follikulni stimullovchi gormon (FSG) prolaktin, laktrotrop gormon (LTG) va lyutenlovchi gormon (LG) lyuteotropin kiradi. Bu gormonlarni ham gipofiz bezining oldingi bo`lagani tashkil qiluvchi ayrim hujayralar ishlab beradi. Shuningdek, bu gormonlar jinsiy bezlar funktsiyasiga ham ta'sir qiladi. Follikulni stimullovchi gormon erkaklar va ayollar jinsiy bezlari epiteliysini rivojlantiradi, spermatogenez jarayonlariga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Lyutenlovchi gormon sariq tanachadan progesteron gormoni sintezini tezlashtiradi. Laktotropin gormoni esa sut bezini rivojlantirib yetilishiga va laktatsiyasiga ta'sir ko`rsatadi. Gipofizning oraliq (o`rta) bo`lagi asosan donador melanotropotsid hujayralaridan tashkil topgan bo`lib, melaninning pigment moddasini stimullovchi gormonni saqlaydi. Gipofiz o`rta bo`limi hayvonlardan baliqlarda yaxshi o`rganilgan. Ularda o`rta bo`lim olib tashlanganida terisi rangsizlangani kuzatilgan, bu esa melanofor gormoniga bog`liqdir. Amfibiya va reptiliyalarda u pigment hujayralariga ta'sir qilishi natajasida teri rangining o`zgargani kuzatilgan. Ayollar homiladorligining oxirgi bosqichlarida va bola tug`ilishida melanofor miqdori oshishi kuzatilgan. Bu gormon boshqa jarayonlarda ham ishtirok etishi mumkin. Gipofizning orqa bo`lagi neyrogormonlar vaqtincha akkumulyatsiya qilinadigan a'zo hisoblanadi. Orqa bo`lagi neyrogipofiz, gipofiz-gipotalamus trakti tarkibidagi (supraoptik va paraveshrikulyar neyrosekret hujayralar) aksonlarning
Ilmiybaza.uz so`nggi (terminal) tarmoqlari tugaydigan tuzilma hisoblanib, neyrogliya va qon tomirlaridan tashkil topgan. Gormonlar ko`rsatilgan gipotalamus yadrolarida hosil bo`lib, supraoptik-gapofizar trakt orqali gipofizga chiqariladi. Gipofizning orqa bo`limida vazo-pressin va oksitotsin gormonlari topilgan. Vazopressin buyrak va miya arteriyalaridan tashqari, boshqa hamma tomirlarni toraytirib, qon bosimini oshiradi. Odamlarda u antidiuretik ta'sirini kamaytiradi. Oksitotsin silliq muskullari qisqartiradi. Adabiyotlarda yozilishicha, antidiuregak gormoni yetishmasligi natijasida qandsiz diabet kasali kelib chiqadi. Bu kasallik paytida hayvonlar odatdagiga qaraganda ko`p miqdorda suv ichadi. Ayrim mualliflarning fikricha vazopressin va ashmuretin gormonlarini turli funktsiyalarni bajaruvchi bitta gormon deb qisoblasa bo`ladi. Bu gormonlar sun'iy yo`l bilan sintez qilib olingan. Epifiz Epifiz (epiphysis) bosh miya to`rt do`mboqchasining yuqori do`mboqchalari orasida joylashgan endokrin funktsiyasiga ega bo`lgan kichik nerv tuzilma. Oyoqchasi bilan uchinchi miya qorinchasiga tutashadi. Umurtqali hayvonlarning barchasida kuzatilgan, lekin baliqlarda, amfibiya va reptiliyalarda kam, sut emizuvchilarda hamda odamlarda yaxshi rivojlangan. Epifiz tarkibida ikki xil hujay- ra tafovut qilinadi: 1) parenxima hujayrasi - pinealotsitlar; 2) glial hujayralari. Hozirgi vaqtda ma'lum bo`lishicha, bezda seratonin hosil bo`lib, u epifizning o`zida melatoninga aylanadi. Seratonin yoki 5-oksitripamin umurtqalilarning boshqa a'zo-larida ham ishlab chiqarilishi ma'lum bo`ldi. Masalan, bosh miyada, ichaklar devorida va taloqda eng ko`p epifiz bezida ishlab chiqariladi. Pinealotsitlar kunduzi seratonin ishlab bersa, kechasi undan melatonin hosil bo`ladi. Seratonin arteriya tomirlarini toraytirib, qon bosimini oshiradi. Tomirlar torayib, qon bosimi oshgan vaqtda seratonin yurak ishini sekinlashtirib, bosimni pasaytiradi. Seratonin ichaklar peristaltikasini tezlashtiradi Ilmiybaza.uz so`nggi (terminal) tarmoqlari tugaydigan tuzilma hisoblanib, neyrogliya va qon tomirlaridan tashkil topgan. Gormonlar ko`rsatilgan gipotalamus yadrolarida hosil bo`lib, supraoptik-gapofizar trakt orqali gipofizga chiqariladi. Gipofizning orqa bo`limida vazo-pressin va oksitotsin gormonlari topilgan. Vazopressin buyrak va miya arteriyalaridan tashqari, boshqa hamma tomirlarni toraytirib, qon bosimini oshiradi. Odamlarda u antidiuretik ta'sirini kamaytiradi. Oksitotsin silliq muskullari qisqartiradi. Adabiyotlarda yozilishicha, antidiuregak gormoni yetishmasligi natijasida qandsiz diabet kasali kelib chiqadi. Bu kasallik paytida hayvonlar odatdagiga qaraganda ko`p miqdorda suv ichadi. Ayrim mualliflarning fikricha vazopressin va ashmuretin gormonlarini turli funktsiyalarni bajaruvchi bitta gormon deb qisoblasa bo`ladi. Bu gormonlar sun'iy yo`l bilan sintez qilib olingan. Epifiz Epifiz (epiphysis) bosh miya to`rt do`mboqchasining yuqori do`mboqchalari orasida joylashgan endokrin funktsiyasiga ega bo`lgan kichik nerv tuzilma. Oyoqchasi bilan uchinchi miya qorinchasiga tutashadi. Umurtqali hayvonlarning barchasida kuzatilgan, lekin baliqlarda, amfibiya va reptiliyalarda kam, sut emizuvchilarda hamda odamlarda yaxshi rivojlangan. Epifiz tarkibida ikki xil hujay- ra tafovut qilinadi: 1) parenxima hujayrasi - pinealotsitlar; 2) glial hujayralari. Hozirgi vaqtda ma'lum bo`lishicha, bezda seratonin hosil bo`lib, u epifizning o`zida melatoninga aylanadi. Seratonin yoki 5-oksitripamin umurtqalilarning boshqa a'zo-larida ham ishlab chiqarilishi ma'lum bo`ldi. Masalan, bosh miyada, ichaklar devorida va taloqda eng ko`p epifiz bezida ishlab chiqariladi. Pinealotsitlar kunduzi seratonin ishlab bersa, kechasi undan melatonin hosil bo`ladi. Seratonin arteriya tomirlarini toraytirib, qon bosimini oshiradi. Tomirlar torayib, qon bosimi oshgan vaqtda seratonin yurak ishini sekinlashtirib, bosimni pasaytiradi. Seratonin ichaklar peristaltikasini tezlashtiradi
Ilmiybaza.uz hamda gipofizning orqa bo`lagida sintezlanadigan vazopressin gormoni chiqishini ham oshiradi. Impulsni bir neyrondan ikkinchi neyronga o`tishida adrenalinga o`xshab mediatorlik vazifasini ham o`taydi. Melatonin maxsus ferment ishtirokida seratonindan hosil bo`ladi. Melatonin melanoforlarga, ya'ni ba'zi hujayralar terisida uchraydigan maxsus pigment hujayralariga faol ta'sir qiladi. U o`zining ta'siri bilan intermedinga qarama-qarshi bo`lgani uchun terini oqartiradi. Melatonin gepofiz ishlab beradigan follikul stimullovchi va lyutenlovchi gormonlar sintezini hamda urug`don rivojlanishini sekinlashtiradi. Qalqonsimon bez Qalqonsimon bez (glandula thyreoidea) (61-rasm) hiqildoqning shu nomli tog`ayi oldida joylashadi. Bez pastdan uzuksimon tog`ay va kekirdakning 3-4 tog`ay halqalarini oldidan va yon tomonlarilan qalqon shaklida qoplab turadi. Qalqonsimon bez og`irligi katta yoshdagi odamlarda 30-50 gr ni tashkil etadi. Buqoq kasali bo`yicha endemik hisoblangan vohalarda yashovchilar uchun normal hajmi ko`proq hisoblanadi. Bez o`ng va chap bo`laklaridan hamda ularni tutashtirib turuvchi oraliq qismidan tashkil topgan. Ko`pchilik odamlarda (60-70 %) bez bo`yin qismidan yuqoriga qarab o`sib chiqqan o`sig`i kuzatiladi, bunga uning piramida qismi deb ataladi. Qalqonsimon bez tashqi tomonidan shakllangan biriktiruvchi to`qimadan iborat kapsula bilan o`ralgan bo`ladi. Kapsula bez ichiga o`sib kirib, uning ichini bo`lakchalarga bo`ladi. Har bir bo`lakchasi har xil katta kichik pufakchalardan tashkil topgan bo`lib, ularga follikul nomi berilgan. Follikul bezning struktur va funktsional birligi hisoblanadi. Qalqonsimon bez boshqa bezlarga nisbatan qon tomirlarga boy kapillyar tomirlar har xil follikulni to`rsimon shaklda o`rab oladi. Masalan, itlar organizmida oqayotgan qonning hammasi bu bez orqali bir sutkada 16 marta aylanib oqib o`tadi. Follikullar devori bir qavatli tireoid hujayralar bilan qoplangan bo`lib, bo`shlig`ida kolloid moddasi joylashadi. Tireotsit hujayralari va Ilmiybaza.uz hamda gipofizning orqa bo`lagida sintezlanadigan vazopressin gormoni chiqishini ham oshiradi. Impulsni bir neyrondan ikkinchi neyronga o`tishida adrenalinga o`xshab mediatorlik vazifasini ham o`taydi. Melatonin maxsus ferment ishtirokida seratonindan hosil bo`ladi. Melatonin melanoforlarga, ya'ni ba'zi hujayralar terisida uchraydigan maxsus pigment hujayralariga faol ta'sir qiladi. U o`zining ta'siri bilan intermedinga qarama-qarshi bo`lgani uchun terini oqartiradi. Melatonin gepofiz ishlab beradigan follikul stimullovchi va lyutenlovchi gormonlar sintezini hamda urug`don rivojlanishini sekinlashtiradi. Qalqonsimon bez Qalqonsimon bez (glandula thyreoidea) (61-rasm) hiqildoqning shu nomli tog`ayi oldida joylashadi. Bez pastdan uzuksimon tog`ay va kekirdakning 3-4 tog`ay halqalarini oldidan va yon tomonlarilan qalqon shaklida qoplab turadi. Qalqonsimon bez og`irligi katta yoshdagi odamlarda 30-50 gr ni tashkil etadi. Buqoq kasali bo`yicha endemik hisoblangan vohalarda yashovchilar uchun normal hajmi ko`proq hisoblanadi. Bez o`ng va chap bo`laklaridan hamda ularni tutashtirib turuvchi oraliq qismidan tashkil topgan. Ko`pchilik odamlarda (60-70 %) bez bo`yin qismidan yuqoriga qarab o`sib chiqqan o`sig`i kuzatiladi, bunga uning piramida qismi deb ataladi. Qalqonsimon bez tashqi tomonidan shakllangan biriktiruvchi to`qimadan iborat kapsula bilan o`ralgan bo`ladi. Kapsula bez ichiga o`sib kirib, uning ichini bo`lakchalarga bo`ladi. Har bir bo`lakchasi har xil katta kichik pufakchalardan tashkil topgan bo`lib, ularga follikul nomi berilgan. Follikul bezning struktur va funktsional birligi hisoblanadi. Qalqonsimon bez boshqa bezlarga nisbatan qon tomirlarga boy kapillyar tomirlar har xil follikulni to`rsimon shaklda o`rab oladi. Masalan, itlar organizmida oqayotgan qonning hammasi bu bez orqali bir sutkada 16 marta aylanib oqib o`tadi. Follikullar devori bir qavatli tireoid hujayralar bilan qoplangan bo`lib, bo`shlig`ida kolloid moddasi joylashadi. Tireotsit hujayralari va
Ilmiybaza.uz kolloid moddasida funktsional o`zgarishlar bo`ladi. Follikullar oralarida follikullararo hujayralar joylashadi. Ulardan yangi follikullar rivojlanadi. Qalqonsimon bez funktsiyasi gipofizning tireotrop gormoni vositasida boshqarilib turadi. Qalqonsimon bezining asosiy gormonlari tarkibiga yod tutuvchi tiroksin va triyodtironin gormonlari kiradi. Qalqonsimon bez tireod hujayralari qondagi yod moddasini yig`ib olish xususiyatiga ega. Bez tarkibidagi yod butun organizmdagi yodning 36% ini tashkil etadi. Qalqonsimon bez hujayralarining sekretor sikli murakkab jarayon bo`lib, u gormonlarni hosil qilish va to`plash hamda ularni bezdan yana qonga chiqarib berish kabi ikki bosqichni o`taydi. Bu bosqichlar bir nechta fazalarni o`z ichiga oladi. Dastlab hujayra tarkibida yod tutuvchi murakkab tuzilishiga ega tireoblogulin moddasi hosil bo`ladi. So`ng bu modda hujayralardan follikul bo`shlig`iga chiqariladi. Birinchi bosqichda gormonlar sintezi uchun zarur moddalardan aminokislotalar, monosaxaridlar, yog` kislotalari, mineral tuzlar va yodidlar xom ashyo sifatida qondan bez hujayralariga yig`ib olinadi. Keyingi fazalarning dastlabki qismida tirotsit hujayralari tarkibida qabul qilingan aminokislotalardan tiroglobin oqsili sintezlanadi. Keyinchalik bu oqsil molekulasiga karbonsuvli qismi birikadi. Oxiri tiroglobulinga yod atomlari birikib hosil bo`lgan sekret materiali hujayralardan miokrin sekretsiyasi yo`li bilan follikul bo`shlig`idagi kolloidga chiqariladi. Ikkinchi bosqichda kolloid moddaning tireotsitlar tomonidan qayta so`rilishi (reabsorbtsiya), tireoglobulinning parchalanishi va hosil bo`lgan tiroksin va triyodtironin gormonlarini qonga chiqarish jarayoni sodir bo`ladi. Qalqonsimon bez gormonlari organizmning o`sishida, rivojlanishida unda oqsillar, uglevodlar, yog`lar, karbon suvlar va tuzlar almashinuvida katta ahamiyatga Ilmiybaza.uz kolloid moddasida funktsional o`zgarishlar bo`ladi. Follikullar oralarida follikullararo hujayralar joylashadi. Ulardan yangi follikullar rivojlanadi. Qalqonsimon bez funktsiyasi gipofizning tireotrop gormoni vositasida boshqarilib turadi. Qalqonsimon bezining asosiy gormonlari tarkibiga yod tutuvchi tiroksin va triyodtironin gormonlari kiradi. Qalqonsimon bez tireod hujayralari qondagi yod moddasini yig`ib olish xususiyatiga ega. Bez tarkibidagi yod butun organizmdagi yodning 36% ini tashkil etadi. Qalqonsimon bez hujayralarining sekretor sikli murakkab jarayon bo`lib, u gormonlarni hosil qilish va to`plash hamda ularni bezdan yana qonga chiqarib berish kabi ikki bosqichni o`taydi. Bu bosqichlar bir nechta fazalarni o`z ichiga oladi. Dastlab hujayra tarkibida yod tutuvchi murakkab tuzilishiga ega tireoblogulin moddasi hosil bo`ladi. So`ng bu modda hujayralardan follikul bo`shlig`iga chiqariladi. Birinchi bosqichda gormonlar sintezi uchun zarur moddalardan aminokislotalar, monosaxaridlar, yog` kislotalari, mineral tuzlar va yodidlar xom ashyo sifatida qondan bez hujayralariga yig`ib olinadi. Keyingi fazalarning dastlabki qismida tirotsit hujayralari tarkibida qabul qilingan aminokislotalardan tiroglobin oqsili sintezlanadi. Keyinchalik bu oqsil molekulasiga karbonsuvli qismi birikadi. Oxiri tiroglobulinga yod atomlari birikib hosil bo`lgan sekret materiali hujayralardan miokrin sekretsiyasi yo`li bilan follikul bo`shlig`idagi kolloidga chiqariladi. Ikkinchi bosqichda kolloid moddaning tireotsitlar tomonidan qayta so`rilishi (reabsorbtsiya), tireoglobulinning parchalanishi va hosil bo`lgan tiroksin va triyodtironin gormonlarini qonga chiqarish jarayoni sodir bo`ladi. Qalqonsimon bez gormonlari organizmning o`sishida, rivojlanishida unda oqsillar, uglevodlar, yog`lar, karbon suvlar va tuzlar almashinuvida katta ahamiyatga
Ilmiybaza.uz 61-rasm. Qalqonsimon bez. 1-til osti suyagi; 2-bez membranasi; 3-qalqonsimon tog’ay; 4-piramidasimon bezak; 5-o’ng bo’lak; 6-chap bo’lak; 7-bo’yin qismi; 8-kekirdak. ega. Bez gormonlari energiya almashinuviga, nerv tizimi, yurak va jinsiy bezlar faoliyatiga o`z ta'sirini ko`rsatadi. qalqonsimon bezda hosil bo`ladigan tiroksin, triyodtironin va boshqa yodli birikmalar oksidlanish jarayonini jadallashitirib, oqsillar almashinuvini tezlashtiradi. Ayniqsa hujayralar mitoxondriyalarida oksiddanish jarayonini jadallashtirib, energiya almashinuvini kuchaytiradi. Bez gipofunktsiya holatida qonda gormonlar mikdori kamayadi, asosiy modda almashinuvi susayadi, organizmda ortiqcha suv, tuz yig`ilib qoladi. Oqibatda teri ostida shishlar paydo bo`ladi. Organizmda kaltsiy moddasi kamayadi, jinsiy faoliyat pasayadi. Yoshlarda o`sish va rivojlanish jarayoni keskin pasayadi. Natijada gipotirioz kasalligining paydo bo`lishiga sabab bo`ladi. Bunday holatlarda bo`y o`smaydi, balog`atga yetish to`xtaydi, odamda akl bitmaydi. Bunday kasallik miksederma deb ataladi. Miks - shilliq modda, derma - teri, ya'ni teri ostida ko`plab suv yig`ilishi natijasida teri osti shishi paydo bo`ladi. Organizmda yod kamchilligi paytida bo`qoq kasalligi avj oladi. Bunday holatlarda to`qimaning yod ishlab berish jarayoni pasayib ketganligi tufayli bez gapertrofiyaga uchraydi, ya'ni kattalashadi. Bunda bezdan ajralayotgan gormonlarning miqdori kamayib ketadi, chunki uning sintezlanishi uchun yod yetishmaydi. Bunday holatlarda to`g`ri diagnoz qo`yish, ya'ni kasalni o`z vaqtida to`g`ri aniqdab olib, kasalni kerakli dorilar bilan davolasa, kasal butunlay sog`ayib ketishi mumkin. Yetarli gormonlar asta-sekin yuborilganda oqsillar, yog`lar va uglevodlar tez parchalanib ko`plab sarflanadi. Natijada siydikda nitrat kislotasi mochevina shaklida chiqadi. Qalqonsimon bez gormonlaridan tiroksin yuborilganida organizmdagi yog` depolaridagi yog`lar mikdori kamayishi tezlashtadi, qonda qand miqdori biroz ko`payadi. Diurez, ya'ni suyuq moddaning chiqishi kamayadi. Ilmiybaza.uz 61-rasm. Qalqonsimon bez. 1-til osti suyagi; 2-bez membranasi; 3-qalqonsimon tog’ay; 4-piramidasimon bezak; 5-o’ng bo’lak; 6-chap bo’lak; 7-bo’yin qismi; 8-kekirdak. ega. Bez gormonlari energiya almashinuviga, nerv tizimi, yurak va jinsiy bezlar faoliyatiga o`z ta'sirini ko`rsatadi. qalqonsimon bezda hosil bo`ladigan tiroksin, triyodtironin va boshqa yodli birikmalar oksidlanish jarayonini jadallashitirib, oqsillar almashinuvini tezlashtiradi. Ayniqsa hujayralar mitoxondriyalarida oksiddanish jarayonini jadallashtirib, energiya almashinuvini kuchaytiradi. Bez gipofunktsiya holatida qonda gormonlar mikdori kamayadi, asosiy modda almashinuvi susayadi, organizmda ortiqcha suv, tuz yig`ilib qoladi. Oqibatda teri ostida shishlar paydo bo`ladi. Organizmda kaltsiy moddasi kamayadi, jinsiy faoliyat pasayadi. Yoshlarda o`sish va rivojlanish jarayoni keskin pasayadi. Natijada gipotirioz kasalligining paydo bo`lishiga sabab bo`ladi. Bunday holatlarda bo`y o`smaydi, balog`atga yetish to`xtaydi, odamda akl bitmaydi. Bunday kasallik miksederma deb ataladi. Miks - shilliq modda, derma - teri, ya'ni teri ostida ko`plab suv yig`ilishi natijasida teri osti shishi paydo bo`ladi. Organizmda yod kamchilligi paytida bo`qoq kasalligi avj oladi. Bunday holatlarda to`qimaning yod ishlab berish jarayoni pasayib ketganligi tufayli bez gapertrofiyaga uchraydi, ya'ni kattalashadi. Bunda bezdan ajralayotgan gormonlarning miqdori kamayib ketadi, chunki uning sintezlanishi uchun yod yetishmaydi. Bunday holatlarda to`g`ri diagnoz qo`yish, ya'ni kasalni o`z vaqtida to`g`ri aniqdab olib, kasalni kerakli dorilar bilan davolasa, kasal butunlay sog`ayib ketishi mumkin. Yetarli gormonlar asta-sekin yuborilganda oqsillar, yog`lar va uglevodlar tez parchalanib ko`plab sarflanadi. Natijada siydikda nitrat kislotasi mochevina shaklida chiqadi. Qalqonsimon bez gormonlaridan tiroksin yuborilganida organizmdagi yog` depolaridagi yog`lar mikdori kamayishi tezlashtadi, qonda qand miqdori biroz ko`payadi. Diurez, ya'ni suyuq moddaning chiqishi kamayadi.
Ilmiybaza.uz Natijada organizm vazni kamayib, oza boshlaydi. Kasallikni gormonlar bilan davolashda nihoyatda ehtiyot bo`lishning asosiy sababi gormonlarning kam miqdori ham boshqa a'zolarga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin. Tireokaltsiytonin parafollikul hujayralarining ikkinchi turi bo`lib, K- hujayralar (S-hujayralar) nomi bilan yuritiladi va shu nomli gormonni ishlab beradi. Tireokaltsiytonin kaltsiy almashinish jarayonida ishtirok etadi, qonda kaltsiy miqdorini kamaytiradi va qalqonsimon bez oldi bezi gormonining ontogonisti hisoblanadi. Shu gormon follikullar ichiga o`tmaydi, shuning uchun ularning ichidagi kolloid suyuqligi tarkibida uchramaydi. Bu gormon 32 ta aminokislotadan tashkil topgan polipeptid bo`lib, tarkibidagi aminokislotalar joylashish tartibi turli sut emizuvchilarda har xil bo`ladi. Tireokaltsiygonin qonda kaltsiy va fosfor miqdorini kamaytiradi. Suyaklardan qonga kaltsiy moddasining chiqishiga to`sqinlik qilib, siydik bilan chiqishiga sababchi bo`ladi. Qonda kaltsiy miqdorini bir me'yorda saqlash vazifasini bajaradi. Hamma qalqonsimon bez oldi bezi olib tashlansa ham qonda kaltsiy miqdorini bir me'yorda saqlab qolish xususiyatyaga ega. Qalqonsimon bez oldi bezi Qalqonsimon bez oldi bezi (glandula parathyroidea) mayda bezchalar bo`lib, ularning har birining vazni 0,5 g. ga teng. Odatda qalqonsimon bezning har bitta yon bo`lagining orqa yuzasida ikkitadan joylashadi. Ayrim holatlarda shu bez to`qimasi bilan bevosita tutashgan bo`ladi. Asosiy paratiroid bezchalardan tashqari, qo`shimcha bezchalar ham uchrab turadi. Bez tarkibida zich joylashgan ikki xil bez hujayrasi uchraydi. Bular bosh va oksifil hujayralardir. Ma'lum bo`lishicha, yosh bolalarda dastlab bosh hujayralar rivojlanib, so`ng 4-7 yoshlarida oksifil hujayralar paydo bo`ladi. Yosh ulg`ayishi bilan oksifil hujayralarning soni ko`payib boradi. Organizm qarigan chog`ida bez asosiy qismini oksifil hujayralar tashkil etadi. Paratiroid bezlarning hammasi olib tashlansa, 2-3 sutka o`tganidan so`ng hayvonlarning ishtahasi yo`qolib, juda qiyinchilik bilan yuradigan, bosh va Ilmiybaza.uz Natijada organizm vazni kamayib, oza boshlaydi. Kasallikni gormonlar bilan davolashda nihoyatda ehtiyot bo`lishning asosiy sababi gormonlarning kam miqdori ham boshqa a'zolarga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin. Tireokaltsiytonin parafollikul hujayralarining ikkinchi turi bo`lib, K- hujayralar (S-hujayralar) nomi bilan yuritiladi va shu nomli gormonni ishlab beradi. Tireokaltsiytonin kaltsiy almashinish jarayonida ishtirok etadi, qonda kaltsiy miqdorini kamaytiradi va qalqonsimon bez oldi bezi gormonining ontogonisti hisoblanadi. Shu gormon follikullar ichiga o`tmaydi, shuning uchun ularning ichidagi kolloid suyuqligi tarkibida uchramaydi. Bu gormon 32 ta aminokislotadan tashkil topgan polipeptid bo`lib, tarkibidagi aminokislotalar joylashish tartibi turli sut emizuvchilarda har xil bo`ladi. Tireokaltsiygonin qonda kaltsiy va fosfor miqdorini kamaytiradi. Suyaklardan qonga kaltsiy moddasining chiqishiga to`sqinlik qilib, siydik bilan chiqishiga sababchi bo`ladi. Qonda kaltsiy miqdorini bir me'yorda saqlash vazifasini bajaradi. Hamma qalqonsimon bez oldi bezi olib tashlansa ham qonda kaltsiy miqdorini bir me'yorda saqlab qolish xususiyatyaga ega. Qalqonsimon bez oldi bezi Qalqonsimon bez oldi bezi (glandula parathyroidea) mayda bezchalar bo`lib, ularning har birining vazni 0,5 g. ga teng. Odatda qalqonsimon bezning har bitta yon bo`lagining orqa yuzasida ikkitadan joylashadi. Ayrim holatlarda shu bez to`qimasi bilan bevosita tutashgan bo`ladi. Asosiy paratiroid bezchalardan tashqari, qo`shimcha bezchalar ham uchrab turadi. Bez tarkibida zich joylashgan ikki xil bez hujayrasi uchraydi. Bular bosh va oksifil hujayralardir. Ma'lum bo`lishicha, yosh bolalarda dastlab bosh hujayralar rivojlanib, so`ng 4-7 yoshlarida oksifil hujayralar paydo bo`ladi. Yosh ulg`ayishi bilan oksifil hujayralarning soni ko`payib boradi. Organizm qarigan chog`ida bez asosiy qismini oksifil hujayralar tashkil etadi. Paratiroid bezlarning hammasi olib tashlansa, 2-3 sutka o`tganidan so`ng hayvonlarning ishtahasi yo`qolib, juda qiyinchilik bilan yuradigan, bosh va
Ilmiybaza.uz tanasining ayrim muskullari tinmay titrab turadigan bo`lib qoladi. Bu titroq vaqt o`tishi bilan tobora kuchaya boradi va keyinchalik hayvon tanasining boshdan oyog`iga tarqalib, butun tanasi bo`ylab gavda talvasasiga (titrog`iga) aylanadi, bu borgan sari kuchayaveradi va oxiri hayvon halok bo`ladi. Agar paratiroid bezchalari qisman olib tashlansa ham, yuqorida aytib o`gilgan alomatlarning hammasi bo`lmasa ham, lekin kamroq darajada namoyon bo`ladi, shilliq pardalarga qon g`uyiladi, me'da, ichaklarda uzoq vaqt tuzalmaydigan yaralar paydo bo`ladi. Eksperimental hayvonlarning paratiroid bezchalari olib tashlanganidan so`ng, ularning oziqlanish jarayoni ham titroq (tetoniya) kuchayishi yoki pasayishiga sabab bo`lishi mumkin. Masalan, go`sht bilan oziqlanadigan hayvonlarga go`sht ko`p berilsa, titroq kuchayadi, sut va o`simlik oziqlarni ko`p bersa, titroq kamayadi. Buning asosiy sababi sut va o`simliklar ozuqa tarkibida kaltsiy moddasi ko`p. Paratgormon oqsil modda bo`lib, organizmda kaltsiy va fosfor almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Bu gormon yetishmaganida qonda kaltsiy kamayadi. Odatda organizmda paratgormonlar suyak to`qimasida kerakli miqdordagi kaltsiyning qonga chiqib turishini va shu tariqa qondagi kaltsiy miqdorini yetarli darajada bo`lishini ta'minlaydi. Shu bilan birga paratgormon ichaklardan kaltsiyni qonga so`rilishini, buyrak nefronlarida kaltsiy reabsorbtsiyasini kuchaytiradi, suyaklarda osteoklast hujayralarning ko`payishini ta'minlaydi. Natijada qonda kaltsiy miqdori bir me'yorda saqlanib turadi. Paratgormon hayvonga ichirilganida uning ko`pchiligi me'da va ichak shiralari ta'sirida o`z kuchini yo`qotadi. Shuning uchun kerakli vaqtda gormon vena tomiriga yuborilgani ma'qul. Paratgormon organizmda ko`payib ketsa ham salbiy ta'sir kuzatiladi. Bunda mushaklarning ish qobiliyati pasayadi, tez charchaydi. Paratgormon organizmda yetishmay qolishi odamlarda ham kuzatilishi mumkin. Qalqonsimon bez patologiyasida (bo`qoq kasalida) operatsiya yo`li bilan olib tashlanishi kerak bo`lgan qalqonsimon bezning bir qismi bilan birgalikda paratiroid bezlari ham ayrimlari birga olib tashlanishi kuzatilgan. Ilmiybaza.uz tanasining ayrim muskullari tinmay titrab turadigan bo`lib qoladi. Bu titroq vaqt o`tishi bilan tobora kuchaya boradi va keyinchalik hayvon tanasining boshdan oyog`iga tarqalib, butun tanasi bo`ylab gavda talvasasiga (titrog`iga) aylanadi, bu borgan sari kuchayaveradi va oxiri hayvon halok bo`ladi. Agar paratiroid bezchalari qisman olib tashlansa ham, yuqorida aytib o`gilgan alomatlarning hammasi bo`lmasa ham, lekin kamroq darajada namoyon bo`ladi, shilliq pardalarga qon g`uyiladi, me'da, ichaklarda uzoq vaqt tuzalmaydigan yaralar paydo bo`ladi. Eksperimental hayvonlarning paratiroid bezchalari olib tashlanganidan so`ng, ularning oziqlanish jarayoni ham titroq (tetoniya) kuchayishi yoki pasayishiga sabab bo`lishi mumkin. Masalan, go`sht bilan oziqlanadigan hayvonlarga go`sht ko`p berilsa, titroq kuchayadi, sut va o`simlik oziqlarni ko`p bersa, titroq kamayadi. Buning asosiy sababi sut va o`simliklar ozuqa tarkibida kaltsiy moddasi ko`p. Paratgormon oqsil modda bo`lib, organizmda kaltsiy va fosfor almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Bu gormon yetishmaganida qonda kaltsiy kamayadi. Odatda organizmda paratgormonlar suyak to`qimasida kerakli miqdordagi kaltsiyning qonga chiqib turishini va shu tariqa qondagi kaltsiy miqdorini yetarli darajada bo`lishini ta'minlaydi. Shu bilan birga paratgormon ichaklardan kaltsiyni qonga so`rilishini, buyrak nefronlarida kaltsiy reabsorbtsiyasini kuchaytiradi, suyaklarda osteoklast hujayralarning ko`payishini ta'minlaydi. Natijada qonda kaltsiy miqdori bir me'yorda saqlanib turadi. Paratgormon hayvonga ichirilganida uning ko`pchiligi me'da va ichak shiralari ta'sirida o`z kuchini yo`qotadi. Shuning uchun kerakli vaqtda gormon vena tomiriga yuborilgani ma'qul. Paratgormon organizmda ko`payib ketsa ham salbiy ta'sir kuzatiladi. Bunda mushaklarning ish qobiliyati pasayadi, tez charchaydi. Paratgormon organizmda yetishmay qolishi odamlarda ham kuzatilishi mumkin. Qalqonsimon bez patologiyasida (bo`qoq kasalida) operatsiya yo`li bilan olib tashlanishi kerak bo`lgan qalqonsimon bezning bir qismi bilan birgalikda paratiroid bezlari ham ayrimlari birga olib tashlanishi kuzatilgan.