ЭНГ ҚАДИМГИ ДАВРЛАРДАН ХIХ АСРНИНГ БИРИНЧИ ЙАРМИДА ЖАҲОН ПЭДАГОГИКА ФАНИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ. ЯН АМОС КОМЕНСКИЙНИНГ ПЕДАГОГИК НАЗАРИЯСИ Режа: 1.Қадимги Шарқ, Қадимги Юнонистон, Қадимги Рим давлатларида мактаб ва тарбия. 2.Қадимги Юнонистон файласуфлари тарбия тўғрисида. 3.Қадимги Римда педагогик ғоялар ривожи. 4.12-асрда Россияда педагогик адабиётларнинг нашр етилиши. Рус педагог-олимларининг педагогик ғоялари. 5. Ян Амос Коменскийнинг педагогик назарияси. 1. Қадимги Шарқ, Қадимги Юнонистон, Қадимги Рим давлатларида мактаб ва тарбия. Қадимги Миср мураккаб давлат тизимига ва кенг миқёсли хўжаликка ега бўлган мамлакат бўлган. Миср давлати ва хўжалигини бошқариш учун хат- саводли, билимдон кишилар зарур бўлган. Шу туфайли Миср флръавнлари ва аъёнлари хат-саводли ва билимдон ходимлар тайёрлашга алоҳида аҳамият берганлар. Мисрда ўқитиш, таълим-тарбия бериш маскани мактаблар еди. Мамлакатнинг ҳамма шаҳарлари ва йирик қишлоқларида мактаблар бор еди. Мактабларда фиръавнлар, аъёнлар, амалдорлар, руҳонийларнинг болалари ва ўқишга ҳаваслари бўлган кишиларнинг фарзандлари ҳам ўқиганлар. Мисрда бошланғич, ўрта ва олий мактаблар бўлган. Бошланғич мактабларга болалар 5-6 ёшдан жалб етилиб, ҳарфлар ўргатилиб, саводи чиқарилган. Болалар мактабда ҳуснихат билан шуғулланиб, улар ҳар куни 3 саҳифа ёзишлари керак бўлган. Мисрдаги ўрта ва олий мактабларнинг кўпчилиги мирзолар тайёрлаб чиқарганлар. Уни «Мирзолар мактаби» ҳам дейишган. Миср фиръавнларининг марказий маҳкамаси қошида подшо хазинаси учун махсус амалдор мирзолар тайёрлайдиган мактаблар ҳам бўлган. Бу мактаблар катта тажрибага ега бўлган билимли устоз-ўқитувчилар билан таъминланган бўлган. Мактабларда математика, геометрия, астрономия, тарих, тиббиёт, адабиёт каби дунёвий ва диний билимлар ўқитилган. Миср мактабларида интизом жуда қаттиқ бўлиб, у тан жазоси билан мустаҳкамланган. Ўша вақтда ёзилган «Насиҳатлар»да: «Эй мирза, дангасалик қилма, йўқса жазога дучор бўласан. Қўлингда китоб бўлсин, овоз чиқариб ўқигин ва ўзингдан кўп биладиганлар билан маслаҳат қилиб иш тут. Бир кун ҳам ялқовлик қилма йўқса калтак ейсан. Ахир боланинг қулоғи елкасида бўлади-да, қачон урсанг, шунда унинг қулоғига гап киради»,-деб ёзилган. Месопотамияликлар маориф ишларига алоҳида еътибор берганлар. Мактабларда кўпроқ подшо, бадавлат кишилар, амалдорлар ва ўзига тўқ кишиларнинг фарзандлари ўқишган. Аммо мактабда еркин жамоадан бўлган оддий кишилар ҳам ўқиган бўлсалар керак. Мактабларнинг қуйи синфларида тил, адабиёи, грамматика, юқори синфларда еса математика, мусиқа, ҳуқуқ, геометрия, астрономия, тарих, табобат, ветеринария каби аниқ фанлар билан бир қаторда диний фанлар ҳам ўқитилган. Мактаблар сарой ва ибодатхоналар қошида бўлиб, уни руҳонийлар бошқарганлар. Мари ва бошқа шаҳарлардаги қазишлар вақтида ўқувчиларга мос ўриндиқлар қўйилган мактаб биносининг қолдиғи топилган. Мактаблар давлат учун хўжалик, савдо ва ҳарбий ишларни бошқарувчи ходимлар тайёрлаганлар. Мактабларда Мисрдаги каби мирзолар тайёрлашга катта аҳамият берилган. Мактабларда интизом ва назорат жуда қаттиқ бўлган. Этарли қобилиятли ва тиришқоқ бўлмаган ўқувчилар жазоланган. Мактаб қошида «Хивич билан саваловчи» махсус назоратчи бўлган. Ўқитувчилар ўқувчиларни қунт билан ўқишга ундаганлар. Юнонистон унчалик катта бўлмаган қулдорлик давлатларидан иборат бўлган. Унинг катта шахарларидан бири Лакония (пойтахти Спарта) ва Аттика (пойтахти Афина) бўлиб, бу шахарлар маданият маркази хисобланган. Бу икки шахарда тарбиянинг ўзига хос тизими вужудга келдики, натижада бу тарбия тизими «Спарта» ва «Афина» усулидаги тарбия деб юритиладиган бўлди. Лекин бу икки шахарнинг иқтисодий, сиёсий тараққиёти, маданият даражаси турлича еди. Шунинг учун улар бир-биридан тубдан фарқ қилар еди. Аммо иккала давлатда хам қулдорлик тузуми хукмронлик қилар еди. Шунинг учун ҳам бу давлатларда ижтимоий тарбия тизими қулдорларнинг болаларини манфаатини кўзлар еди. Юнонистонда қулларни «гапирадиган иш қуроли» деб ҳисоблар едилар. Қуллар оддий инсоний хуқуқлардан хам маҳрум едилар. Спартада дехқончилик яхши ривожланган бўлиб, бу қуллар мехнати евазига асосланган еди. Спартада қуллар шафқациз таъқиб остига олинар еди. Шу сабабли улар тез-тез қўзғолон кўтариб турар едилар. Тарбия ишлари давлат ихтиёрида бўлиб, асосий мақсад болаларни бақувват, жисмонан соғлом, бардошли, чиниққан жангчилар қилиб тарбиялашдан иборат еди. Спарталикларнинг болалари 7 ёшгача уйда тарбияланган, сўнг «Агелла» деб аталган мактабда ўқишган. Ўқиш муддати 7-18 ёшгача давом етган. Шу мактабда ҳукуматнинг таниқли кишиси «педаном» бутун тарбиявий ишга раҳбарлик қилган. Тарбия жараёнида бу мактабда ўсмирларга алоҳида еътибор беришган. Уларни жисмонан соғлом бўлиши учун турли машқлар билан чиниқтиришган. Масалан: совуққа, очликка ва чанқоқликка чидаш, оғрикка бардош беришга ўргатиб боришган. Таълим жараёнининг асосий қисмини харбий гимнастик машқлар: югуриш, сакраш, найза отиш, қўл билан жанг қилиш, мусиқа дарси, қисқа сўзлашув, маданият дарси ташкил етар еди. 9.2. Қадимги Юнонистон файласуфлари тарбия тўғрисида. Кадимги Юнонистондаги тарбиявий ишлар шуниси билан ўзига хос едики, унда болани нафақат жисмоний чиниқтириш, балки маънавий томондан хам баркамол бўлиши назарда тутилган. Болаларга мусиқа, ашула ва диний рақслар хам ўргатилган. Бу машғулотларнинг мазмуни жанговар ҳамда ҳарбий тусда бўлган. Спартада олиб бориладиган таълим-тарбиянинг яна муҳим томонларидан бири ёшларни қулларга нисбатан шафқациз, менсимайдиган қилиб тарбиялашдан иборат бўлган. Шу мақсадда ёшлар «Крептиялар»да яъни кечалари қулларни тутиш машқларида қатнаштирилар еди. Улар шубҳали бўлиб кўринган қулларни ўлдирар едилар. Ёшларга ахлоқий тарбия беришда давлат раҳбарлари махсус суҳбатлар ўтказиб, шу йўл билан уларга ахлоқий ва сиёсий тарбия берар едилар. Масалан: Ватан душманлари билан курашда ота-боболар кўрсатган мардлиги ва жасурлиги, қахрамонлар хақида сухбатлар уюштиришар, шунингдек болаларни савол-жавоб жараёнида аниқ, қисқа ва лўнда қилиб жавоб беришга ўргатиб борилар еди. Спартада 18-20 ёшга етгандан кейин махсус «Эфеблар» (Эфеблар қадимги Юнонистонда балоғатга етган ўспиринлар) гуруҳига ўказилган. Бу гуруҳда болаларга ҳарбий таълим берилган ва улар ҳарбий хизматни ўтаганлар. Спартада қизлар тарбиясига хам алоҳида еътибор қаратилган. Ўғил болалар билан қизлар бирга қўшиб ўқитилган. Улар ҳам ҳарбий ва жисмоний тарбия малакалари билан қуроллантириб борилган. Бундан мақсад еркаклар урушга кетган вақтларида қизлар, аёллар шаҳарни, уй-жойни қўриқлаш, қуролланиб қўриқчилик вазифасини ўташи, қулларни итоатда сақлашни таъминлаши кўзда тутилган, улар ҳатто жангда хам қатнашганлар. Қадимий Грециянинг иккинчи шахарларидан бири Афинада еса хаёт, тартиб, интизом, мактаб тизими, ундаги таълим-тарбия Спартаникидан бутунлай фарқ қилар еди. Афинадаги иқтисодий ҳаёт Спартадаги сингари чекланиб қўйилган емас еди. Қуллар хусусий мулк ҳисобланар еди. Бу ерда тиббиёт илми, математика, тарих, санъат, меъморчилик, хайкалтарошлик тараққий етган еди. Тарбия жараёнида ақлий, ахлоқий, естетик, жисмоний тарбия бирга қўшиб олиб борилган. Лекин бу тарбияларни мукаммал егаллаш фақат феодалларнинг фарзандларига насиб етган холос. Афинада тарбия ва маориф масаласи Спартага нисбатан тубдан фарқ қилар еди. Бу ерда грамматист, полестра, гимнасий, ефеб, демос каби мактаб турлари мавжуд еди. Болалар 7 ёшгача оилада тарбияланганлар. 7 ёшдан ўғил болалар мактабга боришган. Қизлар еса оилада она кўмагида уй — рўзғор ишларига ўргатилган. хотин-қизлар фақат уйда бўлишган. Афинада болалар дастлаб 7 ёшдан 13-14 ёшгача «грамматист», (савод ўқитиш маъносида), «кифарист» (грекча мусиқа ўқитувчиси маъносида) мактабларда таҳсил олганлар. Бу мактаблар хусусий бўлиб, хақ тўланар еди, Шунинг учун фуқароларнинг болалари бу мактабларда таълим ололмас едилар. Бу мактабларда «дидаскал» деб аталган ўқитувчилар машғулот олиб борар едилар (мен ўқитаман деган маънодаги «дидаско» сўзидан, кейинроқ «дидактика» таълим назарияси келиб чиққан). Ўғил болаларни мактабга қуллар етаклаб боришган. Бундай қуллар «педагог» деб аталган. Афинадаги грамматист мактабида ўқиш, ёзиш ва ҳисоблаш ўргатилган. Ўқишда харфларни ҳижжалаб ўқитиш усули, сўнг қўшиб ўқиш усулидан фойдаланганлар. ёзувни ўргатишда мум сурилган ялтироқ тахтачалардан фойдаланганлар. Улар ингичка чўп ёрдамида ёзганлар. Сонлар бармоқлар, сопол тошлар, саноқ тахтаси ёрдами билан хисобланган. Кифарист - мактабида ўғил болаларга адабий билим берилар, естетик мазмундаги декломациялар ўргатилар («Илиада ва Одиссея»дан парчалар ўқитилар) еди. Ўғил болалар 13 — 14 ёшга етганларидан кейин «Полестра» кураш мактаби деб аталган ўқув юртига ўтар едилар. Бу ўқув юртида улар 23 йил давомида жисмоний машқлар билан шуғулланар едилар. Масалан: сакраш, югуриш, кураш тушиш, диск ва найза иргитиш машқлари ва сувда сузиш ўргатилган. Спартадаги каби Афина мактабларида ҳам ўқувчилар билан сиёсий ва ахлоқий масалаларда суҳбатлар ўтказилган, ўқиш текин бўлган. «Гимнасий» мактабида полестра мактабини тугатган бадавлат оила фарзадлари таҳсил олганлар. Уларга фалсафа, сиёсат, адабиёт фанлари ўргатилган. Бу мактабни тугатган ёшлар давлатни бошқаришда қатнашишлари мумкин бўлган. «Эфеб» мактабида 18-20 ёшга қадар таҳсил олганлар. Бу мактабда ҳарбий ҳизматга тайёрланар ва ўзларини сиёсий билимларини оширишни давом еттирар едилар. Бу мактабда истеҳкомлар қуришни, ҳарбий аслаҳаларни ишлата билишни, гарнизонларда хизмат қилишни, денгизчилик ўргатилган. Бундан ташқари «Демос» (халқ) мактаби ҳам мавжуд еди. Афинада қулдорлик жамияти ичида табақаланишнинг тарбия соҳасига ўтказган таъсири шундан иборат бўладики, мукаммал тарбия олиш фақат бадавлат қулдорларнинг болаларигагина хос бўлиб қолди. Аҳолининг кўпчилиги болаларини мактабларда ўқита олмаганлиги сабабли уларга касб — ҳунар ўргатар едилар. Айрим хат саводли кишилар болаларига ўзлари ҳат савод ўргатганлар. Бу усул ҳам давлат томонидан қонунлаштириб қўйилар еди. Қадимги Юнонистон файласуфлари тарбия тўғрисида. Юнонистонда мактаб ва маданиятнинг тез ривожланиши педагогика назариясининг ҳам туғилишига имконият яратди. Педагогика назариясига олим ва файласуфлардан Суқрот, Платон, Арасту ва Демокритлар асос соддилар. Улар ўз қарашлари билан таълим-тарбия ривожланишига жуда катта хисса қўшдилар. Қуиида биз бу файласуф олимлар ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Суқрот ер.ав. (469-399й)да яшаб ижод етган. Суқротнинг фикрича тарбиядан кутилган мақсад, буюмлар табиатини ўрганиш бўлмай, балки кишининг билим олиши, ахлоқни камол топтириши бўлмоғи лозим еди. Суқрот файласуф бўлиши билан бирга ажойиб нотиқ ҳам еди. У кенг майдонларда сўзга чиқиб, ахлоққа доир масалалар юзасидан суҳбатлар ўтказар, тингловчиларни савол-жавоб йўли билан ҳақиқатни топишларига ундар еди. Суҳбатнинг бу усули «Суқрот усули» деб аталган. У педагогика оламига ана шундай савол-жавоб методини яъни «Эвристик» суҳбат методини янги (савол бериш ва саволни тўлдириш) методини олиб кирди. У тарбияда ахлоқий, естетик, жисмоний тарбия мезонини ишлаб чиқди. Лекин Суқротнинг ахлоқий қарашларида тенгсизликни яққол сезиш мумкин. Унинг фикрича ахлоқ фақат имтиёзли «мумтоз» ларгагина хос, «мумтоз» кишилар ҳақиқий ахлоқнинг ягона егалари бўлганликлари учун ҳокимият ҳам уларнинг қўлларида бўлмоғи керак дейди. Платон ер.ав. (424-347) йилларда яшаган. У Суқротнинг шогирди бўлиб «объектив идеализм» назариясининг асосчисидир. У танадан ташқарида мавжуд бўлган нарсалар ҳақидаги назарияни илгари суради. Платон арестократиянинг абадий ҳукмронлиги ҳақидаги назарияни илгари суради. Унинг фикрича идеал аристократик давлат 3 хил ижтимоий гуруҳлардан иборат бўлиши, яъни булар: файласуфлар, жангчилар, ҳунармандлар ва деҳқонлар гуруҳидан иборат бўлиши лозим. Файласуфлар давлатни бошқарадилар, жангчилар уларни ҳар қандай душмандан ҳимоя қиладилар, учинчи гурух еса мехнат қилиб, мўл хосил етиштириб файласуфлар ва жангчиларни боқадилар деган фикрни илгари суради. Шунингдек, у қулларни хам сақланиб қолишини айтиб унинг тасаввурида қуллар хам, хунармандлар ҳам, ҳуқуқсиз доиралар, пасткашлик, қаноат ва итоаткорлик фазилатларигина ҳунарманд косибларга ва деҳқонларга хос деб такидлайди. Тарбия - дейди Платон давлат томонидан ташкил етилмоғи, ҳукмрон гурухларнинг манфаатларини кўзламоғи лозим. Платоннинг фикрича болалар 3 ёшдан бошлаб 6 ёшгача давлат томонидан тайинлаб қўйилган тарбиячилар рахбарлигида тарбияланишини тавсия етади. 7 ёшдан 12 ёшача еса давлат мактабларида тахсил олиб, уларга ўқиш, ёзиш, хисоб, мусиқа ва ашула дарслари ўргатилади. 12-16 ёшгача бўлган болалар жисмоний машқларни ўргатадиган «Полестра» мактабида, 18 ёшга қадар дунёвий фанларни ўқитадиган мактабларда, 18-20 ёшгача еса «Эфеб» мактабларида тахсил олиб ҳарбий таълим ўргатилади. Унинг фикрича, «Эфеб» мактабини тугатгандан сўнг қобилиятли ва иқтидори бўлган йигитлар фалсафа илмини ўргатадиган учинчи босқич олий таълимни ўтайдилар. Платон тарбия тизимида асосан жисмоний мехнатга нафратни сингдириш, қулдорлар манфаатини ҳимоя қилиш мақсади назарда тутилади. Унинг педагогика тарихида тутган ўрни шундаки, у дастлаб мактабгача тарбия тўғрисидаги ғояни илгари суриб, ёшларга таълим беришнинг изчиллик тизимини ишлаб чиққанлигидадир. Юнон файласуф олимларидан яна бири Арастудир. У ер, ав. (384 -322) йилларда яшаган. Арасту уч хил тарбия яъни: жисмоний, ахлоқий ва ақлий тарбия ақидаларни ишлаб чиқиб, тарбиянинг ривожланишига катта ҳисса қўшган. Арасту биринчи бўлиб ёшни даврларга бўлиш мезонини ишлаб чиқишга уринган олимдир. У инсонни ёшлик йилларини 3 даврга, яъни: 0-7 ёшгача; 7 - 14 ёшгача; 14-21 ёшгача бўлган даврларга бўлади. У оилавий тарбияга доир бир канча тавсиялар беради. Унинг фикрича,болалар 7 ёшгача оилада тарбияланади, гўдакнинг ёшига мос келадиган овқатлар билан боқиш, турли харакатли машклар орқали уни чиниқтириб бориш керак дейди. Ўғил болалар 7 ёшдан бошлаб давлат мактабларида ўқишлари лозим деб уқтиради. У жисмоний, ахлоқий ва ақлий тарбия бир-бири билан узвий боғланган деб хисоблайди. У болаларга бошланғич таълим бериш вақтида жисмоний машқлар қилиш билан бир қаторда ўқиш, ёзиш, грамматика, расм ва мусиқани ўргатиш керак деб таъкидлайди. ўсмирлар мактабда жиддий маълумот олишлари, улар: адабиёт, тарих, фалсафа, математика, астрономия ва бошқа фанларни ўрганишлари лозим дейди. Арасту хотин-қизларнинг тарбияси еркакларнинг тарбиясига ўхшаши мумкин емас, чунки хотин-қизларнинг табиати еркакларнинг табиатидан фарқ қилади деб хисоблайди. Арасту Платондан фарқ қилиб, бола тарбиясида оила тарбиядан четлаштирилмайди. Ахлоқий тарбия бериш асосан оила зиммасида еканлигини уқтиради. Демокрит, ер, ав, (460-370) йилларда яшаган. У тарбияни табиатга мувофиқлаштириш масаласини биринчи бўлиб илгари сурган олим бўлиб, у "Табиат билан тарбия бир-бирига ўхшайди" дейди. «Таълим мехнат асосидагина гўзал нарсаларни хосил қилади» деб тарбия ишида мехнатнинг роли беқиёс еканлигини такидлайди. Унинг хизмати шундаки, у инсон камолатида мехнат тарбиясининг ролига катта еътибор бериб, ёшларга мехнат тарбияси беришнинг усулларини кўрсатиб берганлигидадир. 9.3. Қадимги Римда педагогик ғоялар ривожи. Марк Фабий Квинтилиан – машҳур римлик нотиқ ва педагог. Ўз мактаби тажрибалари ва антик дунёдаги педагогик фикрларга асосланиб, баъзи педагогик муаммолар акс етган биринчи махсус педагогик қўлланма – «Нотиқни тарбиялаш ҳақида» асарини яратган. Квинтилиан болаларни тарбиялашга еътибор қаратиб, бола шахси ривожланишида унинг табиий қобилиятларини ҳисобга олишга катта аҳамият беради. Унинг фикрича, «Билишга интилиш иродага боғлиқ, мажбуран ўқитиш мумкин емас» (Квинтилиан «О воспитании оратора», 1-қисм, 3, 8- бетлар). Квинтилиан болалар катта танталарда иштирок етадиган ҳамда катталарнинг ножўя хатти-ҳаракатларининг гувоҳи бўладиган Рим жамиятининг юқори қатламларидаги оила тарбиясини қаттиқ танқид қилади. У ота-оналардан бола таъсирланувчан бўлиши, унда яхши ва ёмонликнинг осон илдиз отишини есда тутишни талаб қилди ҳамда тарбиячи-педагогларни танлашда ҳам бунга еътибор қаратишни уқтиради. Квинтилианнинг педагогик қарашларида болаларни нотиқлик санъатини егаллашларига оид фикрлар ҳам мавжуд. Бўлажак нотиққа ўткир хотира, бадиийликни ҳис етиш, яхши талаффуз қила олиш, нутқнинг ёрқинлиги ва мимикани шакллантириш лозимлигини қайд етади. Нотиқни тарбиялашнинг енг яхши воситаси Квинтилианнинг фикрича, шеър ёд олишдир. У ҳозирда қўлланилаётган шеърни ёд олиш методикасини ҳам ўз даврида таклиф қилган еди: дастлаб шеър тўлиқ ўқиб чиқилади, сўнг қисмларга бўлинади ва навбати билан қисмлар ёдланади, ниҳоясида бутун шеър ёддан айтилади. 9.4. 12-асрда Россияда педагогик адабиётларнинг нашр етилиши. Рус педагог-олимларининг педагогик ғоялари. 988-йилда христиан динини қабул қилинган Крилл ва Мефодийлар грек алфабити асосида кирилл алифбосини ишлаб чиқдилар. Шарқий славян тили рус ёзуви учун асос қилиб олинди. Киев Русига христан дини билан бирга византия маданиятининг айрим елементлари ҳам кира бошлаган. У вақтларда мактаблар черков ва монастор қошида очилар еди. Рус князларнинг маслаҳати билан 988-йилда княз Владимир черков биносини қуриб поплар тайинладилар ва номдор кишиларнинг, ўз мулозимларининг болаларини йиғиб ўқитди. 1028 йилда княз Ярослов Новгород шаҳрида “оқсоқоллар ва попларнинг” болаларидан 300 га яқиннини тўплаб китоб ўқитган. Юқоридаги икки фактдан маълум буўишича Россияда мактаблар Х аср охири ХИ аср бошларида очилган. Россиядаги дастлабки мактаб черковлар ва монасторлар ҳузурида очилган ва кутубхоналар ташкил етилган. ХИ-ХИИ асрларда Киев давлатининг маданияти ғарбий Европадаги йирик давлатларнинг маданиятидан анча кучли еди. Рус князлари ва боярлари орасида ўқимишли, маданиятли кишилар бўлган. Княз Ярослов биринчи марта кутубхона очган, унинг ташуббуси билан грек тимлидаги китоблар рус тилида таржима қилинган. Княз Святослов маълумотли кишиларни ўз атрофига тўплаган. Святослав ўз замонасининг енг маърифатли кишиси еди. ХИ аср охирида “Святослав тўплами” нашр қилинган. Киев руснинг маданияти – рус, украин ва беларус халқлари маданиятининг ўсишига асосий манба бўлган. Бу каби фактлар шуни курсатадики, ХИ-ХИИ асрлар қадимги русда маданият ва маориф ривожланган. Ана шундай даврда рус педагогик тўпламлари вужудга келди: “Измагарад” (зумрад) “Изборник Светослава”,”Златуйстрой”, “Златоуст” кабилар. Бу тўпламларда бола тарбияси ҳақидаги фикрлар тавсия қилинган “Владимир Монамахнинг болаларга насиҳати” асари жуда катта аҳамиятга ега. У бу асарида болаларни Ватанни севишга, Ватанни душманлардан ҳимоя қилишга, ҳаракатчан меҳнацевар, ва ботир кишилар бўлишига чақиради. У болаларни инсонпарвар, катталарни ҳурмат қиладиган, кичикларни иззат қиладиган бўлиб тарбиялашларини талаб қилади. ХВИ асрнинг иккинчи яримида черковлар қошида мактаблар очила бошлайди. Лекин бу мактаблар рус маърифатининг талабини қондира олмас еди. Натижада “Савод усталари” ташкил қилинган. деб хақли равишда огоҳлантирди. 9.5. Ян Амос Коменскийнинг педагогик назарияси. Машҳур донишманд, чехославиялик гуманист-педагог Я.А.Коменский демократик педагогиканинг асосчиси сифатида башарият тарихидан ўрин олди. У ўзининг амалий ҳаётини, педагогик фаолиятини, илмий асарларини, халқ болаларини ўқитиш ва тарбиялашда бағишлади. А.Я.Коменскийнинг хизмати шундаки, у ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш ҳақидаги фан педагогика фанининг вазифаларини пайқабгина қолмасдан, балки педагогик илмининг пойдеворини қурди ва ривожланиш йўлларини кўрсатиб ўтди. Ян Амос Коменский 1592 йил 25 мартда Чехославакиянинг Моравияда “Чех қариндошлари” жамоасига тааллуқли оилада туғилди. Коменскийлар оиласи Моравияда Коман қишлоғидан кўчиб келишган, шунинг учун ҳам уларни бу ерда Комначилар оиласи деб аталган. Коменский 12 ёшда етим қолиб, муҳтожликларни бошидан кечирди. “Чех қардошлари” жамоаси очган мактабда бошланғич таълим олди, 1608-1610 йилларда лотин мактабида ўқиди. Жамоа ҳисобидан Германияда ўқишга юборилди. Коменский Херборин ва Гайделберг университетларида таълим олди. У “Ҳамма нарсалар енсиклопедияси” номли енсиклопедияни ёзишга киришди. У шу йилларда она-тилининг тўлиқ луғати - “Чех тили хазинаси”ни туза бошлади ва Раткенинг дидактик идеаллари билан танишди. Коменский 1614 йилда ватанига қайтди ва Премеровадаги мактабига ўқитувчилик қилди. У 1616 йилда “Чех қардошлари” жамоасига бошлиқ қилиб сайланди. 1618-21 йилларда жамоа томонидан очилган мактабда бошчилик қилди. У мактабда ишлаш жараёнида ўқитиш методларини такомиллаштиришга интилди. Коменский 1627 йилда чех тилида “Чех дидактикаси” асарини ёзишга киришди. Католик зулми ва қувғин кучайгач, Коменский ва бошқа жамоа аъзолари Полъшанинг Лешно шаҳрида ўрнашдилар. Коменский Лешнода мактаб очиб ўқитувчилик қилди. 1632-38 йилларда бу асарни қайта ишлаб лотин тилида таржима қилади ва уни “Буюк дидактика” деб атайди.Коменский 1631 йилда “Тиллар ва ҳамма фанларнинг очиқ ешиги” 1633 йилда “Физика”? 1632 йилда “Астраномия”, 1632 йилда “Оналар мактаби” каби асарларини яратди. Коменский Швесияда бориб мактаб ислоҳоти ўтказишга киришди ва мактабларда лотин тили ўқитиш методикасини ишлаб чиқди. Коменский тарбиясининг мақсадини диндан келтириб чиқарди. Унинг фикрича тарбиянинг уч вазифаси бор: 1. Ўзини ва теварак атрофидаги оламни билиш (ақлий тарбия). 2. Ўз-ўзини бошқариш (ахлоқий тарбия). 3. Худони таниш (динний тарбия). Коменский ўрта аср педагогикасидан фарқли ўлароқ болага ақлий тарбия беришни муҳим иш, деб ҳисоблайди. Тарбиянинг табиатга мослиги ҳақидаги фикр дастлаб Аристотел асарларида учрайди, лекин у бу масалани батафсил ёритмаган. Руссо, Песталосси, Дистервегларнинг асарларида ҳам тарбиянинг табиатга уйғунлиги ҳақида фикр юритиллади, лекин улар тарбиянинг табиатга уйғун бўлиш масаласини турлича тушунадилар. “Буюк дидактика” асарида баён етилган асосий фикрлардан бири тарбия ва ўқтишнинг табиатга уйғун бўлиши ҳақидаги ғоядир. Тарбиянинг табиатга мослик тамойилини биринчи маротаба Коменский назарий ва амалий жиҳатдан ишлаб чиқди. Коменский инсон табиатининг бир қисми ва у табиатининг бир қисми сифатида унинг енг асосий умумий қонуниятларига буйсунади, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, табиатнинг бу қонуниятлари ўсимликлар ва ҳайвонот оламига ҳам, шунингдек инсонга нисбатан ҳам ўз таъсирини ўтказиб туради. Коменский мактабнинг аниқ тартибини табиатдан олмоқ керак, табиатни ҳам ўз ҳаракатларида намоён қилаётган жараёнларини кузатишга асосланиб билиш лозим, деб таълим беради. Таълим-тарбия “Боланинг табиий қобилиятларига мосланса, енгил ва осонроқ ўқитиш мумкин”. 1. Ўқишни ўз вақтида, яъни кишининг фикри бошқа нарсаларга бўлинмасдан бошлаш керак. 2. Боланинг ақли ўқитиш учун етарли даражада тайёрлаган бўлиши лозим. 3. Ўқитишда умумийдан хусусийга қараб бориши лозим. 4. Осонроқ нарсаларни ўргатишдан қийинроқ нарсаларини ўрганишга ўтиш керак. 5. Ўрганиладиган материал кўплик қилиб, болани қийнаб қўймасин. 6. Ҳамма нарсани секин-аста ўргата бориш лозим. 7.Боланинг ёшига тўғри келмайдиган нарсаларни унга мажбуран ўргатмаслик керак. 8. Ҳамма нарса ташқи сезги органлари орқали идрок етилиши зарур. 9. Ўқитишни ҳар доим бир усулда олиб бориш керак. Коменский ҳамма учун умумий мактаб бўлиши лозим деган фикрни илгари сурди. Унинг фикрича оналар мактабида болалар бошланғич маълумот, табиат илми соҳасида сув ер, ҳаво, олов, ёмғир, қор, муз, тош, темир, дарахт, ўсимлик, қуш, ҳўкиз ва ҳоказолар нима еканлигини билиб олишлари керак.Унинг фикрича, лотин мактаби, гимназияда грек тиллари, она тили ва ҳоказо фанлар ўқитилиши керак. Академияда илоҳиёт, юридик ва тиббиёт факултетлари бўлиши керак. Коменский дидактик принсиплар деганда қуйидагиларни назарда тутади: 1.Онглик ва фаоллик. 2. Кўрсатмалилик. 3. Изчилик ва тизимлилик. 4. Машқ қилиш, билим ва малакаларни пухта егаллаш. Онглилик ва фаоллик тамойилии таълим жараёнида ўққувчиларнинг пассив бўлиб материални тушунмай механик равишда қуруқ ёдлаши емас, балки билим ва малакаларини фаол равишда англаб чуқур ва асосли билим олиши зарур. Таълимда кўрсатмалиликдан фойдаланиш қадимийдир. Коменскийнинг фикрича, кўрсатмалилик тамойили кўрсатиб ўтиш усули емас, балки барча сезги органлари нарсалар ва ҳодисаларни енг равшан, асосли мустаҳкам пухта ўзлаштириб олишга жалб қилиш воситасидир. Кўрсатмалилик тамойилини жорий етишда қуйидагиларга амал қилиш зарур: 1) мавжуд нарсаларнинг ўзини кўрсатиш ёки табиий ҳолда кузатишлар ўтказиш; 2) нарсаларнинг моделини ёки нусхасини кўрсатиш; 3) нарса ва ҳодисалар тасвирланган суратларни кўрсатиш. Илм сирларини билиб олиш учун ёшлардан қуйидагилар талаб қилинади. 1. Соф ақлга ега бўлиш; 2. Ўрганиш зарур бўлган нарсани кўриш; 3. Диққатни тўплай олиш; 4. Кузатиш лозим бўлган нарсаларни маълум тартибда кетма-кет кўрсатиш. Сезгилар воситасида мукаммал идрок қилинган нарсалар, ҳодисалар хотирада узоқ вақт мустаҳкамланади. Коменский шундай ёзади: “Агар киши бирор марта қанд еган бўлса, туяни бир кўрган бўлса, булбул хонишини бир марта ешитган бўлса, буларнинг ҳаммаси хотирада мустаҳкам қолади ва есдан чиқиб кетмайди”. Кўз билан кўрилган нарсани исботлашнинг ҳожати йўқ. Шунинг учун Коменский мактаблар ва муаллимлар дарсларда кўрсатма қуролларни кўпроқ ишлатиши зарур деб билди. Изчиллик ва тизимлиликни Ўқув материалларини математикага хилоф иш қилмасдан тўғри текшириб чиқиш ўқитишни нимадан бошлаб ва унда кетма-кетликка риоя қилиш, янги материал билан олдин ўтилганларни бир- бирига боғлаш.Унинг фикрича, таълим бошидан охиригача изчил давом етиши таълимнинг пойдеворини мустаҳкам қурилишини таъминлайди. Ҳозир ўрганилган билимлар олдингисига асосланилса, кейингисига йўл очилади. Коменский бутун дунёда педагогик фикрлар ва мактаблар тараққиётида жуда катта таъсир кўрсатди. Шунинг учун ҳам бутун инсоният Коменскийни қадрлайди.