Eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi.

Yuklangan vaqt

2024-09-27

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

30,4 KB


Eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi. Reja: 1. Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya. 2. Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to’g’risida. 3. Qadimgi Rimda pedagogik g’oyalar rivoji. 4. XII asrda Rossiyada pedagogik adabiyotlarning nashr etilishi. Rus pedagog-olimlarining pedagogik g’oyalari. 5. Iogann Genrix Pestalotsining didaktika va boshlang’ich ta’lim metodikasiga qo’shgan hissasi. 6. Adolf Distervergning rivojlantiruvchi ta’lim nazariyasi. Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya. Qadimgi Misr murakkab davlat tizimiga va keng miqyosli xo’jalikka ega bo’lgan mamlakat bo’lgan. Misr davlati va xo’jaligini boshqarish uchun xat-savodli, bilimdon kishilar zarur bo’lgan. SHu tufayli Misr flr'avnlari va a’yonlari xat-savodli va bilimdon xodimlar tayyorlashga alohida ahamiyat berganlar. Misrda o’qitish, ta’lim-tarbiya berish maskani maktablar edi. Mamlakatning hamma shaharlari va yirik qishloqlarida maktablar bor edi. Maktablarda fir’avnlar, a’yonlar, amaldorlar, ruhoniylarning bolalari va o’qishga havaslari bo’lgan kishilarning farzandlari ham o’qiganlar. Misrda boshlang’ich, o’rta va oliy maktablar bo’lgan. Boshlang’ich maktablarga bolalar 5-6 yoshdan jalb etilib, harflar o’rgatilib, savodi chiqarilgan. Eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi. Reja: 1. Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya. 2. Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to’g’risida. 3. Qadimgi Rimda pedagogik g’oyalar rivoji. 4. XII asrda Rossiyada pedagogik adabiyotlarning nashr etilishi. Rus pedagog-olimlarining pedagogik g’oyalari. 5. Iogann Genrix Pestalotsining didaktika va boshlang’ich ta’lim metodikasiga qo’shgan hissasi. 6. Adolf Distervergning rivojlantiruvchi ta’lim nazariyasi. Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya. Qadimgi Misr murakkab davlat tizimiga va keng miqyosli xo’jalikka ega bo’lgan mamlakat bo’lgan. Misr davlati va xo’jaligini boshqarish uchun xat-savodli, bilimdon kishilar zarur bo’lgan. SHu tufayli Misr flr'avnlari va a’yonlari xat-savodli va bilimdon xodimlar tayyorlashga alohida ahamiyat berganlar. Misrda o’qitish, ta’lim-tarbiya berish maskani maktablar edi. Mamlakatning hamma shaharlari va yirik qishloqlarida maktablar bor edi. Maktablarda fir’avnlar, a’yonlar, amaldorlar, ruhoniylarning bolalari va o’qishga havaslari bo’lgan kishilarning farzandlari ham o’qiganlar. Misrda boshlang’ich, o’rta va oliy maktablar bo’lgan. Boshlang’ich maktablarga bolalar 5-6 yoshdan jalb etilib, harflar o’rgatilib, savodi chiqarilgan. Bolalar maktabda husnixat bilan shug’ullanib, ular har kuni 3 sahifa yozishlari kerak bo’lgan. Misrdagi o’rta va oliy maktablarning ko’pchiligi mirzolar tayyorlab chiqarganlar. Uni «Mirzolar maktabi» ham deyishgan. Misr fir’avnlarining markaziy mahkamasi qoshida podsho xazinasi uchun maxsus amaldor mirzolar tayyorlaydigan maktablar ham bo’lgan. Bu maktablar katta tajribaga ega bo’lgan bilimli ustoz-o’qituvchilar bilan ta’minlangan bo’lgan. Maktablarda matematika, geometriya, astronomiya, tarix, tibbiyot, adabiyot kabi dunyoviy va diniy bilimlar o’qitilgan. Misr maktablarida intizom juda qattiq bo’lib, u tan jazosi bilan mustahkamlangan. O’sha vaqtda yozilgan «Nasihatlar»da: «Ey mirza, dangasalik qilma, yo’qsa jazoga duchor bo’lasan. Qo’lingda kitob bo’lsin, ovoz chiqarib o’qigin va o’zingdan ko’p biladiganlar bilan maslahat qilib ish tut. Bir kun ham yalqovlik qilma yo’qsa kaltak eysan. Axir bolaning qulog’i yelkasida bo’ladi-da, qachon ursang, shunda uning qulog’iga gap kiradi»,-deb yozilgan. Mesopotamiyaliklar maorif ishlariga alohida e’tibor berganlar. Maktablarda ko’proq podsho, badavlat kishilar, amaldorlar va o’ziga to’q kishilarning farzandlari o’qishgan. Ammo maktabda erkin jamoadan bo’lgan oddiy kishilar ham o’qigan bo’lsalar kerak. Maktablarning quyi sinflarida til, adabiyoi, grammatika, yuqori sinflarda esa matematika, musiqa, huquq, geometriya, astronomiya, tarix, tabobat, veterinariya kabi aniq fanlar bilan bir qatorda diniy fanlar ham o’qitilgan. Maktablar saroy va ibodatxonalar qoshida bo’lib, uni ruhoniylar boshqarganlar. Mari va boshqa shaharlardagi qazishlar vaqtida o’quvchilarga mos o’rindiqlar qo’yilgan maktab binosining qoldig’i topilgan. Maktablar davlat uchun xo’jalik, savdo va harbiy ishlarni boshqaruvchi xodimlar tayyorlaganlar. Maktablarda Misrdagi kabi mirzolar tayyorlashga katta ahamiyat berilgan. Maktablarda intizom va nazorat juda qattiq bo’lgan. Etarli qobiliyatli va tirishqoq bo’lmagan o’quvchilar jazolangan. Maktab qoshida «Xivich bilan savalovchi» maxsus nazoratchi bo’lgan. O’qituvchilar o’quvchilarni qunt bilan o’qishga undaganlar. Yunoniston unchalik katta bo’lmagan quldorlik davlatlaridan iborat bo’lgan. Uning katta shaxarlaridan biri Lakoniya (poytaxti Sparta) va Attika (poytaxti Afina) bo’lib, bu shaxarlar madaniyat markazi xisoblangan. Bolalar maktabda husnixat bilan shug’ullanib, ular har kuni 3 sahifa yozishlari kerak bo’lgan. Misrdagi o’rta va oliy maktablarning ko’pchiligi mirzolar tayyorlab chiqarganlar. Uni «Mirzolar maktabi» ham deyishgan. Misr fir’avnlarining markaziy mahkamasi qoshida podsho xazinasi uchun maxsus amaldor mirzolar tayyorlaydigan maktablar ham bo’lgan. Bu maktablar katta tajribaga ega bo’lgan bilimli ustoz-o’qituvchilar bilan ta’minlangan bo’lgan. Maktablarda matematika, geometriya, astronomiya, tarix, tibbiyot, adabiyot kabi dunyoviy va diniy bilimlar o’qitilgan. Misr maktablarida intizom juda qattiq bo’lib, u tan jazosi bilan mustahkamlangan. O’sha vaqtda yozilgan «Nasihatlar»da: «Ey mirza, dangasalik qilma, yo’qsa jazoga duchor bo’lasan. Qo’lingda kitob bo’lsin, ovoz chiqarib o’qigin va o’zingdan ko’p biladiganlar bilan maslahat qilib ish tut. Bir kun ham yalqovlik qilma yo’qsa kaltak eysan. Axir bolaning qulog’i yelkasida bo’ladi-da, qachon ursang, shunda uning qulog’iga gap kiradi»,-deb yozilgan. Mesopotamiyaliklar maorif ishlariga alohida e’tibor berganlar. Maktablarda ko’proq podsho, badavlat kishilar, amaldorlar va o’ziga to’q kishilarning farzandlari o’qishgan. Ammo maktabda erkin jamoadan bo’lgan oddiy kishilar ham o’qigan bo’lsalar kerak. Maktablarning quyi sinflarida til, adabiyoi, grammatika, yuqori sinflarda esa matematika, musiqa, huquq, geometriya, astronomiya, tarix, tabobat, veterinariya kabi aniq fanlar bilan bir qatorda diniy fanlar ham o’qitilgan. Maktablar saroy va ibodatxonalar qoshida bo’lib, uni ruhoniylar boshqarganlar. Mari va boshqa shaharlardagi qazishlar vaqtida o’quvchilarga mos o’rindiqlar qo’yilgan maktab binosining qoldig’i topilgan. Maktablar davlat uchun xo’jalik, savdo va harbiy ishlarni boshqaruvchi xodimlar tayyorlaganlar. Maktablarda Misrdagi kabi mirzolar tayyorlashga katta ahamiyat berilgan. Maktablarda intizom va nazorat juda qattiq bo’lgan. Etarli qobiliyatli va tirishqoq bo’lmagan o’quvchilar jazolangan. Maktab qoshida «Xivich bilan savalovchi» maxsus nazoratchi bo’lgan. O’qituvchilar o’quvchilarni qunt bilan o’qishga undaganlar. Yunoniston unchalik katta bo’lmagan quldorlik davlatlaridan iborat bo’lgan. Uning katta shaxarlaridan biri Lakoniya (poytaxti Sparta) va Attika (poytaxti Afina) bo’lib, bu shaxarlar madaniyat markazi xisoblangan. Bu ikki shaxarda tarbiyaning o’ziga xos tizimi vujudga keldiki, natijada bu tarbiya tizimi «Sparta» va «Afina» usulidagi tarbiya deb yuritiladigan bo’ldi. Lekin bu ikki shaxarning iqtisodiy, siyosiy taraqqiyoti, madaniyat darajasi turlicha edi. SHuning uchun ular bir-biridan tubdan farq qilar edi. Ammo ikkala davlatda xam quldorlik tuzumi xukmronlik qilar edi. Shuning uchun ham bu davlatlarda ijtimoiy tarbiya tizimi quldorlarning bolalarini manfaatini ko’zlar edi. Yunonistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar edilar. Qullar oddiy insoniy xuquqlardan xam mahrum edilar. Spartada dexqonchilik yaxshi rivojlangan bo’lib, bu qullar mexnati evaziga asoslangan edi. Spartada qullar shafqatsiz ta’qib ostiga olinar edi. SHu sababli ular tez-tez qo’zg’olon ko’tarib turar edilar. Tarbiya ishlari davlat ixtiyorida bo’lib, asosiy maqsad bolalarni baquvvat, jismonan sog’lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat edi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda tarbiyalangan, so’ng «Agella» deb atalgan maktabda o’qishgan. O’qish muddati 7-18 yoshgacha davom etgan. Shu maktabda hukumatning taniqli kishisi «pedanom» butun tarbiyaviy ishga rahbarlik qilgan. Tarbiya jarayonida bu maktabda o’smirlarga alohida e’tibor berishgan. Ularni jismonan sog’lom bo’lishi uchun turli mashqlar bilan chiniqtirishgan. Masalan: sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidash, og’rikka bardosh berishga o’rgatib borishgan. Ta’lim jarayonining asosiy qismini xarbiy gimnastik mashqlar: yugurish, sakrash, nayza otish, qo’l bilan jang qilish, musiqa darsi, qisqa so’zlashuv, madaniyat darsi tashkil etar edi. Kadimgi Yunonistondagi tarbiyaviy ishlar shunisi bilan o’ziga xos ediki, unda bolani nafaqat jismoniy chiniqtirish, balki ma’naviy tomondan xam barkamol bo’lishi nazarda tutilgan. Bolalarga musiqa, ashula va diniy raqslar xam o’rgatilgan. Bu mashg’ulotlarning mazmuni jangovar hamda harbiy tusda bo’lgan. Spartada olib boriladigan ta’lim-tarbiyaning yana muhim tomonlaridan biri yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat bo’lgan. Shu maqsadda yoshlar «Kreptiyalar»da ya’ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashtirilar edi. Ular shubhali bo’lib ko’ringan qullarni o’ldirar edilar. Bu ikki shaxarda tarbiyaning o’ziga xos tizimi vujudga keldiki, natijada bu tarbiya tizimi «Sparta» va «Afina» usulidagi tarbiya deb yuritiladigan bo’ldi. Lekin bu ikki shaxarning iqtisodiy, siyosiy taraqqiyoti, madaniyat darajasi turlicha edi. SHuning uchun ular bir-biridan tubdan farq qilar edi. Ammo ikkala davlatda xam quldorlik tuzumi xukmronlik qilar edi. Shuning uchun ham bu davlatlarda ijtimoiy tarbiya tizimi quldorlarning bolalarini manfaatini ko’zlar edi. Yunonistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar edilar. Qullar oddiy insoniy xuquqlardan xam mahrum edilar. Spartada dexqonchilik yaxshi rivojlangan bo’lib, bu qullar mexnati evaziga asoslangan edi. Spartada qullar shafqatsiz ta’qib ostiga olinar edi. SHu sababli ular tez-tez qo’zg’olon ko’tarib turar edilar. Tarbiya ishlari davlat ixtiyorida bo’lib, asosiy maqsad bolalarni baquvvat, jismonan sog’lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat edi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda tarbiyalangan, so’ng «Agella» deb atalgan maktabda o’qishgan. O’qish muddati 7-18 yoshgacha davom etgan. Shu maktabda hukumatning taniqli kishisi «pedanom» butun tarbiyaviy ishga rahbarlik qilgan. Tarbiya jarayonida bu maktabda o’smirlarga alohida e’tibor berishgan. Ularni jismonan sog’lom bo’lishi uchun turli mashqlar bilan chiniqtirishgan. Masalan: sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidash, og’rikka bardosh berishga o’rgatib borishgan. Ta’lim jarayonining asosiy qismini xarbiy gimnastik mashqlar: yugurish, sakrash, nayza otish, qo’l bilan jang qilish, musiqa darsi, qisqa so’zlashuv, madaniyat darsi tashkil etar edi. Kadimgi Yunonistondagi tarbiyaviy ishlar shunisi bilan o’ziga xos ediki, unda bolani nafaqat jismoniy chiniqtirish, balki ma’naviy tomondan xam barkamol bo’lishi nazarda tutilgan. Bolalarga musiqa, ashula va diniy raqslar xam o’rgatilgan. Bu mashg’ulotlarning mazmuni jangovar hamda harbiy tusda bo’lgan. Spartada olib boriladigan ta’lim-tarbiyaning yana muhim tomonlaridan biri yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat bo’lgan. Shu maqsadda yoshlar «Kreptiyalar»da ya’ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashtirilar edi. Ular shubhali bo’lib ko’ringan qullarni o’ldirar edilar. Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o’tkazib, shu yo’l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar. Masalan: Vatan dushmanlari bilan kurashda ota-bobolar ko’rsatgan mardligi va jasurligi, qaxramonlar xaqida suxbatlar uyushtirishar, shuningdek bolalarni savol-javob jarayonida aniq, qisqa va lo’nda qilib javob berishga o’rgatib borilar edi. Spartada 18-20 yoshga yetgandan keyin maxsus «Efeblar» (Efeblar qadimgi Yunonistonda balog’atga yetgan o’spirinlar) guruhiga o’kazilgan. Bu guruhda bolalarga harbiy ta’lim berilgan va ular harbiy xizmatni o’taganlar. Spartada qizlar tarbiyasiga xam alohida e’tibor qaratilgan. O’g’il bolalar bilan qizlar birga qo’shib o’qitilgan. Ular ham harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirib borilgan. Bundan maqsad erkaklar urushga ketgan vaqtlarida qizlar, ayollar shaharni, uy-joyni qo’riqlash, qurollanib qo’riqchilik vazifasini o’tashi, qullarni itoatda saqlashni ta’minlashi ko’zda tutilgan, ular hatto jangda xam qatnashganlar. Qadimiy Gretsiyaning ikkinchi shaxarlaridan biri Afinada esa xayot, tartib, intizom, maktab tizimi, undagi ta’lim-tarbiya Spartanikidan butunlay farq qilar edi. Afinadagi iqtisodiy hayot Spartadagi singari cheklanib qo’yilgan emas edi. Qullar xususiy mulk hisoblanar edi. Bu yerda tibbiyot ilmi, matematika, tarix, san’at, me’morchilik, xaykaltaroshlik taraqqiy etgan edi. Tarbiya jarayonida aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya birga qo’shib olib borilgan. Lekin bu tarbiyalarni mukammal egallash faqat feodallarning farzandlariga nasib etgan xolos. Afinada tarbiya va maorif masalasi Spartaga nisbatan tubdan farq qilar edi. Bu erda grammatist, polestra, gimnasiy, efeb, demos kabi maktab turlari mavjud edi. Bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanganlar. 7 yoshdan o’g’il bolalar maktabga borishgan. Qizlar esa oilada ona ko’magida uy — ro’zg’or ishlariga o’rgatilgan. xotin-qizlar faqat uyda bo’lishgan. Afinada bolalar dastlab 7 yoshdan 13-14 yoshgacha «grammatist», (savod o’qitish ma’nosida), «kifarist» (grekcha musiqa o’qituvchisi ma’nosida) maktablarda tahsil olganlar. Bu maktablar xususiy bo’lib, xaq to’lanar edi, Shuning uchun fuqarolarning bolalari bu maktablarda ta’lim ololmas edilar. Bu maktablarda «didaskal» deb atalgan o’qituvchilar mashg’ulot olib borar Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o’tkazib, shu yo’l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar. Masalan: Vatan dushmanlari bilan kurashda ota-bobolar ko’rsatgan mardligi va jasurligi, qaxramonlar xaqida suxbatlar uyushtirishar, shuningdek bolalarni savol-javob jarayonida aniq, qisqa va lo’nda qilib javob berishga o’rgatib borilar edi. Spartada 18-20 yoshga yetgandan keyin maxsus «Efeblar» (Efeblar qadimgi Yunonistonda balog’atga yetgan o’spirinlar) guruhiga o’kazilgan. Bu guruhda bolalarga harbiy ta’lim berilgan va ular harbiy xizmatni o’taganlar. Spartada qizlar tarbiyasiga xam alohida e’tibor qaratilgan. O’g’il bolalar bilan qizlar birga qo’shib o’qitilgan. Ular ham harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirib borilgan. Bundan maqsad erkaklar urushga ketgan vaqtlarida qizlar, ayollar shaharni, uy-joyni qo’riqlash, qurollanib qo’riqchilik vazifasini o’tashi, qullarni itoatda saqlashni ta’minlashi ko’zda tutilgan, ular hatto jangda xam qatnashganlar. Qadimiy Gretsiyaning ikkinchi shaxarlaridan biri Afinada esa xayot, tartib, intizom, maktab tizimi, undagi ta’lim-tarbiya Spartanikidan butunlay farq qilar edi. Afinadagi iqtisodiy hayot Spartadagi singari cheklanib qo’yilgan emas edi. Qullar xususiy mulk hisoblanar edi. Bu yerda tibbiyot ilmi, matematika, tarix, san’at, me’morchilik, xaykaltaroshlik taraqqiy etgan edi. Tarbiya jarayonida aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya birga qo’shib olib borilgan. Lekin bu tarbiyalarni mukammal egallash faqat feodallarning farzandlariga nasib etgan xolos. Afinada tarbiya va maorif masalasi Spartaga nisbatan tubdan farq qilar edi. Bu erda grammatist, polestra, gimnasiy, efeb, demos kabi maktab turlari mavjud edi. Bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanganlar. 7 yoshdan o’g’il bolalar maktabga borishgan. Qizlar esa oilada ona ko’magida uy — ro’zg’or ishlariga o’rgatilgan. xotin-qizlar faqat uyda bo’lishgan. Afinada bolalar dastlab 7 yoshdan 13-14 yoshgacha «grammatist», (savod o’qitish ma’nosida), «kifarist» (grekcha musiqa o’qituvchisi ma’nosida) maktablarda tahsil olganlar. Bu maktablar xususiy bo’lib, xaq to’lanar edi, Shuning uchun fuqarolarning bolalari bu maktablarda ta’lim ololmas edilar. Bu maktablarda «didaskal» deb atalgan o’qituvchilar mashg’ulot olib borar edilar (men o’qitaman degan ma’nodagi «didasko» so’zidan, keyinroq «didaktika» ta’lim nazariyasi kelib chiqqan). O’g’il bolalarni maktabga qullar yetaklab borishgan. Bunday qullar «pedagog» deb atalgan. Afinadagi grammatist maktabida o’qish, yozish va hisoblash o’rgatilgan. O’qishda xarflarni hijjalab o’qitish usuli, so’ng qo’shib o’qish usulidan foydalanganlar. yozuvni o’rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalanganlar. Ular ingichka cho’p yordamida yozganlar. Sonlar barmoqlar, sopol toshlar, sanoq taxtasi yordami bilan xisoblangan. Kifarist - maktabida o’g’il bolalarga adabiy bilim berilar, estetik mazmundagi deklomatsiyalar o’rgatilar («Iliada va Odisseya»dan parchalar o’qitilar) edi. O’g’il bolalar 13 — 14 yoshga yetganlaridan keyin «Polestra» kurash maktabi deb atalgan o’quv yurtiga o’tar edilar. Bu o’quv yurtida ular 23 yil davomida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanar edilar. Masalan: sakrash, yugurish, kurash tushish, disk va nayza irgitish mashqlari va suvda suzish o’rgatilgan. Spartadagi kabi Afina maktablarida ham o’quvchilar bilan siyosiy va axloqiy masalalarda suhbatlar o’tkazilgan, o’qish tekin bo’lgan. «Gimnasiy» maktabida polestra maktabini tugatgan badavlat oila farzadlari tahsil olganlar. Ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o’rgatilgan. Bu maktabni tugatgan yoshlar davlatni boshqarishda qatnashishlari mumkin bo’lgan. «Efeb» maktabida 18-20 yoshga qadar tahsil olganlar. Bu maktabda harbiy hizmatga tayyorlanar va o’zlarini siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirar edilar. Bu maktabda istehkomlar qurishni, harbiy aslahalarni ishlata bilishni, garnizonlarda xizmat qilishni, dengizchilik o’rgatilgan. Bundan tashqari «Demos» (xalq) maktabi ham mavjud edi. Afinada quldorlik jamiyati ichida tabaqalanishning tarbiya sohasiga o’tkazgan ta’siri shundan iborat bo’ladiki, mukammal tarbiya olish faqat badavlat quldorlarning bolalarigagina xos bo’lib qoldi. Aholining ko’pchiligi bolalarini maktablarda o’qita olmaganligi sababli ularga kasb — hunar o’rgatar edilar. Ayrim xat savodli kishilar bolalariga o’zlari hat savod o’rgatganlar. Bu usul ham davlat tomonidan qonunlashtirib qo’yilar edi. Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to’g’risida. Yunonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining ham tug’ilishiga imkoniyat yaratdi. edilar (men o’qitaman degan ma’nodagi «didasko» so’zidan, keyinroq «didaktika» ta’lim nazariyasi kelib chiqqan). O’g’il bolalarni maktabga qullar yetaklab borishgan. Bunday qullar «pedagog» deb atalgan. Afinadagi grammatist maktabida o’qish, yozish va hisoblash o’rgatilgan. O’qishda xarflarni hijjalab o’qitish usuli, so’ng qo’shib o’qish usulidan foydalanganlar. yozuvni o’rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalanganlar. Ular ingichka cho’p yordamida yozganlar. Sonlar barmoqlar, sopol toshlar, sanoq taxtasi yordami bilan xisoblangan. Kifarist - maktabida o’g’il bolalarga adabiy bilim berilar, estetik mazmundagi deklomatsiyalar o’rgatilar («Iliada va Odisseya»dan parchalar o’qitilar) edi. O’g’il bolalar 13 — 14 yoshga yetganlaridan keyin «Polestra» kurash maktabi deb atalgan o’quv yurtiga o’tar edilar. Bu o’quv yurtida ular 23 yil davomida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanar edilar. Masalan: sakrash, yugurish, kurash tushish, disk va nayza irgitish mashqlari va suvda suzish o’rgatilgan. Spartadagi kabi Afina maktablarida ham o’quvchilar bilan siyosiy va axloqiy masalalarda suhbatlar o’tkazilgan, o’qish tekin bo’lgan. «Gimnasiy» maktabida polestra maktabini tugatgan badavlat oila farzadlari tahsil olganlar. Ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o’rgatilgan. Bu maktabni tugatgan yoshlar davlatni boshqarishda qatnashishlari mumkin bo’lgan. «Efeb» maktabida 18-20 yoshga qadar tahsil olganlar. Bu maktabda harbiy hizmatga tayyorlanar va o’zlarini siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirar edilar. Bu maktabda istehkomlar qurishni, harbiy aslahalarni ishlata bilishni, garnizonlarda xizmat qilishni, dengizchilik o’rgatilgan. Bundan tashqari «Demos» (xalq) maktabi ham mavjud edi. Afinada quldorlik jamiyati ichida tabaqalanishning tarbiya sohasiga o’tkazgan ta’siri shundan iborat bo’ladiki, mukammal tarbiya olish faqat badavlat quldorlarning bolalarigagina xos bo’lib qoldi. Aholining ko’pchiligi bolalarini maktablarda o’qita olmaganligi sababli ularga kasb — hunar o’rgatar edilar. Ayrim xat savodli kishilar bolalariga o’zlari hat savod o’rgatganlar. Bu usul ham davlat tomonidan qonunlashtirib qo’yilar edi. Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to’g’risida. Yunonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining ham tug’ilishiga imkoniyat yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Arastu va Demokritlar asos soddilar. Ular o’z qarashlari bilan ta’lim-tarbiya rivojlanishiga juda katta xissa qo’shdilar. Quiida biz bu faylasuf olimlar haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz. Suqrot er.av. (469-399y)da yashab ijod etgan. Suqrotning fikricha tarbiyadan kutilgan maqsad, buyumlar tabiatini o’rganish bo’lmay, balki kishining bilim olishi, axloqni kamol toptirishi bo’lmog’i lozim edi. Suqrot faylasuf bo’lishi bilan birga ajoyib notiq ham edi. U keng maydonlarda so’zga chiqib, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o’tkazar, tinglovchilarni savol-javob yo’li bilan haqiqatni topishlariga undar edi. Suhbatning bu usuli «Suqrot usuli» deb atalgan. U pedagogika olamiga ana shunday savol-javob metodini ya’ni «Evristik» suhbat metodini yangi (savol berish va savolni to’ldirish) metodini olib kirdi. U tarbiyada axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya mezonini ishlab chiqdi. Lekin Suqrotning axloqiy qarashlarida tengsizlikni yaqqol sezish mumkin. Uning fikricha axloq faqat imtiyozli «mumtoz» largagina xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona egalari bo’lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo’llarida bo’lmog’i kerak deydi. Platon er.av. (424-347) yillarda yashagan. U Suqrotning shogirdi bo’lib «ob’ektiv idealizm» nazariyasining asoschisidir. U tanadan tashqarida mavjud bo’lgan narsalar haqidagi nazariyani ilgari suradi. Platon arestokratiyaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani ilgari suradi. Uning fikricha ideal aristokratik davlat 3 xil ijtimoiy guruhlardan iborat bo’lishi, ya’ni bular: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar guruhidan iborat bo’lishi lozim. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar ularni har qanday dushmandan himoya qiladilar, uchinchi gurux esa mexnat qilib, mo’l xosil etishtirib faylasuflar va jangchilarni boqadilar degan fikrni ilgari suradi. SHuningdek, u qullarni xam saqlanib qolishini aytib uning tasavvurida qullar xam, xunarmandlar ham, huquqsiz doiralar, pastkashlik, qanoat va itoatkorlik fazilatlarigina hunarmand kosiblarga va dehqonlarga xos deb takidlaydi. Tarbiya - deydi Platon davlat tomonidan tashkil etilmog’i, hukmron guruxlarning manfaatlarini ko’zlamog’i lozim. Platonning fikricha bolalar 3 yoshdan boshlab 6 yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo’yilgan tarbiyachilar raxbarligida tarbiyalanishini tavsiya etadi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Arastu va Demokritlar asos soddilar. Ular o’z qarashlari bilan ta’lim-tarbiya rivojlanishiga juda katta xissa qo’shdilar. Quiida biz bu faylasuf olimlar haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz. Suqrot er.av. (469-399y)da yashab ijod etgan. Suqrotning fikricha tarbiyadan kutilgan maqsad, buyumlar tabiatini o’rganish bo’lmay, balki kishining bilim olishi, axloqni kamol toptirishi bo’lmog’i lozim edi. Suqrot faylasuf bo’lishi bilan birga ajoyib notiq ham edi. U keng maydonlarda so’zga chiqib, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o’tkazar, tinglovchilarni savol-javob yo’li bilan haqiqatni topishlariga undar edi. Suhbatning bu usuli «Suqrot usuli» deb atalgan. U pedagogika olamiga ana shunday savol-javob metodini ya’ni «Evristik» suhbat metodini yangi (savol berish va savolni to’ldirish) metodini olib kirdi. U tarbiyada axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya mezonini ishlab chiqdi. Lekin Suqrotning axloqiy qarashlarida tengsizlikni yaqqol sezish mumkin. Uning fikricha axloq faqat imtiyozli «mumtoz» largagina xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona egalari bo’lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo’llarida bo’lmog’i kerak deydi. Platon er.av. (424-347) yillarda yashagan. U Suqrotning shogirdi bo’lib «ob’ektiv idealizm» nazariyasining asoschisidir. U tanadan tashqarida mavjud bo’lgan narsalar haqidagi nazariyani ilgari suradi. Platon arestokratiyaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani ilgari suradi. Uning fikricha ideal aristokratik davlat 3 xil ijtimoiy guruhlardan iborat bo’lishi, ya’ni bular: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar guruhidan iborat bo’lishi lozim. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar ularni har qanday dushmandan himoya qiladilar, uchinchi gurux esa mexnat qilib, mo’l xosil etishtirib faylasuflar va jangchilarni boqadilar degan fikrni ilgari suradi. SHuningdek, u qullarni xam saqlanib qolishini aytib uning tasavvurida qullar xam, xunarmandlar ham, huquqsiz doiralar, pastkashlik, qanoat va itoatkorlik fazilatlarigina hunarmand kosiblarga va dehqonlarga xos deb takidlaydi. Tarbiya - deydi Platon davlat tomonidan tashkil etilmog’i, hukmron guruxlarning manfaatlarini ko’zlamog’i lozim. Platonning fikricha bolalar 3 yoshdan boshlab 6 yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo’yilgan tarbiyachilar raxbarligida tarbiyalanishini tavsiya etadi. 7 yoshdan 12 yoshacha esa davlat maktablarida taxsil olib, ularga o’qish, yozish, xisob, musiqa va ashula darslari o’rgatiladi. 12-16 yoshgacha bo’lgan bolalar jismoniy mashqlarni o’rgatadigan «Polestra» maktabida, 18 yoshga qadar dunyoviy fanlarni o’qitadigan maktablarda, 18-20 yoshgacha esa «Efeb» maktablarida taxsil olib harbiy ta’lim o’rgatiladi. Uning fikricha, «Efeb» maktabini tugatgandan so’ng qobiliyatli va iqtidori bo’lgan yigitlar falsafa ilmini o’rgatadigan uchinchi bosqich oliy ta’limni o’taydilar. Platon tarbiya tizimida asosan jismoniy mexnatga nafratni singdirish, quldorlar manfaatini himoya qilish maqsadi nazarda tutiladi. Uning pedagogika tarixida tutgan o’rni shundaki, u dastlab maktabgacha tarbiya to’g’risidagi g’oyani ilgari surib, yoshlarga ta’lim berishning izchillik tizimini ishlab chiqqanligidadir. YUnon faylasuf olimlaridan yana biri Arastudir. U er, av. (384 -322) yillarda yashagan. Arastu uch xil tarbiya ya’ni: jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya aqidalarni ishlab chiqib, tarbiyaning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. Arastu birinchi bo’lib yoshni davrlarga bo’lish mezonini ishlab chiqishga uringan olimdir. U insonni yoshlik yillarini 3 davrga, ya’ni: 0-7 yoshgacha; 7 - 14 yoshgacha; 14-21 yoshgacha bo’lgan davrlarga bo’ladi. U oilaviy tarbiyaga doir bir kancha tavsiyalar beradi. Uning fikricha,bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanadi, go’dakning yoshiga mos keladigan ovqatlar bilan boqish, turli xarakatli mashklar orqali uni chiniqtirib borish kerak deydi. O’g’il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktablarida o’qishlari lozim deb uqtiradi. U jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya bir- biri bilan uzviy bog’langan deb xisoblaydi. U bolalarga boshlang’ich ta’lim berish vaqtida jismoniy mashqlar qilish bilan bir qatorda o’qish, yozish, grammatika, rasm va musiqani o’rgatish kerak deb ta’kidlaydi. o’smirlar maktabda jiddiy ma’lumot olishlari, ular: adabiyot, tarix, falsafa, matematika, astronomiya va boshqa fanlarni o’rganishlari lozim deydi. Arastu xotin-qizlarning tarbiyasi erkaklarning tarbiyasiga o’xshashi mumkin emas, chunki xotin-qizlarning tabiati erkaklarning tabiatidan farq qiladi deb xisoblaydi. 7 yoshdan 12 yoshacha esa davlat maktablarida taxsil olib, ularga o’qish, yozish, xisob, musiqa va ashula darslari o’rgatiladi. 12-16 yoshgacha bo’lgan bolalar jismoniy mashqlarni o’rgatadigan «Polestra» maktabida, 18 yoshga qadar dunyoviy fanlarni o’qitadigan maktablarda, 18-20 yoshgacha esa «Efeb» maktablarida taxsil olib harbiy ta’lim o’rgatiladi. Uning fikricha, «Efeb» maktabini tugatgandan so’ng qobiliyatli va iqtidori bo’lgan yigitlar falsafa ilmini o’rgatadigan uchinchi bosqich oliy ta’limni o’taydilar. Platon tarbiya tizimida asosan jismoniy mexnatga nafratni singdirish, quldorlar manfaatini himoya qilish maqsadi nazarda tutiladi. Uning pedagogika tarixida tutgan o’rni shundaki, u dastlab maktabgacha tarbiya to’g’risidagi g’oyani ilgari surib, yoshlarga ta’lim berishning izchillik tizimini ishlab chiqqanligidadir. YUnon faylasuf olimlaridan yana biri Arastudir. U er, av. (384 -322) yillarda yashagan. Arastu uch xil tarbiya ya’ni: jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya aqidalarni ishlab chiqib, tarbiyaning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. Arastu birinchi bo’lib yoshni davrlarga bo’lish mezonini ishlab chiqishga uringan olimdir. U insonni yoshlik yillarini 3 davrga, ya’ni: 0-7 yoshgacha; 7 - 14 yoshgacha; 14-21 yoshgacha bo’lgan davrlarga bo’ladi. U oilaviy tarbiyaga doir bir kancha tavsiyalar beradi. Uning fikricha,bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanadi, go’dakning yoshiga mos keladigan ovqatlar bilan boqish, turli xarakatli mashklar orqali uni chiniqtirib borish kerak deydi. O’g’il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktablarida o’qishlari lozim deb uqtiradi. U jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya bir- biri bilan uzviy bog’langan deb xisoblaydi. U bolalarga boshlang’ich ta’lim berish vaqtida jismoniy mashqlar qilish bilan bir qatorda o’qish, yozish, grammatika, rasm va musiqani o’rgatish kerak deb ta’kidlaydi. o’smirlar maktabda jiddiy ma’lumot olishlari, ular: adabiyot, tarix, falsafa, matematika, astronomiya va boshqa fanlarni o’rganishlari lozim deydi. Arastu xotin-qizlarning tarbiyasi erkaklarning tarbiyasiga o’xshashi mumkin emas, chunki xotin-qizlarning tabiati erkaklarning tabiatidan farq qiladi deb xisoblaydi. Arastu Platondan farq qilib, bola tarbiyasida oila tarbiyadan chetlashtirilmaydi. Axloqiy tarbiya berish asosan oila zimmasida ekanligini uqtiradi. Demokrit, er, av, (460-370) yillarda yashagan. U tarbiyani tabiatga muvofiqlashtirish masalasini birinchi bo’lib ilgari surgan olim bo’lib, u "Tabiat bilan tarbiya bir-biriga o’xshaydi" deydi. «Ta’lim mexnat asosidagina go’zal narsalarni xosil qiladi» deb tarbiya ishida mexnatning roli beqiyos ekanligini takidlaydi. Uning xizmati shundaki, u inson kamolatida mexnat tarbiyasining roliga katta e’tibor berib, yoshlarga mexnat tarbiyasi berishning usullarini ko’rsatib berganligidadir. Qadimgi Rimda pedagogik g’oyalar rivoji. Mark Fabiy Kvintilian – mashhur rimlik notiq va pedagog. O’z maktabi tajribalari va antik dunyodagi pedagogik fikrlarga asoslanib, ba’zi pedagogik muammolar aks etgan birinchi maxsus pedagogik qo’llanma – «Notiqni tarbiyalash haqida» asarini yaratgan. Kvintilian bolalarni tarbiyalashga e’tibor qaratib, bola shaxsi rivojlanishida uning tabiiy qobiliyatlarini hisobga olishga katta ahamiyat beradi. Uning fikricha, «Bilishga intilish irodaga bog’liq, majburan o’qitish mumkin emas» (Kvintilian «O vospitanii oratora», 1-qism, 3, 8-betlar). Kvintilian bolalar katta tantalarda ishtirok etadigan hamda kattalarning nojo’ya xatti-harakatlarining guvohi bo’ladigan Rim jamiyatining yuqori qatlamlaridagi oila tarbiyasini qattiq tanqid qiladi. U ota-onalardan bola ta’sirlanuvchan bo’lishi, unda yaxshi va yomonlikning oson ildiz otishini esda tutishni talab qildi hamda tarbiyachi- pedagoglarni tanlashda ham bunga e’tibor qaratishni uqtiradi. Kvintilianning pedagogik qarashlarida bolalarni notiqlik san’atini egallashlariga oid fikrlar ham mavjud. Bo’lajak notiqqa o’tkir xotira, badiiylikni his etish, yaxshi talaffuz qila olish, nutqning yorqinligi va mimikani shakllantirish lozimligini qayd etadi. Notiqni tarbiyalashning eng yaxshi vositasi Kvintilianning fikricha, she’r yod olishdir. U hozirda qo’llanilayotgan she’rni yod olish metodikasini ham o’z davrida taklif qilgan edi: dastlab she’r to’liq o’qib chiqiladi, so’ng qismlarga bo’linadi va navbati bilan qismlar yodlanadi, nihoyasida butun she’r yoddan aytiladi. XII asrda Rossiyada pedagogik adabiyotlarning nashr etilishi. Rus pedagog-olimlarining pedagogik g’oyalari. 988-yilda xristian dinini qabul qilingan Krill va Mefodiylar grek alfabiti asosida kirill alifbosini ishlab chiqdilar. Arastu Platondan farq qilib, bola tarbiyasida oila tarbiyadan chetlashtirilmaydi. Axloqiy tarbiya berish asosan oila zimmasida ekanligini uqtiradi. Demokrit, er, av, (460-370) yillarda yashagan. U tarbiyani tabiatga muvofiqlashtirish masalasini birinchi bo’lib ilgari surgan olim bo’lib, u "Tabiat bilan tarbiya bir-biriga o’xshaydi" deydi. «Ta’lim mexnat asosidagina go’zal narsalarni xosil qiladi» deb tarbiya ishida mexnatning roli beqiyos ekanligini takidlaydi. Uning xizmati shundaki, u inson kamolatida mexnat tarbiyasining roliga katta e’tibor berib, yoshlarga mexnat tarbiyasi berishning usullarini ko’rsatib berganligidadir. Qadimgi Rimda pedagogik g’oyalar rivoji. Mark Fabiy Kvintilian – mashhur rimlik notiq va pedagog. O’z maktabi tajribalari va antik dunyodagi pedagogik fikrlarga asoslanib, ba’zi pedagogik muammolar aks etgan birinchi maxsus pedagogik qo’llanma – «Notiqni tarbiyalash haqida» asarini yaratgan. Kvintilian bolalarni tarbiyalashga e’tibor qaratib, bola shaxsi rivojlanishida uning tabiiy qobiliyatlarini hisobga olishga katta ahamiyat beradi. Uning fikricha, «Bilishga intilish irodaga bog’liq, majburan o’qitish mumkin emas» (Kvintilian «O vospitanii oratora», 1-qism, 3, 8-betlar). Kvintilian bolalar katta tantalarda ishtirok etadigan hamda kattalarning nojo’ya xatti-harakatlarining guvohi bo’ladigan Rim jamiyatining yuqori qatlamlaridagi oila tarbiyasini qattiq tanqid qiladi. U ota-onalardan bola ta’sirlanuvchan bo’lishi, unda yaxshi va yomonlikning oson ildiz otishini esda tutishni talab qildi hamda tarbiyachi- pedagoglarni tanlashda ham bunga e’tibor qaratishni uqtiradi. Kvintilianning pedagogik qarashlarida bolalarni notiqlik san’atini egallashlariga oid fikrlar ham mavjud. Bo’lajak notiqqa o’tkir xotira, badiiylikni his etish, yaxshi talaffuz qila olish, nutqning yorqinligi va mimikani shakllantirish lozimligini qayd etadi. Notiqni tarbiyalashning eng yaxshi vositasi Kvintilianning fikricha, she’r yod olishdir. U hozirda qo’llanilayotgan she’rni yod olish metodikasini ham o’z davrida taklif qilgan edi: dastlab she’r to’liq o’qib chiqiladi, so’ng qismlarga bo’linadi va navbati bilan qismlar yodlanadi, nihoyasida butun she’r yoddan aytiladi. XII asrda Rossiyada pedagogik adabiyotlarning nashr etilishi. Rus pedagog-olimlarining pedagogik g’oyalari. 988-yilda xristian dinini qabul qilingan Krill va Mefodiylar grek alfabiti asosida kirill alifbosini ishlab chiqdilar. Sharqiy slavyan tili rus yozuvi uchun asos qilib olindi. Kiev Rusiga xristan dini bilan birga vizantiya madaniyatining ayrim elementlari ham kira boshlagan. U vaqtlarda maktablar cherkov va monastor qoshida ochilar edi. Rus knyazlarning maslahati bilan 988-yilda knyaz Vladimir cherkov binosini qurib poplar tayinladilar va nomdor kishilarning, o'z mulozimlarining bolalarini yig'ib o'qitdi. 1028 yilda knyaz Yaroslov Novgorod shahrida “oqsoqollar va poplarning” bolalaridan 300 ga yaqinnini to’plab kitob o'qitgan. Yuqoridagi ikki faktdan ma`lum buo’ishicha Rossiyada maktablar X asr oxiri XI asr boshlarida ochilgan. Rossiyadagi dastlabki maktab cherkovlar va monastorlar huzurida ochilgan va kutubxonalar tashkil etilgan. XI-XII asrlarda Kiev davlatining madaniyati g'arbiy Yevropadagi yirik davlatlarning madaniyatidan ancha kuchli edi. Rus knyazlari va boyarlari orasida o’qimishli, madaniyatli kishilar bo'lgan. Knyaz Yaroslov birinchi marta kutubxona ochgan, uning tashubbusi bilan grek timlidagi kitoblar rus tilida tarjima qilingan. Knyaz Svyatoslov ma`lumotli kishilarni o'z atrofiga to’plagan. Svyatoslav o'z zamonasining eng ma`rifatli kishisi edi. XI asr oxirida “Svyatoslav to’plami” nashr qilingan. Kiev rusning madaniyati – rus, ukrain va belarus xalqlari madaniyatining o'sishiga asosiy manba bo'lgan. Bu kabi faktlar shuni kursatadiki, XI-XII asrlar qadimgi rusda madaniyat va maorif rivojlangan. Ana shunday davrda rus pedagogik to’plamlari vujudga keldi: “Izmagarad” (zumrad) “Izbornik Svetoslava”,”Zlatuystroy”, “Zlatoust” kabilar. Bu to'plamlarda bola tarbiyasi haqidagi fikrlar tavsiya qilingan “Vladimir Monamaxning bolalarga nasihati” asari juda katta ahamiyatga ega. U bu asarida bolalarni Vatanni sevishga, Vatanni dushmanlardan himoya qilishga, harakatchan mehnatsevar, va botir kishilar bo'lishiga chaqiradi. U bolalarni insonparvar, kattalarni hurmat qiladigan, kichiklarni izzat qiladigan bo'lib tarbiyalashlarini talab qiladi. XVI asrning ikkinchi yarimida cherkovlar qoshida maktablar ochila boshlaydi. Lekin bu maktablar rus ma`rifatining talabini qondira olmas edi. Natijada “Savod ustalari” tashkil qilingan. Iogann Genrix Pestalotsining didaktika va boshlang’ich ta’lim Sharqiy slavyan tili rus yozuvi uchun asos qilib olindi. Kiev Rusiga xristan dini bilan birga vizantiya madaniyatining ayrim elementlari ham kira boshlagan. U vaqtlarda maktablar cherkov va monastor qoshida ochilar edi. Rus knyazlarning maslahati bilan 988-yilda knyaz Vladimir cherkov binosini qurib poplar tayinladilar va nomdor kishilarning, o'z mulozimlarining bolalarini yig'ib o'qitdi. 1028 yilda knyaz Yaroslov Novgorod shahrida “oqsoqollar va poplarning” bolalaridan 300 ga yaqinnini to’plab kitob o'qitgan. Yuqoridagi ikki faktdan ma`lum buo’ishicha Rossiyada maktablar X asr oxiri XI asr boshlarida ochilgan. Rossiyadagi dastlabki maktab cherkovlar va monastorlar huzurida ochilgan va kutubxonalar tashkil etilgan. XI-XII asrlarda Kiev davlatining madaniyati g'arbiy Yevropadagi yirik davlatlarning madaniyatidan ancha kuchli edi. Rus knyazlari va boyarlari orasida o’qimishli, madaniyatli kishilar bo'lgan. Knyaz Yaroslov birinchi marta kutubxona ochgan, uning tashubbusi bilan grek timlidagi kitoblar rus tilida tarjima qilingan. Knyaz Svyatoslov ma`lumotli kishilarni o'z atrofiga to’plagan. Svyatoslav o'z zamonasining eng ma`rifatli kishisi edi. XI asr oxirida “Svyatoslav to’plami” nashr qilingan. Kiev rusning madaniyati – rus, ukrain va belarus xalqlari madaniyatining o'sishiga asosiy manba bo'lgan. Bu kabi faktlar shuni kursatadiki, XI-XII asrlar qadimgi rusda madaniyat va maorif rivojlangan. Ana shunday davrda rus pedagogik to’plamlari vujudga keldi: “Izmagarad” (zumrad) “Izbornik Svetoslava”,”Zlatuystroy”, “Zlatoust” kabilar. Bu to'plamlarda bola tarbiyasi haqidagi fikrlar tavsiya qilingan “Vladimir Monamaxning bolalarga nasihati” asari juda katta ahamiyatga ega. U bu asarida bolalarni Vatanni sevishga, Vatanni dushmanlardan himoya qilishga, harakatchan mehnatsevar, va botir kishilar bo'lishiga chaqiradi. U bolalarni insonparvar, kattalarni hurmat qiladigan, kichiklarni izzat qiladigan bo'lib tarbiyalashlarini talab qiladi. XVI asrning ikkinchi yarimida cherkovlar qoshida maktablar ochila boshlaydi. Lekin bu maktablar rus ma`rifatining talabini qondira olmas edi. Natijada “Savod ustalari” tashkil qilingan. Iogann Genrix Pestalotsining didaktika va boshlang’ich ta’lim metodikasiga qo’shgan hissasi. Iogann Fridrix Gerbart Germaniyada tug`ildi. Gerbart dastlab lotincha klassik maktabda, so`ngra esa Iyen universitetida o`qidi. Gerbart universitetni tamomlagach, shveytsariyalik bir aristokrat oilasida tarbiyachi bo`lib ishladi. 1800 yilda u Pestalotssining Burgdorf institutiga bordi. Lekin u ulug` pedagogning demokratik qarashlarini o`zlashtira olmadi. 1802 yildan boshlab Gerbart Gyottingen va Kenigsberg universitetlarida professor bo`lib ishladi. Gerbart bu universitetlarda o`zining pedagoglik faoliyatini kengaytirib yubordi: psixologiya va pedagogikadan leksiyalar o`qidi, o`qituvchilar tayyorlash seminariyalariga rahbarlik qildi. U seminariya huzurida tajriba maktabi ochib, o`zi bu maktabda matematikadan dars berdi. Gerbart o`zining «Tarbiya maqsadlaridan kelib chiqqan umumiy pedagogika» (1806), «Psixologiya darsligi» (1816), «Psixologiyani pedagogikaga tatbiq qilish to`g`risidagi xatlar» (1831), «Pedagogikaga doir leksiyalar ocherki» (1835) degan kitoblarida pedagogikaga doir g`oyalarini keng bayon qilib berdi. Tarbiyaning mohiyati, maqsadi va vazifalari. Gerbart tarbiya maqsadini belgilab olishga katta ahamiyat berdi. U tarbiyaning maqsadi yaxshi fazilatli kishini tarkib toptirishdan iborat, deb hisoblaydi. Gerbart shu maqsadni abadiy va o`zgarmas deb hisoblab, odamlarni mavjud munosabatlarga moslasha oladigan, o`rnatilgan huquq tartibini hurmatlaydigan, shu tartibga itoat qiladigan kishilar qilib tarbiyalashni ko`zda tutdi. Pedagog o`zi tarbiyalayotgan bolaning oldiga shunday maqsad qo`yishi lozimki, bola ham o`sib katta bo`lganidan keyin o`z oldiga shunday maqsadlar qo`ya bilsin. Mana shu bo`lajak maqsadlar: 1) ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlar va 2) zarur maqsadlar deb ikkiga bo`linishi mumkin. Odam bir vaqti kelib muayyan ixtisos sohasida o`z oldiga qo`yishi mumkin bo`lgan maqsadlar ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlardir. Zarur maqsadlar deb shunday maqsadlarga aytiladiki, bu maqsadlar odamga o`z faoliyatining har qanday sohasida kerak bo`ladi. Tarbiya ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlarni o`z oldiga qo`ygach, u odamda xilma-xil, har tomonlama idrok qilish qobiliyatini o`stirishi, qiziqish doirasini kengaytirishi va to`laroq qilishi lozim, mana shuning o`zi ichki erkinlik g`oyasiga, takomillik g`oyasiga muvofiq bo`lib tushadi. Zarur maqsadlarga kelganda metodikasiga qo’shgan hissasi. Iogann Fridrix Gerbart Germaniyada tug`ildi. Gerbart dastlab lotincha klassik maktabda, so`ngra esa Iyen universitetida o`qidi. Gerbart universitetni tamomlagach, shveytsariyalik bir aristokrat oilasida tarbiyachi bo`lib ishladi. 1800 yilda u Pestalotssining Burgdorf institutiga bordi. Lekin u ulug` pedagogning demokratik qarashlarini o`zlashtira olmadi. 1802 yildan boshlab Gerbart Gyottingen va Kenigsberg universitetlarida professor bo`lib ishladi. Gerbart bu universitetlarda o`zining pedagoglik faoliyatini kengaytirib yubordi: psixologiya va pedagogikadan leksiyalar o`qidi, o`qituvchilar tayyorlash seminariyalariga rahbarlik qildi. U seminariya huzurida tajriba maktabi ochib, o`zi bu maktabda matematikadan dars berdi. Gerbart o`zining «Tarbiya maqsadlaridan kelib chiqqan umumiy pedagogika» (1806), «Psixologiya darsligi» (1816), «Psixologiyani pedagogikaga tatbiq qilish to`g`risidagi xatlar» (1831), «Pedagogikaga doir leksiyalar ocherki» (1835) degan kitoblarida pedagogikaga doir g`oyalarini keng bayon qilib berdi. Tarbiyaning mohiyati, maqsadi va vazifalari. Gerbart tarbiya maqsadini belgilab olishga katta ahamiyat berdi. U tarbiyaning maqsadi yaxshi fazilatli kishini tarkib toptirishdan iborat, deb hisoblaydi. Gerbart shu maqsadni abadiy va o`zgarmas deb hisoblab, odamlarni mavjud munosabatlarga moslasha oladigan, o`rnatilgan huquq tartibini hurmatlaydigan, shu tartibga itoat qiladigan kishilar qilib tarbiyalashni ko`zda tutdi. Pedagog o`zi tarbiyalayotgan bolaning oldiga shunday maqsad qo`yishi lozimki, bola ham o`sib katta bo`lganidan keyin o`z oldiga shunday maqsadlar qo`ya bilsin. Mana shu bo`lajak maqsadlar: 1) ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlar va 2) zarur maqsadlar deb ikkiga bo`linishi mumkin. Odam bir vaqti kelib muayyan ixtisos sohasida o`z oldiga qo`yishi mumkin bo`lgan maqsadlar ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlardir. Zarur maqsadlar deb shunday maqsadlarga aytiladiki, bu maqsadlar odamga o`z faoliyatining har qanday sohasida kerak bo`ladi. Tarbiya ro`yobga chiqishi mumkin bo`lgan maqsadlarni o`z oldiga qo`ygach, u odamda xilma-xil, har tomonlama idrok qilish qobiliyatini o`stirishi, qiziqish doirasini kengaytirishi va to`laroq qilishi lozim, mana shuning o`zi ichki erkinlik g`oyasiga, takomillik g`oyasiga muvofiq bo`lib tushadi. Zarur maqsadlarga kelganda tarbiya bo`lajak arbobning axloqini xayrixohlik g`oyasi, huquq va adolat g`oyasi asosida tarkib toptirishga yoki Gerbartning so`zi bilan aytganda, bu arbobda barqaror axloqiy xarakter vujudga keltirishga majburdir. Gerbart tarbiyaning mohiyati bolaning ko`nglini tasavvurlar bilan boyitishdan iborat deb hisoblab, bolaga fazilatli xulq g`oyalarini va sabablarini singdirishni va shu asosda unda axloqiy xarakter vujudga keltirishni istaydi. Gerbart tarbiya jarayonini boshqarish, o`qitish va axloqiy tarbiya berish, deb uch bo`lakka bo`ladi. Boshqarish o`z oldiga bolaning kelajagini emas, balki hozirgi vaqtning o`zida, ya`ni tarbiya jarayonining o`zida tartib saqlab turishni vazifa qilib qo`yadi. Gerbart «yovvoyi sho`xlik» bolalarga xos bir narsa deb hisoblab, boshqarish ana shu «yovvoyi sho`xlik»ni yo`qotishi lozim deydi. Boshqarish tashqi tarbiyani saqlab turishi bilan tarbiyalanish uchun shart-sharoit vujudga keltiradi. Lekin boshqarishning o`zi tarbiyalamaydi, balki tarbiyalashning mutlaqo zarur shartidir, xolos, deydi. Gerbart boshqarishda xilma-xil jazolar sistemasini batafsil ishlab chiqdi. Jumladan: po`pisa va nazorat qilish, buyruqlar berish, taqiqlash va tan jazosi kabilar. Gerbart bu metodlardan aniq, to`g`ri va adolatli foydalanilsa bolalar tarbiyasida yaxshi natijalarga erishishi mumkin, bolalarni boshqarish vositalari ichida tan jazosi berish metodi asosiy o`rinni egallaydi, deb ta`kidlaydi. Gerbart tarbiya ishida aqliy ta`limga katta ahamiyat berdi. U ta`limni tarbiyaning eng katta va asosiy vositasi deb hisobladi. Gerbart pedagogikaga tarbiyalovchi ta`lim terminini kiritdi. Ta`limsiz tarbiya bo`lmaydi, deydi u. Gerbart tarbiyalamaydigan ta`limni tan olmaydi. Ammo Gerbart o`zidan oldin o`tgan pedagoglarning, jumladan, Pestalotssining tarbiyalovchi ta`lim to`g`risidagi qimmatli g`oyasini takomillashtirdi. Gerbartning fikricha, ta`lim qiziqishlarning ba`zilari tevarak-atrofdagi voqelikni bilishga, ba`zilari ijtimoiy hayotni bilishga intiladi. Gerbart turli qiziqishlarni oltita mustaqil turga bo`ladi. U quyidagi qiziqishlarni birinchi guruh qiziqishlar qatoriga kiritadi: imperik qiziqish — fikr yuritishga yo`llaydi; estetik — qiziqish bu hodisalarga badiiy baho berishni ta`minlaydi. Quyidagi qiziqishlar ikkinchi, guruh qiziqishlar qatoriga kiradi: yoqtiruvchi qiziqish tarbiya bo`lajak arbobning axloqini xayrixohlik g`oyasi, huquq va adolat g`oyasi asosida tarkib toptirishga yoki Gerbartning so`zi bilan aytganda, bu arbobda barqaror axloqiy xarakter vujudga keltirishga majburdir. Gerbart tarbiyaning mohiyati bolaning ko`nglini tasavvurlar bilan boyitishdan iborat deb hisoblab, bolaga fazilatli xulq g`oyalarini va sabablarini singdirishni va shu asosda unda axloqiy xarakter vujudga keltirishni istaydi. Gerbart tarbiya jarayonini boshqarish, o`qitish va axloqiy tarbiya berish, deb uch bo`lakka bo`ladi. Boshqarish o`z oldiga bolaning kelajagini emas, balki hozirgi vaqtning o`zida, ya`ni tarbiya jarayonining o`zida tartib saqlab turishni vazifa qilib qo`yadi. Gerbart «yovvoyi sho`xlik» bolalarga xos bir narsa deb hisoblab, boshqarish ana shu «yovvoyi sho`xlik»ni yo`qotishi lozim deydi. Boshqarish tashqi tarbiyani saqlab turishi bilan tarbiyalanish uchun shart-sharoit vujudga keltiradi. Lekin boshqarishning o`zi tarbiyalamaydi, balki tarbiyalashning mutlaqo zarur shartidir, xolos, deydi. Gerbart boshqarishda xilma-xil jazolar sistemasini batafsil ishlab chiqdi. Jumladan: po`pisa va nazorat qilish, buyruqlar berish, taqiqlash va tan jazosi kabilar. Gerbart bu metodlardan aniq, to`g`ri va adolatli foydalanilsa bolalar tarbiyasida yaxshi natijalarga erishishi mumkin, bolalarni boshqarish vositalari ichida tan jazosi berish metodi asosiy o`rinni egallaydi, deb ta`kidlaydi. Gerbart tarbiya ishida aqliy ta`limga katta ahamiyat berdi. U ta`limni tarbiyaning eng katta va asosiy vositasi deb hisobladi. Gerbart pedagogikaga tarbiyalovchi ta`lim terminini kiritdi. Ta`limsiz tarbiya bo`lmaydi, deydi u. Gerbart tarbiyalamaydigan ta`limni tan olmaydi. Ammo Gerbart o`zidan oldin o`tgan pedagoglarning, jumladan, Pestalotssining tarbiyalovchi ta`lim to`g`risidagi qimmatli g`oyasini takomillashtirdi. Gerbartning fikricha, ta`lim qiziqishlarning ba`zilari tevarak-atrofdagi voqelikni bilishga, ba`zilari ijtimoiy hayotni bilishga intiladi. Gerbart turli qiziqishlarni oltita mustaqil turga bo`ladi. U quyidagi qiziqishlarni birinchi guruh qiziqishlar qatoriga kiritadi: imperik qiziqish — fikr yuritishga yo`llaydi; estetik — qiziqish bu hodisalarga badiiy baho berishni ta`minlaydi. Quyidagi qiziqishlar ikkinchi, guruh qiziqishlar qatoriga kiradi: yoqtiruvchi qiziqish — bu qiziqish o`z oila a`zolariga va juda yaqin tanish-bilishlariga qaratilgan qiziqihdir; ijtimoiy qiziqish — odamlarning kengroq doirasini, jamiyatni, o`z xalqini bilishga qaratilgan qiziqishdir. Gerbartning fikricha, odamzod o`z tarixining boshlang`ich davrida bolalarga va o`spirinlarga xos narsalarga va faoliyat turlariga qiziqqan. Shu sababli deydi u, — o`quvchilarga qadimiy xalqlar tarixi va adabiyoti doirasidan olingan va tobora murakkablashib boradigan gumanitar bilimlar berish kerak. Gerbart qadimiy tillarga va matematikaga ham juda yuksak baho berdi, shu bilan birga, u matematikani asosan tafakkurni o`stirish vositasi deb, «ruh uchun kuchli gimnastika» deb hisoblaydi. Gerbart maktab tizimi masalasini o`zining konservativ ijtimoiy qarashlariga muvofiq hal qilishga urindi. U maktablarning quyidagi tiplarini: elementar maktab, shahar maktabi va gimnaziyani taklif qildi. Maktablarning bu tiplari bir-biriga bog`liq emas, ularning har qaysisi mustaqil yashayveradi: elementar maktab va shahar maktablaridan maxsus maktablargagina o`tish mumkin, gimnaziyadan esa oliy o`quv yurtlariga o`tish mumkin. Klassik gimnaziya ta`limi Gerbart zamonidayoq o`z umrini tugatib qolgan bo`lsa ham, lekin Gerbart bu ta`lim tizimini qizg`in yoqlab chiqdi. Uning fikricha, savdo-sotiq, sanoat, hunar-kasb va hayot uchun amaliy ahamiyati bo`lgan boshqa xil ishlar bilan shug`ullanishi lozim bo`lgan kishilargina real maktabda o`qib tarbiyalanishi kerak. Aqliy mashg`ulotlar, rahbarlik va boshqaruv ishlari bilan shug`ullanishi lozim bo`lgan kishilar, ya`ni jamiyatning intizomli tabaqalari esa Gerbartning fikricha, faqat klassik gimnaziyada o`qib ta`lim olishi lozim. Gerbart ta`lim bosqichlari nazariyasini ishlab chiqdi, bu nazariya hamma mamlakatlarning pedagoglari orasida keng tarqaldi. Gerbart ta`limni tasviriy ta`lim, analitik ta`lim, sintetik ta`lim deb uch turga bo`ldi. Tasviriy ta`lim cheklangan tarzda qo`llaniladi, lekin o`z chegarasi doirasida uning ahamiyati juda katta. U bolaning tajribasini aniqlab olishni va bu tajribani to`ldirishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. O`qituvchi materialni jonli, obrazli hikoya qilib berish yo`li bilan o`quvchilarning bilimlarini kengaytiradi. Bunda ko`rsatmali vositalar katta rol o`ynaydi. — bu qiziqish o`z oila a`zolariga va juda yaqin tanish-bilishlariga qaratilgan qiziqihdir; ijtimoiy qiziqish — odamlarning kengroq doirasini, jamiyatni, o`z xalqini bilishga qaratilgan qiziqishdir. Gerbartning fikricha, odamzod o`z tarixining boshlang`ich davrida bolalarga va o`spirinlarga xos narsalarga va faoliyat turlariga qiziqqan. Shu sababli deydi u, — o`quvchilarga qadimiy xalqlar tarixi va adabiyoti doirasidan olingan va tobora murakkablashib boradigan gumanitar bilimlar berish kerak. Gerbart qadimiy tillarga va matematikaga ham juda yuksak baho berdi, shu bilan birga, u matematikani asosan tafakkurni o`stirish vositasi deb, «ruh uchun kuchli gimnastika» deb hisoblaydi. Gerbart maktab tizimi masalasini o`zining konservativ ijtimoiy qarashlariga muvofiq hal qilishga urindi. U maktablarning quyidagi tiplarini: elementar maktab, shahar maktabi va gimnaziyani taklif qildi. Maktablarning bu tiplari bir-biriga bog`liq emas, ularning har qaysisi mustaqil yashayveradi: elementar maktab va shahar maktablaridan maxsus maktablargagina o`tish mumkin, gimnaziyadan esa oliy o`quv yurtlariga o`tish mumkin. Klassik gimnaziya ta`limi Gerbart zamonidayoq o`z umrini tugatib qolgan bo`lsa ham, lekin Gerbart bu ta`lim tizimini qizg`in yoqlab chiqdi. Uning fikricha, savdo-sotiq, sanoat, hunar-kasb va hayot uchun amaliy ahamiyati bo`lgan boshqa xil ishlar bilan shug`ullanishi lozim bo`lgan kishilargina real maktabda o`qib tarbiyalanishi kerak. Aqliy mashg`ulotlar, rahbarlik va boshqaruv ishlari bilan shug`ullanishi lozim bo`lgan kishilar, ya`ni jamiyatning intizomli tabaqalari esa Gerbartning fikricha, faqat klassik gimnaziyada o`qib ta`lim olishi lozim. Gerbart ta`lim bosqichlari nazariyasini ishlab chiqdi, bu nazariya hamma mamlakatlarning pedagoglari orasida keng tarqaldi. Gerbart ta`limni tasviriy ta`lim, analitik ta`lim, sintetik ta`lim deb uch turga bo`ldi. Tasviriy ta`lim cheklangan tarzda qo`llaniladi, lekin o`z chegarasi doirasida uning ahamiyati juda katta. U bolaning tajribasini aniqlab olishni va bu tajribani to`ldirishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. O`qituvchi materialni jonli, obrazli hikoya qilib berish yo`li bilan o`quvchilarning bilimlarini kengaytiradi. Bunda ko`rsatmali vositalar katta rol o`ynaydi. Analitik ta`lim «ayni bir vaqtda atrofni o`rab turgan» narsalarni ayrim narsalarga, bu narsalarni esa tarkibiy qismlarga, bu tarkibiy qismlarni ham belgilarga bo`lish vazifasini o`z oldiga qo`yadi. Bolalar maktabga kelganlarida ularning boshlarida juda ko`p tasavvurlar bo`ladi. Vazifa shuki, o`qituvchi rahbarligida o`quvchilarning bu fikrlari bo`laklarga ajratilishi, tuzatilishi va takomillashtirilishi lozim. Sintetik ta`lim, asosan, yuqori sinflarda qo`llaniladi. O`qituvchi yangi materialni bayon qilar ekan, uni tasvirlab berish bilan cheklanib qolmaydi, balki umumiy xulosalar chiqaradi, o`quvchilarga bo`lak-bo`lak holda ma`lum bo`lgan, ularning ongida bir-biridan alohida-alohida turgan turli tasavvurlarni bir butun holga keltirib, taqrib qiladi. Gerbart sintetik ta`limga katta ahamiyat beradi. Gerbartning fikricha, tasvir, tahlil va taqrib o`quv jarayonida birin-ketin kiritiladigan va birining o`rnini ikkinchisi izchillik bilan almashtirib turadigan, bir- biridan ajratib qo`yiladigan qandaydir ta`lim metodlar emas. Ta`lim jarayoni ta`limning shu uch usulida birlik bo`lishini ta`minlashi lozim. Gerbart axloqiy ta`limning nihoyat darajada intelluktualizm ruhi bilan sug`orilgan tizimini ishlab chiqdi. Uning pedagogika tizimida o`qituvchining o`qitish vositasi bilan o`quvchi ongiga axloqiy tushunchalarni singdirishga katta ahamiyat beriladi. Shuni ham hisobga olish kerakki, Gerbart boshqarishni axloqiy tarbiyadan ajratdi, u faqat hozirgi vaqt uchun tartib o`rnatishi lozim bo`lgan boshqarishga nisbatan axloqiy tarbiyaning prinsipial farqini topishga urindi, lekin bunga ozroq bo`lsa-da, ishontirarli dalil topa olmadi, zotan bunday dalil topish mumkin ham emas edi. Chunki intizom tarbiyaning ham sharti, ham natijasidir. Gerbart axloqiy tarbiya prinsiplari boshqarish prinsialariga qarama-qarshidir. Boshqarish bolaning irodasi va ongini tartibga solib turadi. Axloqiy tarbiya tizimida esa tarbiyalanuvchida mavjud bo`lgan yaxshi belgilarning hammasi axloqiy tarbiya metodlariga tayanch bo`lishi lozim. Axloqiy tarbiya «tarbiyalanuvchining yaxshi xislatlarini chuqur ma`qullash vositasi bilan uning «o`z shaxsini» o`zining nazarida ulug`lashga» intilishi lozim. Tarbiyachi hatto yo`ldan ozgan tarbiyalanuvchining ham yaxshi belgilarini topishi va bunga darhol erisha olmasa, umidsizlikka tushib qolmasligi zarurdir. Axloqiy tarbiya tizimida «bir uchqun shu ondayoq ikkinchi Analitik ta`lim «ayni bir vaqtda atrofni o`rab turgan» narsalarni ayrim narsalarga, bu narsalarni esa tarkibiy qismlarga, bu tarkibiy qismlarni ham belgilarga bo`lish vazifasini o`z oldiga qo`yadi. Bolalar maktabga kelganlarida ularning boshlarida juda ko`p tasavvurlar bo`ladi. Vazifa shuki, o`qituvchi rahbarligida o`quvchilarning bu fikrlari bo`laklarga ajratilishi, tuzatilishi va takomillashtirilishi lozim. Sintetik ta`lim, asosan, yuqori sinflarda qo`llaniladi. O`qituvchi yangi materialni bayon qilar ekan, uni tasvirlab berish bilan cheklanib qolmaydi, balki umumiy xulosalar chiqaradi, o`quvchilarga bo`lak-bo`lak holda ma`lum bo`lgan, ularning ongida bir-biridan alohida-alohida turgan turli tasavvurlarni bir butun holga keltirib, taqrib qiladi. Gerbart sintetik ta`limga katta ahamiyat beradi. Gerbartning fikricha, tasvir, tahlil va taqrib o`quv jarayonida birin-ketin kiritiladigan va birining o`rnini ikkinchisi izchillik bilan almashtirib turadigan, bir- biridan ajratib qo`yiladigan qandaydir ta`lim metodlar emas. Ta`lim jarayoni ta`limning shu uch usulida birlik bo`lishini ta`minlashi lozim. Gerbart axloqiy ta`limning nihoyat darajada intelluktualizm ruhi bilan sug`orilgan tizimini ishlab chiqdi. Uning pedagogika tizimida o`qituvchining o`qitish vositasi bilan o`quvchi ongiga axloqiy tushunchalarni singdirishga katta ahamiyat beriladi. Shuni ham hisobga olish kerakki, Gerbart boshqarishni axloqiy tarbiyadan ajratdi, u faqat hozirgi vaqt uchun tartib o`rnatishi lozim bo`lgan boshqarishga nisbatan axloqiy tarbiyaning prinsipial farqini topishga urindi, lekin bunga ozroq bo`lsa-da, ishontirarli dalil topa olmadi, zotan bunday dalil topish mumkin ham emas edi. Chunki intizom tarbiyaning ham sharti, ham natijasidir. Gerbart axloqiy tarbiya prinsiplari boshqarish prinsialariga qarama-qarshidir. Boshqarish bolaning irodasi va ongini tartibga solib turadi. Axloqiy tarbiya tizimida esa tarbiyalanuvchida mavjud bo`lgan yaxshi belgilarning hammasi axloqiy tarbiya metodlariga tayanch bo`lishi lozim. Axloqiy tarbiya «tarbiyalanuvchining yaxshi xislatlarini chuqur ma`qullash vositasi bilan uning «o`z shaxsini» o`zining nazarida ulug`lashga» intilishi lozim. Tarbiyachi hatto yo`ldan ozgan tarbiyalanuvchining ham yaxshi belgilarini topishi va bunga darhol erisha olmasa, umidsizlikka tushib qolmasligi zarurdir. Axloqiy tarbiya tizimida «bir uchqun shu ondayoq ikkinchi uchqunni chaqnatishi mumkin». Gerbart axloqiy tarbiyaning o`ziga xos vositalari qatorida quyidagilarni ko`rsatib o`tadi. 1. Tarbiyalanuvchini tiyib turish (bolani boshqarish, uni itoatkor bo`lishga o`rgatish — bu vositaga xizmat qiladi). Bolalar uchun xatti-harakat chegaralarini belgilab qo`yish kerak. 2. Bolani belgilab olish, ya`ni uni shunday sharoitga qo`yish kerakki, bu sharoitda u «quloq solmaslik og`ir kechinmalarga olib kelishini» faqat tarbiyachining ko`rsatmalaridangina emas, balki shu bilan birga o`z tajribasidan ham tushunib oladigan bo`lsin. 3. Xulqning aniq qoidalarini belgilab qo`yish. 4. Tarbiyalanuvchining ko`nglida «osoyishtalik va ravshanlik» bo`lishini ta`minlab turish, ya`ni «tarbiyalanuvchida haqiqatga nisbatan shubha tug`ilishi» uchun asos bermaslik. 5. Ma`qullash va sazo berib turish yo`li bilan bolaning ko`nglini «to`lqinlantirib» turish. 6. Bolani «xabardor» qilib turish, ya`ni uning nuqsonlarini ko`rsatib va tuzatib turish. Axloqiy tarbiyada jazo choralarini ham qo`llash kerak, lekin intizom o`rnatish uchun qo`llaniladigan jazo choralari tarbiyalash maqsadida beriladigan jazo choralaridan farq qilinishi lozim, tarbiyaviy jazo choralari qasos g`oyasi bilan bog`lanmasdan, balki tarbiyalanuvchiga xayrixohlik bilan qilinayotgan ogohlantirish choralari bo`lishi lozim. Tarbiyalanuvchining ongida har qaysi narsani o`zimcha mustaqil hal qila beraman, degan fikrning kuchayib ketishiga yo`l qo`yish juda xavflidir. Tarbiyalanuvchining har qanday odamlar orasida (ulfatchilikda) bo`lishiga juda ehtiyotlik bilan qarash kerak, «ijtimoiy turmush oqimi bolani o`z girdobiga tortmasligi va tarbiyaga qaraganda zo`rroq bo`lib ketmasligi lozim». Gerbart tarbiyachining obro`sini nihoyatda darajada yuqori ko`tarishni talab qildi, bu obro` tarbiyalanuvchining nazarida «ko`pchilikning fikridan» hamisha ustun bo`ladi deb hisobladi, shuning uchun ham «tarbiyachi juda zo`r obro`ga ega bo`lishi, tarbiyalanuvchi bunday obro` oldida boshqalarning har qanday fikrini nazar- uchqunni chaqnatishi mumkin». Gerbart axloqiy tarbiyaning o`ziga xos vositalari qatorida quyidagilarni ko`rsatib o`tadi. 1. Tarbiyalanuvchini tiyib turish (bolani boshqarish, uni itoatkor bo`lishga o`rgatish — bu vositaga xizmat qiladi). Bolalar uchun xatti-harakat chegaralarini belgilab qo`yish kerak. 2. Bolani belgilab olish, ya`ni uni shunday sharoitga qo`yish kerakki, bu sharoitda u «quloq solmaslik og`ir kechinmalarga olib kelishini» faqat tarbiyachining ko`rsatmalaridangina emas, balki shu bilan birga o`z tajribasidan ham tushunib oladigan bo`lsin. 3. Xulqning aniq qoidalarini belgilab qo`yish. 4. Tarbiyalanuvchining ko`nglida «osoyishtalik va ravshanlik» bo`lishini ta`minlab turish, ya`ni «tarbiyalanuvchida haqiqatga nisbatan shubha tug`ilishi» uchun asos bermaslik. 5. Ma`qullash va sazo berib turish yo`li bilan bolaning ko`nglini «to`lqinlantirib» turish. 6. Bolani «xabardor» qilib turish, ya`ni uning nuqsonlarini ko`rsatib va tuzatib turish. Axloqiy tarbiyada jazo choralarini ham qo`llash kerak, lekin intizom o`rnatish uchun qo`llaniladigan jazo choralari tarbiyalash maqsadida beriladigan jazo choralaridan farq qilinishi lozim, tarbiyaviy jazo choralari qasos g`oyasi bilan bog`lanmasdan, balki tarbiyalanuvchiga xayrixohlik bilan qilinayotgan ogohlantirish choralari bo`lishi lozim. Tarbiyalanuvchining ongida har qaysi narsani o`zimcha mustaqil hal qila beraman, degan fikrning kuchayib ketishiga yo`l qo`yish juda xavflidir. Tarbiyalanuvchining har qanday odamlar orasida (ulfatchilikda) bo`lishiga juda ehtiyotlik bilan qarash kerak, «ijtimoiy turmush oqimi bolani o`z girdobiga tortmasligi va tarbiyaga qaraganda zo`rroq bo`lib ketmasligi lozim». Gerbart tarbiyachining obro`sini nihoyatda darajada yuqori ko`tarishni talab qildi, bu obro` tarbiyalanuvchining nazarida «ko`pchilikning fikridan» hamisha ustun bo`ladi deb hisobladi, shuning uchun ham «tarbiyachi juda zo`r obro`ga ega bo`lishi, tarbiyalanuvchi bunday obro` oldida boshqalarning har qanday fikrini nazar- e`tiborga olmaydigan bo`lishi g`oyat zarurdir». Gerbart g`oyalari Germaniyada, Rossiyada, G`arbiy Yevropaning ko`pgina mamlakatlarida keng tarqaldi. Amerikada ham bu g`oyaga talab tug`ildi. Yevropa va AQSH da klassik o`rta maktablar ko`p jihatdan Gerbart pedagogikasiga asoslanib qurildi. Gerbartning bolalarni boshqarish tizimi keng yoyildi. Bu tizim bolalar tashabbusini bo`g`ishga va ularni kattalarning obro`yiga hech so`zsiz bo`ysundirishga qaratilgan tizim edi. Gerbart pedagogikani ilmiy fan darajasiga ko`tarish uchun ko`p ish qildi. U pedagogikaning o`ziga xos tushunchalar tizimi borligini ko`rsatdi. Gerbartning didaktika masalalarini ishlab chiqqanligi katta ahamiyatga ega bo`ldi. Uning ko`p tomonlama qiziqish to`g`risida, ta`limning tizimli bo`lishi to`g`risida, qiziqish va diqqatni o`stirish to`g`risida aytgan fikrlari hech shubhasiz qimmatlidir. Gerbartning ta`lim bilan tarbiya o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni belgilab berishga uringanligiga ijobiy baho bersa arziydi. Adolf Distervergning rivojlantiruvchi ta’lim nazariyasi. Atoqli nemis pedagogi Fridrix Vilgelm Adolf Disterverg (1790-1866) XIX asr o’rtalarida demokratik pedagogikaning taraqqiyparvar namoyandasidir. Disterverg pedagoglik sohasida samarali ish olib borish bilan bir vaktda, adabiy va metodik ishlarni xam muvaffaqiyat bilan bajarib turdi. U «Nemis o’qituvchilarini o’qitish uchun qo’llanma» (1835) degan kitobini nashr qildirdi. Ushbu kitobda Disterverg ta’limning umumiy vazifalarini va tamoyillari to’g’risidagi o’zining taraqiyparvar qarashlarini bayon qilib berdi. Disterveg umuminsoniy tarbiya g’oyasini himoya qilib chiqdi, shu ideyaga tayanib turib, pedagogika masalalarining yukori toifaviy va shovinistik manfaatlarini ko’zlab hal kilishga qarshi kurashdi. Uning fikricha, maktabning vazifasi «chinakam prussiyaliklar» emas, balki insonparvar kishilar va ongli fuqarolar tarbiyalab etishtirishdir. Odamlarda insoniyatga va o’z xalqiga bo’lgan muhabbat bir-biriga chambarchas bog’langan xolda rivojlantirilishi lozim. Disterveg “inson – mening nomim, nemis – mening lakabimdir” deydi. Disterveg Pestalotstsi singari, tarbiyaning eng muhim tamoyili uning tabiat bilan uyg’unligidir, deb hisobladi. Disterveg tarbiyaning tabiatga uyg’un bo’lishini quyidagi mazmunda talqin etdi, ya’ni tarbiya odamning tabiiy kamol topishiga qarab olib borilishi, o’quvchining yoshi va o’ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi kerak, e`tiborga olmaydigan bo`lishi g`oyat zarurdir». Gerbart g`oyalari Germaniyada, Rossiyada, G`arbiy Yevropaning ko`pgina mamlakatlarida keng tarqaldi. Amerikada ham bu g`oyaga talab tug`ildi. Yevropa va AQSH da klassik o`rta maktablar ko`p jihatdan Gerbart pedagogikasiga asoslanib qurildi. Gerbartning bolalarni boshqarish tizimi keng yoyildi. Bu tizim bolalar tashabbusini bo`g`ishga va ularni kattalarning obro`yiga hech so`zsiz bo`ysundirishga qaratilgan tizim edi. Gerbart pedagogikani ilmiy fan darajasiga ko`tarish uchun ko`p ish qildi. U pedagogikaning o`ziga xos tushunchalar tizimi borligini ko`rsatdi. Gerbartning didaktika masalalarini ishlab chiqqanligi katta ahamiyatga ega bo`ldi. Uning ko`p tomonlama qiziqish to`g`risida, ta`limning tizimli bo`lishi to`g`risida, qiziqish va diqqatni o`stirish to`g`risida aytgan fikrlari hech shubhasiz qimmatlidir. Gerbartning ta`lim bilan tarbiya o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni belgilab berishga uringanligiga ijobiy baho bersa arziydi. Adolf Distervergning rivojlantiruvchi ta’lim nazariyasi. Atoqli nemis pedagogi Fridrix Vilgelm Adolf Disterverg (1790-1866) XIX asr o’rtalarida demokratik pedagogikaning taraqqiyparvar namoyandasidir. Disterverg pedagoglik sohasida samarali ish olib borish bilan bir vaktda, adabiy va metodik ishlarni xam muvaffaqiyat bilan bajarib turdi. U «Nemis o’qituvchilarini o’qitish uchun qo’llanma» (1835) degan kitobini nashr qildirdi. Ushbu kitobda Disterverg ta’limning umumiy vazifalarini va tamoyillari to’g’risidagi o’zining taraqiyparvar qarashlarini bayon qilib berdi. Disterveg umuminsoniy tarbiya g’oyasini himoya qilib chiqdi, shu ideyaga tayanib turib, pedagogika masalalarining yukori toifaviy va shovinistik manfaatlarini ko’zlab hal kilishga qarshi kurashdi. Uning fikricha, maktabning vazifasi «chinakam prussiyaliklar» emas, balki insonparvar kishilar va ongli fuqarolar tarbiyalab etishtirishdir. Odamlarda insoniyatga va o’z xalqiga bo’lgan muhabbat bir-biriga chambarchas bog’langan xolda rivojlantirilishi lozim. Disterveg “inson – mening nomim, nemis – mening lakabimdir” deydi. Disterveg Pestalotstsi singari, tarbiyaning eng muhim tamoyili uning tabiat bilan uyg’unligidir, deb hisobladi. Disterveg tarbiyaning tabiatga uyg’un bo’lishini quyidagi mazmunda talqin etdi, ya’ni tarbiya odamning tabiiy kamol topishiga qarab olib borilishi, o’quvchining yoshi va o’ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi kerak, dedi. Disterveg o’qituvchilar bolalar diqqati, xotirasi, tafakkurining o’ziga xos belgilarini sinchiklab o’rganishlari kerak, deb aytdi: u psixologiyani “tarbiya to’g’risidagi fanning asosi” deb bildi. Distervegning katta xizmati shundaki, u pedagoglik tajribasini pedagogikani taraqqiy ettirishning manbai deb hisobladi. U mohir pedagoglarning bolalarni tarbiyalash va bu sohadagi ish tajribalarini o’rganish zarurligini ko’rsatib berdi. Disterveg tabiatga uyg’un bo’lish tamoyiliga qo’shimcha ravishda tarbiya madaniyat bilan uygun tavsifda bo’lishi xam kerak, deb talab qildi. U bunday deb yozadi: “Tarbiyalash chog’ida odamning tug’ilgan va u yashashi kerak bo’lgan joy hamda vaqt sharoitini, xullas, keng va umumiy hajmdagi butun zamonaviy madaniyatni e’tiborga olishi zarur”. Distervegning fikricha, bolalarda tashabbuskorlikni o’stirish zamonaviy voqealik olg’a surayotgan asosiy talablarning biri bo’lishi lozim. Lekin bolalarda tashabbuskorlikni o’stirish tarbiyaning ob’ektiv tomoni bulgan muayyan maqsadga erishishga yo’naltirilgan taqdirdagina ijobiy ahamiyatga ega bo’ladi. Disterveg tarbiyaning oliy maqsadini belgilab, bu “haqiqatga, go’zalikka va yaxshilikka xizmat qilishga qaratilgan tashabbuskorlikdir”, deb aytdi. Disterveg xam, Pestalotsii singari, ta’limning asosiy vaifasi bolalarning aqliy kuchlarini va kobiliyatlarini o’stirishdan iboratdir, deb hisoblaydi. Lekin u formal ta’lim moddiy ta’lim bilan chambarchas bog’langanligini ko’rsatib, sof formal ta’lim bulmaydi, lekin o’quvchining o’zi mustaqil olgan bilimlari va malakalarigina kimmatga egadir, deb uqtirib o’tdi. Ta’lim insonning xar tomonlama kamolotga etishiga va uning axlokiy tarbiyasiga yordam berishi lozim. O’kitilayotgan har bir narsa ta’lim jihatdan qimmatga ega bo’lish bilan bir qatorda, axloqiy ahamiyatga xam egadir. Disterveg tarix, geografiya, ona tili va adabiyotning o’qitilishini bolalarga ta’lim berishda katta roli borligini ko’rsatib o’tdi. U tabiyot va matematika fanlariga yuksak baho berdi, bu fanlar bolalarning intellektual o’sishi uchun muhim vosita ekanligini ko’rsatdi va hamma tipdagi umumiy ta’lim maktablarida bu fanlar o’qitilishi lozim, deb hisobladi. SHu bilan birga, u tabiyot va matematika o’quvchilarni zarur bilimlar bilan lozim bo’lgan darajada qurollantirishi, ularning kelajak amaliy faoliyatga tayyorlashi lozim deb talab qildi. dedi. Disterveg o’qituvchilar bolalar diqqati, xotirasi, tafakkurining o’ziga xos belgilarini sinchiklab o’rganishlari kerak, deb aytdi: u psixologiyani “tarbiya to’g’risidagi fanning asosi” deb bildi. Distervegning katta xizmati shundaki, u pedagoglik tajribasini pedagogikani taraqqiy ettirishning manbai deb hisobladi. U mohir pedagoglarning bolalarni tarbiyalash va bu sohadagi ish tajribalarini o’rganish zarurligini ko’rsatib berdi. Disterveg tabiatga uyg’un bo’lish tamoyiliga qo’shimcha ravishda tarbiya madaniyat bilan uygun tavsifda bo’lishi xam kerak, deb talab qildi. U bunday deb yozadi: “Tarbiyalash chog’ida odamning tug’ilgan va u yashashi kerak bo’lgan joy hamda vaqt sharoitini, xullas, keng va umumiy hajmdagi butun zamonaviy madaniyatni e’tiborga olishi zarur”. Distervegning fikricha, bolalarda tashabbuskorlikni o’stirish zamonaviy voqealik olg’a surayotgan asosiy talablarning biri bo’lishi lozim. Lekin bolalarda tashabbuskorlikni o’stirish tarbiyaning ob’ektiv tomoni bulgan muayyan maqsadga erishishga yo’naltirilgan taqdirdagina ijobiy ahamiyatga ega bo’ladi. Disterveg tarbiyaning oliy maqsadini belgilab, bu “haqiqatga, go’zalikka va yaxshilikka xizmat qilishga qaratilgan tashabbuskorlikdir”, deb aytdi. Disterveg xam, Pestalotsii singari, ta’limning asosiy vaifasi bolalarning aqliy kuchlarini va kobiliyatlarini o’stirishdan iboratdir, deb hisoblaydi. Lekin u formal ta’lim moddiy ta’lim bilan chambarchas bog’langanligini ko’rsatib, sof formal ta’lim bulmaydi, lekin o’quvchining o’zi mustaqil olgan bilimlari va malakalarigina kimmatga egadir, deb uqtirib o’tdi. Ta’lim insonning xar tomonlama kamolotga etishiga va uning axlokiy tarbiyasiga yordam berishi lozim. O’kitilayotgan har bir narsa ta’lim jihatdan qimmatga ega bo’lish bilan bir qatorda, axloqiy ahamiyatga xam egadir. Disterveg tarix, geografiya, ona tili va adabiyotning o’qitilishini bolalarga ta’lim berishda katta roli borligini ko’rsatib o’tdi. U tabiyot va matematika fanlariga yuksak baho berdi, bu fanlar bolalarning intellektual o’sishi uchun muhim vosita ekanligini ko’rsatdi va hamma tipdagi umumiy ta’lim maktablarida bu fanlar o’qitilishi lozim, deb hisobladi. SHu bilan birga, u tabiyot va matematika o’quvchilarni zarur bilimlar bilan lozim bo’lgan darajada qurollantirishi, ularning kelajak amaliy faoliyatga tayyorlashi lozim deb talab qildi. Distervegning fikricha, boshlang’ich maktabda o’quvchilarni o’qitilgan materialni o’zlashtirish ustida mustakil ishlay oladigan qilishga, ularda buning uchun malaka xosil kilish, ularning aqliy kuch va kobiliyatlarini o’stirishga asosiy e’tibor berilishi zarur. O’qituvchi ko’rsatmali o’qitish yuli bilan bolalardagi barcha sezgi organlarini o’stirishga alohida e’tibor berishi lozim. Disterveg boshlang’ich maktabning o’quv rejasiga tabiyotni, fizikadan boshlang’ich ma’lumotlar, amaliy geometriya, geografiyani kiritib, bu rejani kengaytirishni talab etdi. U o’rta maktabda real bilimlarni o’qitish tamoyilini qizg’in himoya qildi va o’z zamonidagi klassik gimnaziyani qoraladi. Disterveg rivojlantiruvchi ta’lim didaktikasini yaratdi, bu didaktikaning asosiy talablarini ta’limning 33 qonuni va tarikasida bayon qilib berdi. Disterveg, avvalo tabiatga uyg’un tarzda bola idrokining xususiyatlariga muvofiq o’qitishni talab etdi. U misollardan koidalarga: buyumlar va bu buyumlar to’g’risida konkret tasavvurlardan shu buyumlarni ifodalovchi so’zlarga o’tishni taklif kiladi. Disterveg bolalarni ularning sezgi organlari bevosita his qila oladigan buyumlar bilan tanishtirishga juda katta ahamiyat berish bilan bir vaktda, bolaning o’z sezgi organlari bilan idrok qilayotgan butun materialni o’ylab ko’rishi va anglab olishi zarurligini uqtirib o’tdi. Disterveg taklif qilgan ko’rsatmali ta’lim “uzoqqa”, “oddiy narsalardan murakkab narsalarga”, “osonroq narsalardan, qiyinroq narsalarga”, “ma’lum narsadan, noma’lum narsaga” o’tish kerak degan qoidalar bilan bog’langan ta’limdir. O’z vaktida Komenskiy ta’riflab bergan bu koidalarni Disterveg yanada taraqqiy ettirdi, pedagog bu koidalarni formal ravishda qo’llanmasligi kerak, deb xaqli ravishda ogohlantirdi. Disterveg o’qitilayotgan materialning mustahkam o’zlashtirilishiga katta e’tibor beradi. Disterveg “O’quvchilar o’rganib olgan narsalarni unutib qo’ymasliklariga harakat qil” degan qoidani ilgari surdi va o’tilgan material esdan chiqib qolmasligi uchun uni tez-tez qaytarib turishni maslahat beradi. Distervegning koidalaridan birida “Asoslarni o’rganishda shoshilma” deyiladi. Distervegning haqqoniy ravishda ta’kidlashicha, muvaffaqiyatli ta’lim hamisha tarbiyalovchi xarakterda bo’ladi. Bunday ta’lim bolaning akliy kuchlarinigina o’stirib qolmaydi, balki shu bilan birga uning shaxsini, irodasini, sezgilarini, xulq-atvorini xam kamol toptiradi. Distervegning fikricha, ma’lum bir Distervegning fikricha, boshlang’ich maktabda o’quvchilarni o’qitilgan materialni o’zlashtirish ustida mustakil ishlay oladigan qilishga, ularda buning uchun malaka xosil kilish, ularning aqliy kuch va kobiliyatlarini o’stirishga asosiy e’tibor berilishi zarur. O’qituvchi ko’rsatmali o’qitish yuli bilan bolalardagi barcha sezgi organlarini o’stirishga alohida e’tibor berishi lozim. Disterveg boshlang’ich maktabning o’quv rejasiga tabiyotni, fizikadan boshlang’ich ma’lumotlar, amaliy geometriya, geografiyani kiritib, bu rejani kengaytirishni talab etdi. U o’rta maktabda real bilimlarni o’qitish tamoyilini qizg’in himoya qildi va o’z zamonidagi klassik gimnaziyani qoraladi. Disterveg rivojlantiruvchi ta’lim didaktikasini yaratdi, bu didaktikaning asosiy talablarini ta’limning 33 qonuni va tarikasida bayon qilib berdi. Disterveg, avvalo tabiatga uyg’un tarzda bola idrokining xususiyatlariga muvofiq o’qitishni talab etdi. U misollardan koidalarga: buyumlar va bu buyumlar to’g’risida konkret tasavvurlardan shu buyumlarni ifodalovchi so’zlarga o’tishni taklif kiladi. Disterveg bolalarni ularning sezgi organlari bevosita his qila oladigan buyumlar bilan tanishtirishga juda katta ahamiyat berish bilan bir vaktda, bolaning o’z sezgi organlari bilan idrok qilayotgan butun materialni o’ylab ko’rishi va anglab olishi zarurligini uqtirib o’tdi. Disterveg taklif qilgan ko’rsatmali ta’lim “uzoqqa”, “oddiy narsalardan murakkab narsalarga”, “osonroq narsalardan, qiyinroq narsalarga”, “ma’lum narsadan, noma’lum narsaga” o’tish kerak degan qoidalar bilan bog’langan ta’limdir. O’z vaktida Komenskiy ta’riflab bergan bu koidalarni Disterveg yanada taraqqiy ettirdi, pedagog bu koidalarni formal ravishda qo’llanmasligi kerak, deb xaqli ravishda ogohlantirdi. Disterveg o’qitilayotgan materialning mustahkam o’zlashtirilishiga katta e’tibor beradi. Disterveg “O’quvchilar o’rganib olgan narsalarni unutib qo’ymasliklariga harakat qil” degan qoidani ilgari surdi va o’tilgan material esdan chiqib qolmasligi uchun uni tez-tez qaytarib turishni maslahat beradi. Distervegning koidalaridan birida “Asoslarni o’rganishda shoshilma” deyiladi. Distervegning haqqoniy ravishda ta’kidlashicha, muvaffaqiyatli ta’lim hamisha tarbiyalovchi xarakterda bo’ladi. Bunday ta’lim bolaning akliy kuchlarinigina o’stirib qolmaydi, balki shu bilan birga uning shaxsini, irodasini, sezgilarini, xulq-atvorini xam kamol toptiradi. Distervegning fikricha, ma’lum bir ta’lim metodining kanchalik samarali bo’lishi bu metodning o’quvchilarning akliy kuchlarini qo’zg’atishga qanchalik yordam berishi bilan belgilanadi. “Agar har qanday metod, - deydi u, -o’quvchilarni oddiy idrok kilishga yoki passivlikka odatlantirgan bo’lsa, yomon metoddir, agar o’quvchilarda tashabbuskorlikni qo’zg’atadigan bo’lsa, u yaxshi metoddir”. U boshlang’ich ta’lim uchun “elementar” yoki rivojlantiruvchi metodni tavsiya qiladi, metod o’quvchilarning aqliy kuchlarini nihoyat darajada qo’zgatadi, ularga “qidirish, chamalab ko’rish, muhokama yuritish va nixoyat, topish” imkonini beradi. Distervegning fikricha, “Yomon o’qituvchi haqiqatni aytib berib qo’ya koladi, yaxshi o’qituvchi esa haqiqatni topishga o’rgatadi». ta’lim metodining kanchalik samarali bo’lishi bu metodning o’quvchilarning akliy kuchlarini qo’zg’atishga qanchalik yordam berishi bilan belgilanadi. “Agar har qanday metod, - deydi u, -o’quvchilarni oddiy idrok kilishga yoki passivlikka odatlantirgan bo’lsa, yomon metoddir, agar o’quvchilarda tashabbuskorlikni qo’zg’atadigan bo’lsa, u yaxshi metoddir”. U boshlang’ich ta’lim uchun “elementar” yoki rivojlantiruvchi metodni tavsiya qiladi, metod o’quvchilarning aqliy kuchlarini nihoyat darajada qo’zgatadi, ularga “qidirish, chamalab ko’rish, muhokama yuritish va nixoyat, topish” imkonini beradi. Distervegning fikricha, “Yomon o’qituvchi haqiqatni aytib berib qo’ya koladi, yaxshi o’qituvchi esa haqiqatni topishga o’rgatadi».