ENG QADIMGI DAVRLARDAN XIX ASRNING BIRINCHI YARMIDA JAHON PEDAGOGIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI. YAN AMOS KOMENSKIYNING PEDAGOGIK NAZARIYASI

Yuklangan vaqt

2024-08-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

39,5 KB


ENG QADIMGI DAVRLARDAN XIX ASRNING BIRINCHI YARMIDA JAHON PEDAGOGIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI. YAN AMOS KOMENSKIYNING PEDAGOGIK NAZARIYASI Reja: 1.Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya. 2.Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to‘g‘risida. 3.Qadimgi Rimda pedagogik g‘oyalar rivoji. 4.12-asrda Rossiyada pedagogik adabiyotlarning nashr yetilishi. Rus pedagog-olimlarining pedagogik g‘oyalari. 5. Yan Amos Komenskiyning pedagogik nazariyasi. 1. Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya. Qadimgi Misr murakkab davlat tizimiga va keng miqyosli xo‘jalikka yega bo‘lgan mamlakat bo‘lgan. Misr davlati va xo‘jaligini boshqarish uchun xat-savodli, bilimdon kishilar zarur bo‘lgan. Shu tufayli Misr flr’avnlari va a’yonlari xat-savodli va bilimdon xodimlar tayyorlashga alohida ahamiyat berganlar. Misrda o‘qitish, ta’lim-tarbiya berish maskani maktablar yedi. Mamlakatning hamma shaharlari va yirik qishloqlarida maktablar bor yedi. Maktablarda fir’avnlar, a’yonlar, amaldorlar, ruhoniylarning bolalari va o‘qishga havaslari bo‘lgan kishilarning farzandlari ham o‘qiganlar. ENG QADIMGI DAVRLARDAN XIX ASRNING BIRINCHI YARMIDA JAHON PEDAGOGIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI. YAN AMOS KOMENSKIYNING PEDAGOGIK NAZARIYASI Reja: 1.Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya. 2.Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to‘g‘risida. 3.Qadimgi Rimda pedagogik g‘oyalar rivoji. 4.12-asrda Rossiyada pedagogik adabiyotlarning nashr yetilishi. Rus pedagog-olimlarining pedagogik g‘oyalari. 5. Yan Amos Komenskiyning pedagogik nazariyasi. 1. Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya. Qadimgi Misr murakkab davlat tizimiga va keng miqyosli xo‘jalikka yega bo‘lgan mamlakat bo‘lgan. Misr davlati va xo‘jaligini boshqarish uchun xat-savodli, bilimdon kishilar zarur bo‘lgan. Shu tufayli Misr flr’avnlari va a’yonlari xat-savodli va bilimdon xodimlar tayyorlashga alohida ahamiyat berganlar. Misrda o‘qitish, ta’lim-tarbiya berish maskani maktablar yedi. Mamlakatning hamma shaharlari va yirik qishloqlarida maktablar bor yedi. Maktablarda fir’avnlar, a’yonlar, amaldorlar, ruhoniylarning bolalari va o‘qishga havaslari bo‘lgan kishilarning farzandlari ham o‘qiganlar. Misrda boshlang‘ich, o‘rta va oliy maktablar bo‘lgan. Boshlang‘ich maktablarga bolalar 5-6 yoshdan jalb yetilib, harflar o‘rgatilib, savodi chiqarilgan. Bolalar maktabda husnixat bilan shug‘ullanib, ular har kuni 3 sahifa yozishlari kerak bo‘lgan. Misrdagi o‘rta va oliy maktablarning ko‘pchiligi mirzolar tayyorlab chiqarganlar. Uni «Mirzolar maktabi» ham deyishgan. Misr fir’avnlarining markaziy mahkamasi qoshida podsho xazinasi uchun maxsus amaldor mirzolar tayyorlaydigan maktablar ham bo‘lgan. Bu maktablar katta tajribaga yega bo‘lgan bilimli ustoz-o‘qituvchilar bilan ta’minlangan bo‘lgan. Maktablarda matematika, geometriya, astronomiya, tarix, tibbiyot, adabiyot kabi dunyoviy va diniy bilimlar o‘qitilgan. Misr maktablarida intizom juda qattiq bo‘lib, u tan jazosi bilan mustahkamlangan. O‘sha vaqtda yozilgan «Nasihatlar»da: «Ey mirza, dangasalik qilma, yo‘qsa jazoga duchor bo‘lasan. Qo‘lingda kitob bo‘lsin, ovoz chiqarib o‘qigin va o‘zingdan ko‘p biladiganlar bilan maslahat qilib ish tut. Bir kun ham yalqovlik qilma yo‘qsa kaltak yeysan. Axir bolaning qulog‘i yelkasida bo‘ladi-da, qachon ursang, shunda uning qulog‘iga gap kiradi»,-deb yozilgan. Mesopotamiyaliklar maorif ishlariga alohida ye’tibor berganlar. Maktablarda ko‘proq podsho, badavlat kishilar, amaldorlar va o‘ziga to‘q kishilarning farzandlari o‘qishgan. Ammo maktabda yerkin jamoadan bo‘lgan oddiy kishilar ham o‘qigan bo‘lsalar kerak. Maktablarning quyi sinflarida til, adabiyoi, grammatika, yuqori sinflarda yesa matematika, musiqa, huquq, geometriya, astronomiya, tarix, tabobat, veterinariya kabi aniq fanlar bilan bir qatorda diniy fanlar ham o‘qitilgan. Maktablar saroy va ibodatxonalar qoshida bo‘lib, uni ruhoniylar boshqarganlar. Mari va boshqa shaharlardagi qazishlar vaqtida o‘quvchilarga mos o‘rindiqlar qo‘yilgan maktab binosining qoldig‘i topilgan. Maktablar davlat uchun xo‘jalik, savdo va harbiy ishlarni boshqaruvchi xodimlar tayyorlaganlar. Maktablarda Misrdagi kabi mirzolar tayyorlashga katta ahamiyat berilgan. Maktablarda intizom va nazorat juda qattiq bo‘lgan. Etarli qobiliyatli va tirishqoq bo‘lmagan o‘quvchilar jazolangan. Maktab qoshida «Xivich bilan savalovchi» maxsus nazoratchi bo‘lgan. O‘qituvchilar o‘quvchilarni qunt bilan o‘qishga undaganlar. Misrda boshlang‘ich, o‘rta va oliy maktablar bo‘lgan. Boshlang‘ich maktablarga bolalar 5-6 yoshdan jalb yetilib, harflar o‘rgatilib, savodi chiqarilgan. Bolalar maktabda husnixat bilan shug‘ullanib, ular har kuni 3 sahifa yozishlari kerak bo‘lgan. Misrdagi o‘rta va oliy maktablarning ko‘pchiligi mirzolar tayyorlab chiqarganlar. Uni «Mirzolar maktabi» ham deyishgan. Misr fir’avnlarining markaziy mahkamasi qoshida podsho xazinasi uchun maxsus amaldor mirzolar tayyorlaydigan maktablar ham bo‘lgan. Bu maktablar katta tajribaga yega bo‘lgan bilimli ustoz-o‘qituvchilar bilan ta’minlangan bo‘lgan. Maktablarda matematika, geometriya, astronomiya, tarix, tibbiyot, adabiyot kabi dunyoviy va diniy bilimlar o‘qitilgan. Misr maktablarida intizom juda qattiq bo‘lib, u tan jazosi bilan mustahkamlangan. O‘sha vaqtda yozilgan «Nasihatlar»da: «Ey mirza, dangasalik qilma, yo‘qsa jazoga duchor bo‘lasan. Qo‘lingda kitob bo‘lsin, ovoz chiqarib o‘qigin va o‘zingdan ko‘p biladiganlar bilan maslahat qilib ish tut. Bir kun ham yalqovlik qilma yo‘qsa kaltak yeysan. Axir bolaning qulog‘i yelkasida bo‘ladi-da, qachon ursang, shunda uning qulog‘iga gap kiradi»,-deb yozilgan. Mesopotamiyaliklar maorif ishlariga alohida ye’tibor berganlar. Maktablarda ko‘proq podsho, badavlat kishilar, amaldorlar va o‘ziga to‘q kishilarning farzandlari o‘qishgan. Ammo maktabda yerkin jamoadan bo‘lgan oddiy kishilar ham o‘qigan bo‘lsalar kerak. Maktablarning quyi sinflarida til, adabiyoi, grammatika, yuqori sinflarda yesa matematika, musiqa, huquq, geometriya, astronomiya, tarix, tabobat, veterinariya kabi aniq fanlar bilan bir qatorda diniy fanlar ham o‘qitilgan. Maktablar saroy va ibodatxonalar qoshida bo‘lib, uni ruhoniylar boshqarganlar. Mari va boshqa shaharlardagi qazishlar vaqtida o‘quvchilarga mos o‘rindiqlar qo‘yilgan maktab binosining qoldig‘i topilgan. Maktablar davlat uchun xo‘jalik, savdo va harbiy ishlarni boshqaruvchi xodimlar tayyorlaganlar. Maktablarda Misrdagi kabi mirzolar tayyorlashga katta ahamiyat berilgan. Maktablarda intizom va nazorat juda qattiq bo‘lgan. Etarli qobiliyatli va tirishqoq bo‘lmagan o‘quvchilar jazolangan. Maktab qoshida «Xivich bilan savalovchi» maxsus nazoratchi bo‘lgan. O‘qituvchilar o‘quvchilarni qunt bilan o‘qishga undaganlar. Yunoniston unchalik katta bo‘lmagan quldorlik davlatlaridan iborat bo‘lgan. Uning katta shaxarlaridan biri Lakoniya (poytaxti Sparta) va Attika (poytaxti Afina) bo‘lib, bu shaxarlar madaniyat markazi xisoblangan. Bu ikki shaxarda tarbiyaning o‘ziga xos tizimi vujudga keldiki, natijada bu tarbiya tizimi «Sparta» va «Afina» usulidagi tarbiya deb yuritiladigan bo‘ldi. Lekin bu ikki shaxarning iqtisodiy, siyosiy taraqqiyoti, madaniyat darajasi turlicha yedi. Shuning uchun ular bir-biridan tubdan farq qilar yedi. Ammo ikkala davlatda xam quldorlik tuzumi xukmronlik qilar yedi. Shuning uchun ham bu davlatlarda ijtimoiy tarbiya tizimi quldorlarning bolalarini manfaatini ko‘zlar yedi. Yunonistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar yedilar. Qullar oddiy insoniy xuquqlardan xam mahrum yedilar. Spartada dexqonchilik yaxshi rivojlangan bo‘lib, bu qullar mexnati yevaziga asoslangan yedi. Spartada qullar shafqatsiz ta’qib ostiga olinar yedi. Shu sababli ular tez-tez qo‘zg‘olon ko‘tarib turar yedilar. Tarbiya ishlari davlat ixtiyorida bo‘lib, asosiy maqsad bolalarni baquvvat, jismonan sog‘lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat yedi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda tarbiyalangan, so‘ng «Agella» deb atalgan maktabda o‘qishgan. O‘qish muddati 7-18 yoshgacha davom yetgan. Shu maktabda hukumatning taniqli kishisi «pedanom» butun tarbiyaviy ishga rahbarlik qilgan. Tarbiya jarayonida bu maktabda o‘smirlarga alohida ye’tibor berishgan. Ularni jismonan sog‘lom bo‘lishi uchun turli mashqlar bilan chiniqtirishgan. Masalan: sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidash, og‘rikka bardosh berishga o‘rgatib borishgan. Ta’lim jarayonining asosiy qismini xarbiy gimnastik mashqlar: yugurish, sakrash, nayza otish, qo‘l bilan jang qilish, musiqa darsi, qisqa so‘zlashuv, madaniyat darsi tashkil yetar yedi. 9.2. Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to‘g‘risida. Kadimgi Yunonistondagi tarbiyaviy ishlar shunisi bilan o‘ziga xos yediki, unda bolani nafaqat jismoniy chiniqtirish, balki ma’naviy tomondan xam barkamol Yunoniston unchalik katta bo‘lmagan quldorlik davlatlaridan iborat bo‘lgan. Uning katta shaxarlaridan biri Lakoniya (poytaxti Sparta) va Attika (poytaxti Afina) bo‘lib, bu shaxarlar madaniyat markazi xisoblangan. Bu ikki shaxarda tarbiyaning o‘ziga xos tizimi vujudga keldiki, natijada bu tarbiya tizimi «Sparta» va «Afina» usulidagi tarbiya deb yuritiladigan bo‘ldi. Lekin bu ikki shaxarning iqtisodiy, siyosiy taraqqiyoti, madaniyat darajasi turlicha yedi. Shuning uchun ular bir-biridan tubdan farq qilar yedi. Ammo ikkala davlatda xam quldorlik tuzumi xukmronlik qilar yedi. Shuning uchun ham bu davlatlarda ijtimoiy tarbiya tizimi quldorlarning bolalarini manfaatini ko‘zlar yedi. Yunonistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar yedilar. Qullar oddiy insoniy xuquqlardan xam mahrum yedilar. Spartada dexqonchilik yaxshi rivojlangan bo‘lib, bu qullar mexnati yevaziga asoslangan yedi. Spartada qullar shafqatsiz ta’qib ostiga olinar yedi. Shu sababli ular tez-tez qo‘zg‘olon ko‘tarib turar yedilar. Tarbiya ishlari davlat ixtiyorida bo‘lib, asosiy maqsad bolalarni baquvvat, jismonan sog‘lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat yedi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda tarbiyalangan, so‘ng «Agella» deb atalgan maktabda o‘qishgan. O‘qish muddati 7-18 yoshgacha davom yetgan. Shu maktabda hukumatning taniqli kishisi «pedanom» butun tarbiyaviy ishga rahbarlik qilgan. Tarbiya jarayonida bu maktabda o‘smirlarga alohida ye’tibor berishgan. Ularni jismonan sog‘lom bo‘lishi uchun turli mashqlar bilan chiniqtirishgan. Masalan: sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidash, og‘rikka bardosh berishga o‘rgatib borishgan. Ta’lim jarayonining asosiy qismini xarbiy gimnastik mashqlar: yugurish, sakrash, nayza otish, qo‘l bilan jang qilish, musiqa darsi, qisqa so‘zlashuv, madaniyat darsi tashkil yetar yedi. 9.2. Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to‘g‘risida. Kadimgi Yunonistondagi tarbiyaviy ishlar shunisi bilan o‘ziga xos yediki, unda bolani nafaqat jismoniy chiniqtirish, balki ma’naviy tomondan xam barkamol bo‘lishi nazarda tutilgan. Bolalarga musiqa, ashula va diniy raqslar xam o‘rgatilgan. Bu mashg‘ulotlarning mazmuni jangovar hamda harbiy tusda bo‘lgan. Spartada olib boriladigan ta’lim-tarbiyaning yana muhim tomonlaridan biri yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat bo‘lgan. Shu maqsadda yoshlar «Kreptiyalar»da ya’ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashtirilar yedi. Ular shubhali bo‘lib ko‘ringan qullarni o‘ldirar yedilar. Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o‘tkazib, shu yo‘l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar yedilar. Masalan: Vatan dushmanlari bilan kurashda ota-bobolar ko‘rsatgan mardligi va jasurligi, qaxramonlar xaqida suxbatlar uyushtirishar, shuningdek bolalarni savol-javob jarayonida aniq, qisqa va lo‘nda qilib javob berishga o‘rgatib borilar yedi. Spartada 18-20 yoshga yetgandan keyin maxsus «Efeblar» (Efeblar qadimgi Yunonistonda balog‘atga yetgan o‘spirinlar) guruhiga o‘kazilgan. Bu guruhda bolalarga harbiy ta’lim berilgan va ular harbiy xizmatni o‘taganlar. Spartada qizlar tarbiyasiga xam alohida ye’tibor qaratilgan. O‘g‘il bolalar bilan qizlar birga qo‘shib o‘qitilgan. Ular ham harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirib borilgan. Bundan maqsad yerkaklar urushga ketgan vaqtlarida qizlar, ayollar shaharni, uy-joyni qo‘riqlash, qurollanib qo‘riqchilik vazifasini o‘tashi, qullarni itoatda saqlashni ta’minlashi ko‘zda tutilgan, ular hatto jangda xam qatnashganlar. Qadimiy Gresiyaning ikkinchi shaxarlaridan biri Afinada yesa xayot, tartib, intizom, maktab tizimi, undagi ta’lim-tarbiya Spartanikidan butunlay farq qilar yedi. Afinadagi iqtisodiy hayot Spartadagi singari cheklanib qo‘yilgan yemas yedi. Qullar xususiy mulk hisoblanar yedi. Bu yerda tibbiyot ilmi, matematika, tarix, san’at, me’morchilik, xaykaltaroshlik taraqqiy yetgan yedi. Tarbiya jarayonida aqliy, axloqiy, yestetik, jismoniy tarbiya birga qo‘shib olib borilgan. Lekin bu tarbiyalarni mukammal yegallash faqat feodallarning farzandlariga nasib yetgan xolos. Afinada tarbiya va maorif masalasi Spartaga nisbatan tubdan farq qilar yedi. Bu yerda grammatist, polestra, gimnasiy, yefeb, demos kabi maktab turlari mavjud yedi. bo‘lishi nazarda tutilgan. Bolalarga musiqa, ashula va diniy raqslar xam o‘rgatilgan. Bu mashg‘ulotlarning mazmuni jangovar hamda harbiy tusda bo‘lgan. Spartada olib boriladigan ta’lim-tarbiyaning yana muhim tomonlaridan biri yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat bo‘lgan. Shu maqsadda yoshlar «Kreptiyalar»da ya’ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashtirilar yedi. Ular shubhali bo‘lib ko‘ringan qullarni o‘ldirar yedilar. Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o‘tkazib, shu yo‘l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar yedilar. Masalan: Vatan dushmanlari bilan kurashda ota-bobolar ko‘rsatgan mardligi va jasurligi, qaxramonlar xaqida suxbatlar uyushtirishar, shuningdek bolalarni savol-javob jarayonida aniq, qisqa va lo‘nda qilib javob berishga o‘rgatib borilar yedi. Spartada 18-20 yoshga yetgandan keyin maxsus «Efeblar» (Efeblar qadimgi Yunonistonda balog‘atga yetgan o‘spirinlar) guruhiga o‘kazilgan. Bu guruhda bolalarga harbiy ta’lim berilgan va ular harbiy xizmatni o‘taganlar. Spartada qizlar tarbiyasiga xam alohida ye’tibor qaratilgan. O‘g‘il bolalar bilan qizlar birga qo‘shib o‘qitilgan. Ular ham harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirib borilgan. Bundan maqsad yerkaklar urushga ketgan vaqtlarida qizlar, ayollar shaharni, uy-joyni qo‘riqlash, qurollanib qo‘riqchilik vazifasini o‘tashi, qullarni itoatda saqlashni ta’minlashi ko‘zda tutilgan, ular hatto jangda xam qatnashganlar. Qadimiy Gresiyaning ikkinchi shaxarlaridan biri Afinada yesa xayot, tartib, intizom, maktab tizimi, undagi ta’lim-tarbiya Spartanikidan butunlay farq qilar yedi. Afinadagi iqtisodiy hayot Spartadagi singari cheklanib qo‘yilgan yemas yedi. Qullar xususiy mulk hisoblanar yedi. Bu yerda tibbiyot ilmi, matematika, tarix, san’at, me’morchilik, xaykaltaroshlik taraqqiy yetgan yedi. Tarbiya jarayonida aqliy, axloqiy, yestetik, jismoniy tarbiya birga qo‘shib olib borilgan. Lekin bu tarbiyalarni mukammal yegallash faqat feodallarning farzandlariga nasib yetgan xolos. Afinada tarbiya va maorif masalasi Spartaga nisbatan tubdan farq qilar yedi. Bu yerda grammatist, polestra, gimnasiy, yefeb, demos kabi maktab turlari mavjud yedi. Bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanganlar. 7 yoshdan o‘g‘il bolalar maktabga borishgan. Qizlar yesa oilada ona ko‘magida uy — ro‘zg‘or ishlariga o‘rgatilgan. xotin-qizlar faqat uyda bo‘lishgan. Afinada bolalar dastlab 7 yoshdan 13-14 yoshgacha «grammatist», (savod o‘qitish ma’nosida), «kifarist» (grekcha musiqa o‘qituvchisi ma’nosida) maktablarda tahsil olganlar. Bu maktablar xususiy bo‘lib, xaq to‘lanar yedi, Shuning uchun fuqarolarning bolalari bu maktablarda ta’lim ololmas yedilar. Bu maktablarda «didaskal» deb atalgan o‘qituvchilar mashg‘ulot olib borar yedilar (men o‘qitaman degan ma’nodagi «didasko» so‘zidan, keyinroq «didaktika» ta’lim nazariyasi kelib chiqqan). O‘g‘il bolalarni maktabga qullar yetaklab borishgan. Bunday qullar «pedagog» deb atalgan. Afinadagi grammatist maktabida o‘qish, yozish va hisoblash o‘rgatilgan. O‘qishda xarflarni hijjalab o‘qitish usuli, so‘ng qo‘shib o‘qish usulidan foydalanganlar. yozuvni o‘rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalanganlar. Ular ingichka cho‘p yordamida yozganlar. Sonlar barmoqlar, sopol toshlar, sanoq taxtasi yordami bilan xisoblangan. Kifarist - maktabida o‘g‘il bolalarga adabiy bilim berilar, yestetik mazmundagi deklomatsiyalar o‘rgatilar («Iliada va Odisseya»dan parchalar o‘qitilar) yedi. O‘g‘il bolalar 13 — 14 yoshga yetganlaridan keyin «Polestra» kurash maktabi deb atalgan o‘quv yurtiga o‘tar yedilar. Bu o‘quv yurtida ular 23 yil davomida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanar yedilar. Masalan: sakrash, yugurish, kurash tushish, disk va nayza irgitish mashqlari va suvda suzish o‘rgatilgan. Spartadagi kabi Afina maktablarida ham o‘quvchilar bilan siyosiy va axloqiy masalalarda suhbatlar o‘tkazilgan, o‘qish tekin bo‘lgan. «Gimnasiy» maktabida polestra maktabini tugatgan badavlat oila farzadlari tahsil olganlar. Ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o‘rgatilgan. Bu maktabni tugatgan yoshlar davlatni boshqarishda qatnashishlari mumkin bo‘lgan. «Efeb» maktabida 18-20 yoshga qadar tahsil olganlar. Bu maktabda harbiy hizmatga tayyorlanar va o‘zlarini siyosiy bilimlarini oshirishni davom yettirar yedilar. Bu maktabda istehkomlar qurishni, harbiy aslahalarni ishlata bilishni, garnizonlarda xizmat qilishni, dengizchilik o‘rgatilgan. Bundan tashqari «Demos» (xalq) maktabi Bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanganlar. 7 yoshdan o‘g‘il bolalar maktabga borishgan. Qizlar yesa oilada ona ko‘magida uy — ro‘zg‘or ishlariga o‘rgatilgan. xotin-qizlar faqat uyda bo‘lishgan. Afinada bolalar dastlab 7 yoshdan 13-14 yoshgacha «grammatist», (savod o‘qitish ma’nosida), «kifarist» (grekcha musiqa o‘qituvchisi ma’nosida) maktablarda tahsil olganlar. Bu maktablar xususiy bo‘lib, xaq to‘lanar yedi, Shuning uchun fuqarolarning bolalari bu maktablarda ta’lim ololmas yedilar. Bu maktablarda «didaskal» deb atalgan o‘qituvchilar mashg‘ulot olib borar yedilar (men o‘qitaman degan ma’nodagi «didasko» so‘zidan, keyinroq «didaktika» ta’lim nazariyasi kelib chiqqan). O‘g‘il bolalarni maktabga qullar yetaklab borishgan. Bunday qullar «pedagog» deb atalgan. Afinadagi grammatist maktabida o‘qish, yozish va hisoblash o‘rgatilgan. O‘qishda xarflarni hijjalab o‘qitish usuli, so‘ng qo‘shib o‘qish usulidan foydalanganlar. yozuvni o‘rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalanganlar. Ular ingichka cho‘p yordamida yozganlar. Sonlar barmoqlar, sopol toshlar, sanoq taxtasi yordami bilan xisoblangan. Kifarist - maktabida o‘g‘il bolalarga adabiy bilim berilar, yestetik mazmundagi deklomatsiyalar o‘rgatilar («Iliada va Odisseya»dan parchalar o‘qitilar) yedi. O‘g‘il bolalar 13 — 14 yoshga yetganlaridan keyin «Polestra» kurash maktabi deb atalgan o‘quv yurtiga o‘tar yedilar. Bu o‘quv yurtida ular 23 yil davomida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanar yedilar. Masalan: sakrash, yugurish, kurash tushish, disk va nayza irgitish mashqlari va suvda suzish o‘rgatilgan. Spartadagi kabi Afina maktablarida ham o‘quvchilar bilan siyosiy va axloqiy masalalarda suhbatlar o‘tkazilgan, o‘qish tekin bo‘lgan. «Gimnasiy» maktabida polestra maktabini tugatgan badavlat oila farzadlari tahsil olganlar. Ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o‘rgatilgan. Bu maktabni tugatgan yoshlar davlatni boshqarishda qatnashishlari mumkin bo‘lgan. «Efeb» maktabida 18-20 yoshga qadar tahsil olganlar. Bu maktabda harbiy hizmatga tayyorlanar va o‘zlarini siyosiy bilimlarini oshirishni davom yettirar yedilar. Bu maktabda istehkomlar qurishni, harbiy aslahalarni ishlata bilishni, garnizonlarda xizmat qilishni, dengizchilik o‘rgatilgan. Bundan tashqari «Demos» (xalq) maktabi ham mavjud yedi. Afinada quldorlik jamiyati ichida tabaqalanishning tarbiya sohasiga o‘tkazgan ta’siri shundan iborat bo‘ladiki, mukammal tarbiya olish faqat badavlat quldorlarning bolalarigagina xos bo‘lib qoldi. Aholining ko‘pchiligi bolalarini maktablarda o‘qita olmaganligi sababli ularga kasb — hunar o‘rgatar yedilar. Ayrim xat savodli kishilar bolalariga o‘zlari hat savod o‘rgatganlar. Bu usul ham davlat tomonidan qonunlashtirib qo‘yilar yedi. Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to‘g‘risida. Yunonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining ham tug‘ilishiga imkoniyat yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Arastu va Demokritlar asos soddilar. Ular o‘z qarashlari bilan ta’lim-tarbiya rivojlanishiga juda katta xissa qo‘shdilar. Quiida biz bu faylasuf olimlar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Suqrot yer.av. (469-399y)da yashab ijod yetgan. Suqrotning fikricha tarbiyadan kutilgan maqsad, buyumlar tabiatini o‘rganish bo‘lmay, balki kishining bilim olishi, axloqni kamol toptirishi bo‘lmog‘i lozim yedi. Suqrot faylasuf bo‘lishi bilan birga ajoyib notiq ham yedi. U keng maydonlarda so‘zga chiqib, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o‘tkazar, tinglovchilarni savol-javob yo‘li bilan haqiqatni topishlariga undar yedi. Suhbatning bu usuli «Suqrot usuli» deb atalgan. U pedagogika olamiga ana shunday savol-javob metodini ya’ni «Evristik» suhbat metodini yangi (savol berish va savolni to‘ldirish) metodini olib kirdi. U tarbiyada axloqiy, yestetik, jismoniy tarbiya mezonini ishlab chiqdi. Lekin Suqrotning axloqiy qarashlarida tengsizlikni yaqqol sezish mumkin. Uning fikricha axloq faqat imtiyozli «mumtoz» largagina xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona yegalari bo‘lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo‘llarida bo‘lmog‘i kerak deydi. Platon yer.av. (424-347) yillarda yashagan. U Suqrotning shogirdi bo‘lib «ob’ektiv idealizm» nazariyasining asoschisidir. U tanadan tashqarida mavjud bo‘lgan narsalar haqidagi nazariyani ilgari suradi. Platon arestokratiyaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani ilgari suradi. Uning fikricha ideal aristokratik davlat 3 xil ijtimoiy guruhlardan iborat bo‘lishi, ham mavjud yedi. Afinada quldorlik jamiyati ichida tabaqalanishning tarbiya sohasiga o‘tkazgan ta’siri shundan iborat bo‘ladiki, mukammal tarbiya olish faqat badavlat quldorlarning bolalarigagina xos bo‘lib qoldi. Aholining ko‘pchiligi bolalarini maktablarda o‘qita olmaganligi sababli ularga kasb — hunar o‘rgatar yedilar. Ayrim xat savodli kishilar bolalariga o‘zlari hat savod o‘rgatganlar. Bu usul ham davlat tomonidan qonunlashtirib qo‘yilar yedi. Qadimgi Yunoniston faylasuflari tarbiya to‘g‘risida. Yunonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining ham tug‘ilishiga imkoniyat yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Arastu va Demokritlar asos soddilar. Ular o‘z qarashlari bilan ta’lim-tarbiya rivojlanishiga juda katta xissa qo‘shdilar. Quiida biz bu faylasuf olimlar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Suqrot yer.av. (469-399y)da yashab ijod yetgan. Suqrotning fikricha tarbiyadan kutilgan maqsad, buyumlar tabiatini o‘rganish bo‘lmay, balki kishining bilim olishi, axloqni kamol toptirishi bo‘lmog‘i lozim yedi. Suqrot faylasuf bo‘lishi bilan birga ajoyib notiq ham yedi. U keng maydonlarda so‘zga chiqib, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o‘tkazar, tinglovchilarni savol-javob yo‘li bilan haqiqatni topishlariga undar yedi. Suhbatning bu usuli «Suqrot usuli» deb atalgan. U pedagogika olamiga ana shunday savol-javob metodini ya’ni «Evristik» suhbat metodini yangi (savol berish va savolni to‘ldirish) metodini olib kirdi. U tarbiyada axloqiy, yestetik, jismoniy tarbiya mezonini ishlab chiqdi. Lekin Suqrotning axloqiy qarashlarida tengsizlikni yaqqol sezish mumkin. Uning fikricha axloq faqat imtiyozli «mumtoz» largagina xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona yegalari bo‘lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo‘llarida bo‘lmog‘i kerak deydi. Platon yer.av. (424-347) yillarda yashagan. U Suqrotning shogirdi bo‘lib «ob’ektiv idealizm» nazariyasining asoschisidir. U tanadan tashqarida mavjud bo‘lgan narsalar haqidagi nazariyani ilgari suradi. Platon arestokratiyaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani ilgari suradi. Uning fikricha ideal aristokratik davlat 3 xil ijtimoiy guruhlardan iborat bo‘lishi, ya’ni bular: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar guruhidan iborat bo‘lishi lozim. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar ularni har qanday dushmandan himoya qiladilar, uchinchi gurux yesa mexnat qilib, mo‘l xosil yetishtirib faylasuflar va jangchilarni boqadilar degan fikrni ilgari suradi. Shuningdek, u qullarni xam saqlanib qolishini aytib uning tasavvurida qullar xam, xunarmandlar ham, huquqsiz doiralar, pastkashlik, qanoat va itoatkorlik fazilatlarigina hunarmand kosiblarga va dehqonlarga xos deb takidlaydi. Tarbiya - deydi Platon davlat tomonidan tashkil yetilmog‘i, hukmron guruxlarning manfaatlarini ko‘zlamog‘i lozim. Platonning fikricha bolalar 3 yoshdan boshlab 6 yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo‘yilgan tarbiyachilar raxbarligida tarbiyalanishini tavsiya yetadi. 7 yoshdan 12 yoshacha yesa davlat maktablarida taxsil olib, ularga o‘qish, yozish, xisob, musiqa va ashula darslari o‘rgatiladi. 12-16 yoshgacha bo‘lgan bolalar jismoniy mashqlarni o‘rgatadigan «Polestra» maktabida, 18 yoshga qadar dunyoviy fanlarni o‘qitadigan maktablarda, 18-20 yoshgacha yesa «Efeb» maktablarida taxsil olib harbiy ta’lim o‘rgatiladi. Uning fikricha, «Efeb» maktabini tugatgandan so‘ng qobiliyatli va iqtidori bo‘lgan yigitlar falsafa ilmini o‘rgatadigan uchinchi bosqich oliy ta’limni o‘taydilar. Platon tarbiya tizimida asosan jismoniy mexnatga nafratni singdirish, quldorlar manfaatini himoya qilish maqsadi nazarda tutiladi. Uning pedagogika tarixida tutgan o‘rni shundaki, u dastlab maktabgacha tarbiya to‘g‘risidagi g‘oyani ilgari surib, yoshlarga ta’lim berishning izchillik tizimini ishlab chiqqanligidadir. Yunon faylasuf olimlaridan yana biri Arastudir. U yer, av. (384 -322) yillarda yashagan. Arastu uch xil tarbiya ya’ni: jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya aqidalarni ishlab chiqib, tarbiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Arastu birinchi bo‘lib yoshni davrlarga bo‘lish mezonini ishlab chiqishga uringan olimdir. U insonni yoshlik yillarini 3 davrga, ya’ni: 0-7 yoshgacha; 7 - 14 yoshgacha; 14- 21 yoshgacha bo‘lgan davrlarga bo‘ladi. U oilaviy tarbiyaga doir bir kancha ya’ni bular: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar guruhidan iborat bo‘lishi lozim. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar ularni har qanday dushmandan himoya qiladilar, uchinchi gurux yesa mexnat qilib, mo‘l xosil yetishtirib faylasuflar va jangchilarni boqadilar degan fikrni ilgari suradi. Shuningdek, u qullarni xam saqlanib qolishini aytib uning tasavvurida qullar xam, xunarmandlar ham, huquqsiz doiralar, pastkashlik, qanoat va itoatkorlik fazilatlarigina hunarmand kosiblarga va dehqonlarga xos deb takidlaydi. Tarbiya - deydi Platon davlat tomonidan tashkil yetilmog‘i, hukmron guruxlarning manfaatlarini ko‘zlamog‘i lozim. Platonning fikricha bolalar 3 yoshdan boshlab 6 yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo‘yilgan tarbiyachilar raxbarligida tarbiyalanishini tavsiya yetadi. 7 yoshdan 12 yoshacha yesa davlat maktablarida taxsil olib, ularga o‘qish, yozish, xisob, musiqa va ashula darslari o‘rgatiladi. 12-16 yoshgacha bo‘lgan bolalar jismoniy mashqlarni o‘rgatadigan «Polestra» maktabida, 18 yoshga qadar dunyoviy fanlarni o‘qitadigan maktablarda, 18-20 yoshgacha yesa «Efeb» maktablarida taxsil olib harbiy ta’lim o‘rgatiladi. Uning fikricha, «Efeb» maktabini tugatgandan so‘ng qobiliyatli va iqtidori bo‘lgan yigitlar falsafa ilmini o‘rgatadigan uchinchi bosqich oliy ta’limni o‘taydilar. Platon tarbiya tizimida asosan jismoniy mexnatga nafratni singdirish, quldorlar manfaatini himoya qilish maqsadi nazarda tutiladi. Uning pedagogika tarixida tutgan o‘rni shundaki, u dastlab maktabgacha tarbiya to‘g‘risidagi g‘oyani ilgari surib, yoshlarga ta’lim berishning izchillik tizimini ishlab chiqqanligidadir. Yunon faylasuf olimlaridan yana biri Arastudir. U yer, av. (384 -322) yillarda yashagan. Arastu uch xil tarbiya ya’ni: jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya aqidalarni ishlab chiqib, tarbiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Arastu birinchi bo‘lib yoshni davrlarga bo‘lish mezonini ishlab chiqishga uringan olimdir. U insonni yoshlik yillarini 3 davrga, ya’ni: 0-7 yoshgacha; 7 - 14 yoshgacha; 14- 21 yoshgacha bo‘lgan davrlarga bo‘ladi. U oilaviy tarbiyaga doir bir kancha tavsiyalar beradi. Uning fikricha,bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanadi, go‘dakning yoshiga mos keladigan ovqatlar bilan boqish, turli xarakatli mashklar orqali uni chiniqtirib borish kerak deydi. O‘g‘il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktablarida o‘qishlari lozim deb uqtiradi. U jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya bir- biri bilan uzviy bog‘langan deb xisoblaydi. U bolalarga boshlang‘ich ta’lim berish vaqtida jismoniy mashqlar qilish bilan bir qatorda o‘qish, yozish, grammatika, rasm va musiqani o‘rgatish kerak deb ta’kidlaydi. o‘smirlar maktabda jiddiy ma’lumot olishlari, ular: adabiyot, tarix, falsafa, matematika, astronomiya va boshqa fanlarni o‘rganishlari lozim deydi. Arastu xotin-qizlarning tarbiyasi yerkaklarning tarbiyasiga o‘xshashi mumkin yemas, chunki xotin-qizlarning tabiati yerkaklarning tabiatidan farq qiladi deb xisoblaydi. Arastu Platondan farq qilib, bola tarbiyasida oila tarbiyadan chetlashtirilmaydi. Axloqiy tarbiya berish asosan oila zimmasida yekanligini uqtiradi. Demokrit, yer, av, (460-370) yillarda yashagan. U tarbiyani tabiatga muvofiqlashtirish masalasini birinchi bo‘lib ilgari surgan olim bo‘lib, u "Tabiat bilan tarbiya bir-biriga o‘xshaydi" deydi. «Ta’lim mexnat asosidagina go‘zal narsalarni xosil qiladi» deb tarbiya ishida mexnatning roli beqiyos yekanligini takidlaydi. Uning xizmati shundaki, u inson kamolatida mexnat tarbiyasining roliga katta ye’tibor berib, yoshlarga mexnat tarbiyasi berishning usullarini ko‘rsatib berganligidadir. 9.3. Qadimgi Rimda pedagogik g‘oyalar rivoji. Mark Fabiy Kvintilian – mashhur rimlik notiq va pedagog. O‘z maktabi tajribalari va antik dunyodagi pedagogik fikrlarga asoslanib, ba’zi pedagogik muammolar aks yetgan birinchi maxsus pedagogik qo‘llanma – «Notiqni tarbiyalash haqida» asarini yaratgan. Kvintilian bolalarni tarbiyalashga ye’tibor qaratib, bola shaxsi rivojlanishida uning tabiiy qobiliyatlarini hisobga olishga katta ahamiyat beradi. Uning fikricha, «Bilishga intilish irodaga bog‘liq, majburan o‘qitish mumkin yemas» (Kvintilian «O vospitanii oratora», 1-qism, 3, 8-betlar). tavsiyalar beradi. Uning fikricha,bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalanadi, go‘dakning yoshiga mos keladigan ovqatlar bilan boqish, turli xarakatli mashklar orqali uni chiniqtirib borish kerak deydi. O‘g‘il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktablarida o‘qishlari lozim deb uqtiradi. U jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiya bir- biri bilan uzviy bog‘langan deb xisoblaydi. U bolalarga boshlang‘ich ta’lim berish vaqtida jismoniy mashqlar qilish bilan bir qatorda o‘qish, yozish, grammatika, rasm va musiqani o‘rgatish kerak deb ta’kidlaydi. o‘smirlar maktabda jiddiy ma’lumot olishlari, ular: adabiyot, tarix, falsafa, matematika, astronomiya va boshqa fanlarni o‘rganishlari lozim deydi. Arastu xotin-qizlarning tarbiyasi yerkaklarning tarbiyasiga o‘xshashi mumkin yemas, chunki xotin-qizlarning tabiati yerkaklarning tabiatidan farq qiladi deb xisoblaydi. Arastu Platondan farq qilib, bola tarbiyasida oila tarbiyadan chetlashtirilmaydi. Axloqiy tarbiya berish asosan oila zimmasida yekanligini uqtiradi. Demokrit, yer, av, (460-370) yillarda yashagan. U tarbiyani tabiatga muvofiqlashtirish masalasini birinchi bo‘lib ilgari surgan olim bo‘lib, u "Tabiat bilan tarbiya bir-biriga o‘xshaydi" deydi. «Ta’lim mexnat asosidagina go‘zal narsalarni xosil qiladi» deb tarbiya ishida mexnatning roli beqiyos yekanligini takidlaydi. Uning xizmati shundaki, u inson kamolatida mexnat tarbiyasining roliga katta ye’tibor berib, yoshlarga mexnat tarbiyasi berishning usullarini ko‘rsatib berganligidadir. 9.3. Qadimgi Rimda pedagogik g‘oyalar rivoji. Mark Fabiy Kvintilian – mashhur rimlik notiq va pedagog. O‘z maktabi tajribalari va antik dunyodagi pedagogik fikrlarga asoslanib, ba’zi pedagogik muammolar aks yetgan birinchi maxsus pedagogik qo‘llanma – «Notiqni tarbiyalash haqida» asarini yaratgan. Kvintilian bolalarni tarbiyalashga ye’tibor qaratib, bola shaxsi rivojlanishida uning tabiiy qobiliyatlarini hisobga olishga katta ahamiyat beradi. Uning fikricha, «Bilishga intilish irodaga bog‘liq, majburan o‘qitish mumkin yemas» (Kvintilian «O vospitanii oratora», 1-qism, 3, 8-betlar). Kvintilian bolalar katta tantalarda ishtirok yetadigan hamda kattalarning nojo‘ya xatti-harakatlarining guvohi bo‘ladigan Rim jamiyatining yuqori qatlamlaridagi oila tarbiyasini qattiq tanqid qiladi. U ota-onalardan bola ta’sirlanuvchan bo‘lishi, unda yaxshi va yomonlikning oson ildiz otishini yesda tutishni talab qildi hamda tarbiyachi-pedagoglarni tanlashda ham bunga ye’tibor qaratishni uqtiradi. Kvintilianning pedagogik qarashlarida bolalarni notiqlik san’atini yegallashlariga oid fikrlar ham mavjud. Bo‘lajak notiqqa o‘tkir xotira, badiiylikni his yetish, yaxshi talaffuz qila olish, nutqning yorqinligi va mimikani shakllantirish lozimligini qayd yetadi. Notiqni tarbiyalashning yeng yaxshi vositasi Kvintilianning fikricha, she’r yod olishdir. U hozirda qo‘llanilayotgan she’rni yod olish metodikasini ham o‘z davrida taklif qilgan yedi: dastlab she’r to‘liq o‘qib chiqiladi, so‘ng qismlarga bo‘linadi va navbati bilan qismlar yodlanadi, nihoyasida butun she’r yoddan aytiladi. 9.4. 12-asrda Rossiyada pedagogik adabiyotlarning nashr yetilishi. Rus pedagog-olimlarining pedagogik g‘oyalari. 988-yilda xristian dinini qabul qilingan Krill va Mefodiylar grek alfabiti asosida kirill alifbosini ishlab chiqdilar. Sharqiy slavyan tili rus yozuvi uchun asos qilib olindi. Kiev Rusiga xristan dini bilan birga vizantiya madaniyatining ayrim yelementlari ham kira boshlagan. U vaqtlarda maktablar cherkov va monastor qoshida ochilar yedi. Rus knyazlarning maslahati bilan 988-yilda knyaz Vladimir cherkov binosini qurib poplar tayinladilar va nomdor kishilarning, o‘z mulozimlarining bolalarini yig‘ib o‘qitdi. 1028 yilda knyaz Yaroslov Novgorod shahrida “oqsoqollar va poplarning” bolalaridan 300 ga yaqinnini to‘plab kitob o‘qitgan. Yuqoridagi ikki faktdan ma’lum buo‘ishicha Rossiyada maktablar X asr oxiri XI asr boshlarida ochilgan. Rossiyadagi dastlabki maktab cherkovlar va monastorlar huzurida ochilgan va kutubxonalar tashkil yetilgan. XI-XII asrlarda Kiev davlatining madaniyati g‘arbiy Yevropadagi yirik davlatlarning madaniyatidan ancha kuchli yedi. Rus knyazlari va boyarlari orasida Kvintilian bolalar katta tantalarda ishtirok yetadigan hamda kattalarning nojo‘ya xatti-harakatlarining guvohi bo‘ladigan Rim jamiyatining yuqori qatlamlaridagi oila tarbiyasini qattiq tanqid qiladi. U ota-onalardan bola ta’sirlanuvchan bo‘lishi, unda yaxshi va yomonlikning oson ildiz otishini yesda tutishni talab qildi hamda tarbiyachi-pedagoglarni tanlashda ham bunga ye’tibor qaratishni uqtiradi. Kvintilianning pedagogik qarashlarida bolalarni notiqlik san’atini yegallashlariga oid fikrlar ham mavjud. Bo‘lajak notiqqa o‘tkir xotira, badiiylikni his yetish, yaxshi talaffuz qila olish, nutqning yorqinligi va mimikani shakllantirish lozimligini qayd yetadi. Notiqni tarbiyalashning yeng yaxshi vositasi Kvintilianning fikricha, she’r yod olishdir. U hozirda qo‘llanilayotgan she’rni yod olish metodikasini ham o‘z davrida taklif qilgan yedi: dastlab she’r to‘liq o‘qib chiqiladi, so‘ng qismlarga bo‘linadi va navbati bilan qismlar yodlanadi, nihoyasida butun she’r yoddan aytiladi. 9.4. 12-asrda Rossiyada pedagogik adabiyotlarning nashr yetilishi. Rus pedagog-olimlarining pedagogik g‘oyalari. 988-yilda xristian dinini qabul qilingan Krill va Mefodiylar grek alfabiti asosida kirill alifbosini ishlab chiqdilar. Sharqiy slavyan tili rus yozuvi uchun asos qilib olindi. Kiev Rusiga xristan dini bilan birga vizantiya madaniyatining ayrim yelementlari ham kira boshlagan. U vaqtlarda maktablar cherkov va monastor qoshida ochilar yedi. Rus knyazlarning maslahati bilan 988-yilda knyaz Vladimir cherkov binosini qurib poplar tayinladilar va nomdor kishilarning, o‘z mulozimlarining bolalarini yig‘ib o‘qitdi. 1028 yilda knyaz Yaroslov Novgorod shahrida “oqsoqollar va poplarning” bolalaridan 300 ga yaqinnini to‘plab kitob o‘qitgan. Yuqoridagi ikki faktdan ma’lum buo‘ishicha Rossiyada maktablar X asr oxiri XI asr boshlarida ochilgan. Rossiyadagi dastlabki maktab cherkovlar va monastorlar huzurida ochilgan va kutubxonalar tashkil yetilgan. XI-XII asrlarda Kiev davlatining madaniyati g‘arbiy Yevropadagi yirik davlatlarning madaniyatidan ancha kuchli yedi. Rus knyazlari va boyarlari orasida o‘qimishli, madaniyatli kishilar bo‘lgan. Knyaz Yaroslov birinchi marta kutubxona ochgan, uning tashubbusi bilan grek timlidagi kitoblar rus tilida tarjima qilingan. Knyaz Svyatoslov ma’lumotli kishilarni o‘z atrofiga to‘plagan. Svyatoslav o‘z zamonasining yeng ma’rifatli kishisi yedi. XI asr oxirida “Svyatoslav to‘plami” nashr qilingan. Kiev rusning madaniyati – rus, ukrain va belarus xalqlari madaniyatining o‘sishiga asosiy manba bo‘lgan. Bu kabi faktlar shuni kursatadiki, XI-XII asrlar qadimgi rusda madaniyat va maorif rivojlangan. Ana shunday davrda rus pedagogik to‘plamlari vujudga keldi: “Izmagarad” (zumrad) “Izbornik Svetoslava”,”Zlatuystroy”, “Zlatoust” kabilar. Bu to‘plamlarda bola tarbiyasi haqidagi fikrlar tavsiya qilingan “Vladimir Monamaxning bolalarga nasihati” asari juda katta ahamiyatga yega. U bu asarida bolalarni Vatanni sevishga, Vatanni dushmanlardan himoya qilishga, harakatchan mehnasevar, va botir kishilar bo‘lishiga chaqiradi. U bolalarni insonparvar, kattalarni hurmat qiladigan, kichiklarni izzat qiladigan bo‘lib tarbiyalashlarini talab qiladi. XVI asrning ikkinchi yarimida cherkovlar qoshida maktablar ochila boshlaydi. Lekin bu maktablar rus ma’rifatining talabini qondira olmas yedi. Natijada “Savod ustalari” tashkil qilingan. deb xaqli ravishda ogohlantirdi. 9.5. Yan Amos Komenskiyning pedagogik nazariyasi. Mashhur donishmand, chexoslaviyalik gumanist-pedagog Ya.A.Komenskiy demokratik pedagogikaning asoschisi sifatida bashariyat tarixidan o‘rin oldi. U o‘zining amaliy hayotini, pedagogik faoliyatini, ilmiy asarlarini, xalq bolalarini o‘qitish va tarbiyalashda bag‘ishladi. A.Ya.Komenskiyning xizmati shundaki, u yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash haqidagi fan pedagogika fanining vazifalarini payqabgina qolmasdan, balki pedagogik ilmining poydevorini qurdi va rivojlanish yo‘llarini ko‘rsatib o‘tdi. Yan Amos Komenskiy 1592 yil 25 martda Chexoslavakiyaning Moraviyada “Chex qarindoshlari” jamoasiga taalluqli oilada tug‘ildi. Komenskiylar oilasi o‘qimishli, madaniyatli kishilar bo‘lgan. Knyaz Yaroslov birinchi marta kutubxona ochgan, uning tashubbusi bilan grek timlidagi kitoblar rus tilida tarjima qilingan. Knyaz Svyatoslov ma’lumotli kishilarni o‘z atrofiga to‘plagan. Svyatoslav o‘z zamonasining yeng ma’rifatli kishisi yedi. XI asr oxirida “Svyatoslav to‘plami” nashr qilingan. Kiev rusning madaniyati – rus, ukrain va belarus xalqlari madaniyatining o‘sishiga asosiy manba bo‘lgan. Bu kabi faktlar shuni kursatadiki, XI-XII asrlar qadimgi rusda madaniyat va maorif rivojlangan. Ana shunday davrda rus pedagogik to‘plamlari vujudga keldi: “Izmagarad” (zumrad) “Izbornik Svetoslava”,”Zlatuystroy”, “Zlatoust” kabilar. Bu to‘plamlarda bola tarbiyasi haqidagi fikrlar tavsiya qilingan “Vladimir Monamaxning bolalarga nasihati” asari juda katta ahamiyatga yega. U bu asarida bolalarni Vatanni sevishga, Vatanni dushmanlardan himoya qilishga, harakatchan mehnasevar, va botir kishilar bo‘lishiga chaqiradi. U bolalarni insonparvar, kattalarni hurmat qiladigan, kichiklarni izzat qiladigan bo‘lib tarbiyalashlarini talab qiladi. XVI asrning ikkinchi yarimida cherkovlar qoshida maktablar ochila boshlaydi. Lekin bu maktablar rus ma’rifatining talabini qondira olmas yedi. Natijada “Savod ustalari” tashkil qilingan. deb xaqli ravishda ogohlantirdi. 9.5. Yan Amos Komenskiyning pedagogik nazariyasi. Mashhur donishmand, chexoslaviyalik gumanist-pedagog Ya.A.Komenskiy demokratik pedagogikaning asoschisi sifatida bashariyat tarixidan o‘rin oldi. U o‘zining amaliy hayotini, pedagogik faoliyatini, ilmiy asarlarini, xalq bolalarini o‘qitish va tarbiyalashda bag‘ishladi. A.Ya.Komenskiyning xizmati shundaki, u yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash haqidagi fan pedagogika fanining vazifalarini payqabgina qolmasdan, balki pedagogik ilmining poydevorini qurdi va rivojlanish yo‘llarini ko‘rsatib o‘tdi. Yan Amos Komenskiy 1592 yil 25 martda Chexoslavakiyaning Moraviyada “Chex qarindoshlari” jamoasiga taalluqli oilada tug‘ildi. Komenskiylar oilasi Moraviyada Koman qishlog‘idan ko‘chib kelishgan, shuning uchun ham ularni bu yerda Komnachilar oilasi deb atalgan. Komenskiy 12 yoshda yetim qolib, muhtojliklarni boshidan kechirdi. “Chex qardoshlari” jamoasi ochgan maktabda boshlang‘ich ta’lim oldi, 1608-1610 yillarda lotin maktabida o‘qidi. Jamoa hisobidan Germaniyada o‘qishga yuborildi. Komenskiy Xerborin va Gaydelberg universitetlarida ta’lim oldi. U “Hamma narsalar yensiklopediyasi” nomli yensiklopediyani yozishga kirishdi. U shu yillarda ona-tilining to‘liq lug‘ati - “Chex tili xazinasi”ni tuza boshladi va Ratkening didaktik ideallari bilan tanishdi. Komenskiy 1614 yilda vataniga qaytdi va Premerovadagi maktabiga o‘qituvchilik qildi. U 1616 yilda “Chex qardoshlari” jamoasiga boshliq qilib saylandi. 1618-21 yillarda jamoa tomonidan ochilgan maktabda boshchilik qildi. U maktabda ishlash jarayonida o‘qitish metodlarini takomillashtirishga intildi. Komenskiy 1627 yilda chex tilida “Chex didaktikasi” asarini yozishga kirishdi. Katolik zulmi va quvg‘in kuchaygach, Komenskiy va boshqa jamoa a’zolari Pol’shaning Leshno shahrida o‘rnashdilar. Komenskiy Leshnoda maktab ochib o‘qituvchilik qildi. 1632-38 yillarda bu asarni qayta ishlab lotin tilida tarjima qiladi va uni “Buyuk didaktika” deb ataydi.Komenskiy 1631 yilda “Tillar va hamma fanlarning ochiq yeshigi” 1633 yilda “Fizika”? 1632 yilda “Astranomiya”, 1632 yilda “Onalar maktabi” kabi asarlarini yaratdi. Komenskiy Shvesiyada borib maktab islohoti o‘tkazishga kirishdi va maktablarda lotin tili o‘qitish metodikasini ishlab chiqdi. Komenskiy tarbiyasining maqsadini dindan keltirib chiqardi. Uning fikricha tarbiyaning uch vazifasi bor: 1. O‘zini va tevarak atrofidagi olamni bilish (aqliy tarbiya). 2. O‘z-o‘zini boshqarish (axloqiy tarbiya). 3. Xudoni tanish (dinniy tarbiya). Komenskiy o‘rta asr pedagogikasidan farqli o‘laroq bolaga aqliy tarbiya berishni muhim ish, deb hisoblaydi. Tarbiyaning tabiatga mosligi haqidagi fikr dastlab Aristotel asarlarida uchraydi, lekin u bu masalani batafsil yoritmagan. Russo, Pestalossi, Disterveglarning asarlarida ham tarbiyaning tabiatga uyg‘unligi haqida fikr Moraviyada Koman qishlog‘idan ko‘chib kelishgan, shuning uchun ham ularni bu yerda Komnachilar oilasi deb atalgan. Komenskiy 12 yoshda yetim qolib, muhtojliklarni boshidan kechirdi. “Chex qardoshlari” jamoasi ochgan maktabda boshlang‘ich ta’lim oldi, 1608-1610 yillarda lotin maktabida o‘qidi. Jamoa hisobidan Germaniyada o‘qishga yuborildi. Komenskiy Xerborin va Gaydelberg universitetlarida ta’lim oldi. U “Hamma narsalar yensiklopediyasi” nomli yensiklopediyani yozishga kirishdi. U shu yillarda ona-tilining to‘liq lug‘ati - “Chex tili xazinasi”ni tuza boshladi va Ratkening didaktik ideallari bilan tanishdi. Komenskiy 1614 yilda vataniga qaytdi va Premerovadagi maktabiga o‘qituvchilik qildi. U 1616 yilda “Chex qardoshlari” jamoasiga boshliq qilib saylandi. 1618-21 yillarda jamoa tomonidan ochilgan maktabda boshchilik qildi. U maktabda ishlash jarayonida o‘qitish metodlarini takomillashtirishga intildi. Komenskiy 1627 yilda chex tilida “Chex didaktikasi” asarini yozishga kirishdi. Katolik zulmi va quvg‘in kuchaygach, Komenskiy va boshqa jamoa a’zolari Pol’shaning Leshno shahrida o‘rnashdilar. Komenskiy Leshnoda maktab ochib o‘qituvchilik qildi. 1632-38 yillarda bu asarni qayta ishlab lotin tilida tarjima qiladi va uni “Buyuk didaktika” deb ataydi.Komenskiy 1631 yilda “Tillar va hamma fanlarning ochiq yeshigi” 1633 yilda “Fizika”? 1632 yilda “Astranomiya”, 1632 yilda “Onalar maktabi” kabi asarlarini yaratdi. Komenskiy Shvesiyada borib maktab islohoti o‘tkazishga kirishdi va maktablarda lotin tili o‘qitish metodikasini ishlab chiqdi. Komenskiy tarbiyasining maqsadini dindan keltirib chiqardi. Uning fikricha tarbiyaning uch vazifasi bor: 1. O‘zini va tevarak atrofidagi olamni bilish (aqliy tarbiya). 2. O‘z-o‘zini boshqarish (axloqiy tarbiya). 3. Xudoni tanish (dinniy tarbiya). Komenskiy o‘rta asr pedagogikasidan farqli o‘laroq bolaga aqliy tarbiya berishni muhim ish, deb hisoblaydi. Tarbiyaning tabiatga mosligi haqidagi fikr dastlab Aristotel asarlarida uchraydi, lekin u bu masalani batafsil yoritmagan. Russo, Pestalossi, Disterveglarning asarlarida ham tarbiyaning tabiatga uyg‘unligi haqida fikr yuritilladi, lekin ular tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lish masalasini turlicha tushunadilar. “Buyuk didaktika” asarida bayon yetilgan asosiy fikrlardan biri tarbiya va o‘qtishning tabiatga uyg‘un bo‘lishi haqidagi g‘oyadir. Tarbiyaning tabiatga moslik tamoyilini birinchi marotaba Komenskiy nazariy va amaliy jihatdan ishlab chiqdi. Komenskiy inson tabiatining bir qismi va u tabiatining bir qismi sifatida uning yeng asosiy umumiy qonuniyatlariga buysunadi, deb hisoblaydi. Uning fikricha, tabiatning bu qonuniyatlari o‘simliklar va hayvonot olamiga ham, shuningdek insonga nisbatan ham o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi. Komenskiy maktabning aniq tartibini tabiatdan olmoq kerak, tabiatni ham o‘z harakatlarida namoyon qilayotgan jarayonlarini kuzatishga asoslanib bilish lozim, deb ta’lim beradi. Ta’lim-tarbiya “Bolaning tabiiy qobiliyatlariga moslansa, yengil va osonroq o‘qitish mumkin”. 1. O‘qishni o‘z vaqtida, ya’ni kishining fikri boshqa narsalarga bo‘linmasdan boshlash kerak. 2. Bolaning aqli o‘qitish uchun yetarli darajada tayyorlagan bo‘lishi lozim. 3. O‘qitishda umumiydan xususiyga qarab borishi lozim. 4. Osonroq narsalarni o‘rgatishdan qiyinroq narsalarini o‘rganishga o‘tish kerak. 5. O‘rganiladigan material ko‘plik qilib, bolani qiynab qo‘ymasin. 6. Hamma narsani sekin-asta o‘rgata borish lozim. 7.Bolaning yoshiga to‘g‘ri kelmaydigan narsalarni unga majburan o‘rgatmaslik kerak. 8. Hamma narsa tashqi sezgi organlari orqali idrok yetilishi zarur. 9. O‘qitishni har doim bir usulda olib borish kerak. Komenskiy hamma uchun umumiy maktab bo‘lishi lozim degan fikrni ilgari surdi. Uning fikricha onalar maktabida bolalar boshlang‘ich ma’lumot, tabiat ilmi sohasida suv yer, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh, temir, daraxt, o‘simlik, qush, ho‘kiz va hokazolar nima yekanligini bilib olishlari kerak.Uning fikricha, lotin maktabi, gimnaziyada grek tillari, ona tili va hokazo fanlar o‘qitilishi kerak. yuritilladi, lekin ular tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lish masalasini turlicha tushunadilar. “Buyuk didaktika” asarida bayon yetilgan asosiy fikrlardan biri tarbiya va o‘qtishning tabiatga uyg‘un bo‘lishi haqidagi g‘oyadir. Tarbiyaning tabiatga moslik tamoyilini birinchi marotaba Komenskiy nazariy va amaliy jihatdan ishlab chiqdi. Komenskiy inson tabiatining bir qismi va u tabiatining bir qismi sifatida uning yeng asosiy umumiy qonuniyatlariga buysunadi, deb hisoblaydi. Uning fikricha, tabiatning bu qonuniyatlari o‘simliklar va hayvonot olamiga ham, shuningdek insonga nisbatan ham o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi. Komenskiy maktabning aniq tartibini tabiatdan olmoq kerak, tabiatni ham o‘z harakatlarida namoyon qilayotgan jarayonlarini kuzatishga asoslanib bilish lozim, deb ta’lim beradi. Ta’lim-tarbiya “Bolaning tabiiy qobiliyatlariga moslansa, yengil va osonroq o‘qitish mumkin”. 1. O‘qishni o‘z vaqtida, ya’ni kishining fikri boshqa narsalarga bo‘linmasdan boshlash kerak. 2. Bolaning aqli o‘qitish uchun yetarli darajada tayyorlagan bo‘lishi lozim. 3. O‘qitishda umumiydan xususiyga qarab borishi lozim. 4. Osonroq narsalarni o‘rgatishdan qiyinroq narsalarini o‘rganishga o‘tish kerak. 5. O‘rganiladigan material ko‘plik qilib, bolani qiynab qo‘ymasin. 6. Hamma narsani sekin-asta o‘rgata borish lozim. 7.Bolaning yoshiga to‘g‘ri kelmaydigan narsalarni unga majburan o‘rgatmaslik kerak. 8. Hamma narsa tashqi sezgi organlari orqali idrok yetilishi zarur. 9. O‘qitishni har doim bir usulda olib borish kerak. Komenskiy hamma uchun umumiy maktab bo‘lishi lozim degan fikrni ilgari surdi. Uning fikricha onalar maktabida bolalar boshlang‘ich ma’lumot, tabiat ilmi sohasida suv yer, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh, temir, daraxt, o‘simlik, qush, ho‘kiz va hokazolar nima yekanligini bilib olishlari kerak.Uning fikricha, lotin maktabi, gimnaziyada grek tillari, ona tili va hokazo fanlar o‘qitilishi kerak. Akademiyada ilohiyot, yuridik va tibbiyot fakultetlari bo‘lishi kerak. Komenskiy didaktik prinsiplar deganda quyidagilarni nazarda tutadi: 1.Onglik va faollik. 2. Ko‘rsatmalilik. 3. Izchilik va tizimlilik. 4. Mashq qilish, bilim va malakalarni puxta yegallash. Onglilik va faollik tamoyilii ta’lim jarayonida o‘qquvchilarning passiv bo‘lib materialni tushunmay mexanik ravishda quruq yodlashi yemas, balki bilim va malakalarini faol ravishda anglab chuqur va asosli bilim olishi zarur. Ta’limda ko‘rsatmalilikdan foydalanish qadimiydir. Komenskiyning fikricha, ko‘rsatmalilik tamoyili ko‘rsatib o‘tish usuli yemas, balki barcha sezgi organlari narsalar va hodisalarni yeng ravshan, asosli mustahkam puxta o‘zlashtirib olishga jalb qilish vositasidir. Ko‘rsatmalilik tamoyilini joriy yetishda quyidagilarga amal qilish zarur: 1) mavjud narsalarning o‘zini ko‘rsatish yoki tabiiy holda kuzatishlar o‘tkazish; 2) narsalarning modelini yoki nusxasini ko‘rsatish; 3) narsa va hodisalar tasvirlangan suratlarni ko‘rsatish. Ilm sirlarini bilib olish uchun yoshlardan quyidagilar talab qilinadi. 1. Sof aqlga yega bo‘lish; 2. O‘rganish zarur bo‘lgan narsani ko‘rish; 3. Diqqatni to‘play olish; 4. Kuzatish lozim bo‘lgan narsalarni ma’lum tartibda ketma-ket ko‘rsatish. Sezgilar vositasida mukammal idrok qilingan narsalar, hodisalar xotirada uzoq vaqt mustahkamlanadi. Komenskiy shunday yozadi: “Agar kishi biror marta qand yegan bo‘lsa, tuyani bir ko‘rgan bo‘lsa, bulbul xonishini bir marta yeshitgan bo‘lsa, bularning hammasi xotirada mustahkam qoladi va yesdan chiqib ketmaydi”. Ko‘z bilan ko‘rilgan narsani isbotlashning hojati yo‘q. Shuning uchun Komenskiy maktablar va muallimlar darslarda ko‘rsatma qurollarni ko‘proq ishlatishi zarur deb bildi. Izchillik va tizimlilikni O‘quv materiallarini matematikaga xilof ish qilmasdan to‘g‘ri tekshirib chiqish o‘qitishni nimadan boshlab va unda ketma-ketlikka rioya Akademiyada ilohiyot, yuridik va tibbiyot fakultetlari bo‘lishi kerak. Komenskiy didaktik prinsiplar deganda quyidagilarni nazarda tutadi: 1.Onglik va faollik. 2. Ko‘rsatmalilik. 3. Izchilik va tizimlilik. 4. Mashq qilish, bilim va malakalarni puxta yegallash. Onglilik va faollik tamoyilii ta’lim jarayonida o‘qquvchilarning passiv bo‘lib materialni tushunmay mexanik ravishda quruq yodlashi yemas, balki bilim va malakalarini faol ravishda anglab chuqur va asosli bilim olishi zarur. Ta’limda ko‘rsatmalilikdan foydalanish qadimiydir. Komenskiyning fikricha, ko‘rsatmalilik tamoyili ko‘rsatib o‘tish usuli yemas, balki barcha sezgi organlari narsalar va hodisalarni yeng ravshan, asosli mustahkam puxta o‘zlashtirib olishga jalb qilish vositasidir. Ko‘rsatmalilik tamoyilini joriy yetishda quyidagilarga amal qilish zarur: 1) mavjud narsalarning o‘zini ko‘rsatish yoki tabiiy holda kuzatishlar o‘tkazish; 2) narsalarning modelini yoki nusxasini ko‘rsatish; 3) narsa va hodisalar tasvirlangan suratlarni ko‘rsatish. Ilm sirlarini bilib olish uchun yoshlardan quyidagilar talab qilinadi. 1. Sof aqlga yega bo‘lish; 2. O‘rganish zarur bo‘lgan narsani ko‘rish; 3. Diqqatni to‘play olish; 4. Kuzatish lozim bo‘lgan narsalarni ma’lum tartibda ketma-ket ko‘rsatish. Sezgilar vositasida mukammal idrok qilingan narsalar, hodisalar xotirada uzoq vaqt mustahkamlanadi. Komenskiy shunday yozadi: “Agar kishi biror marta qand yegan bo‘lsa, tuyani bir ko‘rgan bo‘lsa, bulbul xonishini bir marta yeshitgan bo‘lsa, bularning hammasi xotirada mustahkam qoladi va yesdan chiqib ketmaydi”. Ko‘z bilan ko‘rilgan narsani isbotlashning hojati yo‘q. Shuning uchun Komenskiy maktablar va muallimlar darslarda ko‘rsatma qurollarni ko‘proq ishlatishi zarur deb bildi. Izchillik va tizimlilikni O‘quv materiallarini matematikaga xilof ish qilmasdan to‘g‘ri tekshirib chiqish o‘qitishni nimadan boshlab va unda ketma-ketlikka rioya qilish, yangi material bilan oldin o‘tilganlarni bir-biriga bog‘lash.Uning fikricha, ta’lim boshidan oxirigacha izchil davom yetishi ta’limning poydevorini mustahkam qurilishini ta’minlaydi. Hozir o‘rganilgan bilimlar oldingisiga asoslanilsa, keyingisiga yo‘l ochiladi. Komenskiy butun dunyoda pedagogik fikrlar va maktablar taraqqiyotida juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Shuning uchun ham butun insoniyat Komenskiyni qadrlaydi. qilish, yangi material bilan oldin o‘tilganlarni bir-biriga bog‘lash.Uning fikricha, ta’lim boshidan oxirigacha izchil davom yetishi ta’limning poydevorini mustahkam qurilishini ta’minlaydi. Hozir o‘rganilgan bilimlar oldingisiga asoslanilsa, keyingisiga yo‘l ochiladi. Komenskiy butun dunyoda pedagogik fikrlar va maktablar taraqqiyotida juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Shuning uchun ham butun insoniyat Komenskiyni qadrlaydi.