Eng yangi davrda jismoniy tarbiya va sport (XX asr boshlari – hozirgi davrgacha) Reja 1. Eng yangi davrda chet el mamlakatlarida jismoniy tarbiya va sport rivojlanishining xususiyatlari. 2. Jahon urushlari o‘rtasidagi davrda chet el mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport. Jismoniy tarbiyaning harbiylashtirilishi. 3. Sportning professional va zamonaviy yo‘nalishlari. 4. Xalqaro sport harakati vujudga kelishining asosiy omillari. 5. Sportning taraqqiy etishi va xalqaro sport tashkilotlarining tuzilishi. Xalqaro sport federatsiyalari. 6. Jahon, Yevropa va Osiyo chempionatlari. Hozirgi davrda sport harakatining rivojlanishi va dolzarb muammolari. XX asr boshlarida Ishchilar gimnastika tashkiloti uyushmalari Vengriya, Belgiya, Chexiya, Bolgariya va boshqa mamlakatlarda ta’sis etildi. Tadbirkorlik sport klublari ham muhim ahamiyat kasb etdi. Ular zavod, fabrika va turli muassasalarning rahbarlari tomonidan tashkil etilib, ishchi va xizmatchilaiga qaratilgan. Bu faoliyat faqat sport va turizm bilan shug‘ullanishgagina qaratilib qolmasdan, ishchi va xizmatchilarning rahbarlari bilan aloqasini yaxshilash hamda turli oqimlarga qo‘shilmasligining oldini olishni ham nazarda tutgan. Tadbirkorlik sport va gimnastika tashkilotlari Germaniya, AQSh, Angliya, Fransiya va boshqa mamlakatlarda ham vujudga keldi. 1913 yil Gente shahrida (Belgiya) Germaniya, Fransiya, Belgiya, Avstriya mamlakatlarining ishchilar sport tashkilotlari vakillari «Xalqaro ishchilar madaniyat va sport uyushmasi» Markaziy byurosini tuzdi. U 1914 yil fevraldan boshlab Bryusselda o‘z faoliyatini boshladi. Birinchi jahon urushi yillarida ham bu tashkilot o‘z faoliyatini susaytirmadi. Jismoniy madaniyatda rekreatsion harakatlar. Rekreatsiya - qayta tiklash, sog‘lomlashtirish, hordiq chiqarish ma’nolarini bildiradi. Jismoniy madaniyatning taraqqiyotida rekreatsion harakat muhim o‘rin tutadi. Chunki u faol dam olishning mujassamlashgan vosita, usullaridan hisoblanadi. Rekreatsion jismoniy madaniyat harakatining rivojlanishiga ob’ektiv sabablar ko‘p. Ya’ni zavod-fabrikalar, maktablar va boshqa joylarni qurish uchun joylarni band qilish, shaharlarning kengayishi, ekologiyaning buzilishi, ishchi va mehnatkashlar ish vaqtining ko‘payishi, dam olish hamda hordiq chiqarishga imkoniyatlarning kamayishidir. Yoshlar o‘rtasida ichish, chekish, bezorilik va tartibsizlikning o‘sishi ham ularga qarshi tadbirlar olib borishni taqozo etdi. Yana bir tomoni shundaki, fan-texnika taraqqiyoti va ba’zi kishilarning turmush sharoiti faol harakat qilishdan orqada qolib ketdi. Natijada, gipodinamiya hollari rivojlana boshladi. Bularning barchasi salomatlikning susayishi va kasalliklarning ko‘payishiga olib keldi. Ana shu illatlardan saqlanish yo‘lida jismoniy tarbiyadan foydalanish ishiari shakllandi. XX asrning 80-90-yillarida shunga o‘xshash istirohat bog‘lari AQSh, Germaniya, Polsha, Kanada, Fransiya, Avstraliya, Urugvay va boqsha mamlakatlarda ham bunyod etildi. Jismoniy tarbiyaning harbiylashtirilishi va fashistlashtirilishi. Birinchi jahon urushidan keyin kapitalistik mamlakatlarda jismoniy tarbiyani to‘gridan-to‘gri keng ko‘lamda harbiylashtirish ayrim mamlakatlarda esa uni fashistlashtirish boshlanib ketdi. Chet el mamlakatlari o‘quv yurtlarida olib borilayotgan jismoniy tarbiya dasturlari qayta ko‘rib chiqildi. Mehnatkashlarning sport tashkilotlariga kirishini yengillashtirdi, ularni korxona egasiga qarashli fabrika-zavod sport klublariga, skaut tashkilotlariga, jismoniy tarbiyaning katolik hamda xristian uyshmalariga jalb etish ishlarini avj oldirib yubordi. Chet el mamlakatlari sport tashkilotlarida yoshlarni jismoniy jihatdan har tomonlama o‘stirish emas, balki ularga harbiy bilimlar, ko‘nikma va malakalar berish, o‘z g‘oyalarini majburan singdirishga uringan. Germaniyada agressiv doiralar nemis harbiy imkoniyatlarini qayta tiklash planlarini ko‘tarib chiqa boshladilar. Ular nemis yoshlarini jismoniy jihatdan baquvvat, «Buyuk Germaniya»ni tiklashni hamda nemis militaristlarining «Germaniya hammadan yuqori» degan chaqirig‘ini amalga oshirishni to‘la istaydigan qilib tarbiyalashga intildilar. Fashistlar qattiq terror qilish natijasida keksa nemis sport tashkilotlarining qarshiligini yengishga hamda sport harakatini fashistlar yo‘lga solishga muvaffaq bo‘ldilar. Fashistlarning «sport» tarbiyasi «Quvonch tufayli kuch» tashkiloti yonida tuzilgan «mehnat fronti» (fashist kasaba soyuzlari) vositalari ham amalga oshirildi. 1936-1939 yillarda sportni fashistlashtirish yanada kuchaydi.1938 yilda ta’sis etligan Jismoniy mashqlar millatchilik imperiya soyuzida o‘z ifodasini topdi. Fashistlar Italiyasida ham jismoniy tarbiya va sport ishlari keng miqyosda harbiylashtirildi va fashistlashtirildi. 1922 yilda xokimiyat tepasiga kelgan Italiya fashizmining siyosati «Buyuk Italiya»ni tuzish uchun yangi imperialistik urushga tayyorlanishga qaratildi. Italiyada maktab yoshidagi bolalar hamda yoshlarning jismoniy jihatdan o‘sishi va ularga fashistlar tomonidan beriladigan tarbiya ishlariga maorif ministrligining jismoniy tarbiya departamenti va maxsus ijtimoiy tashkilot «Opera natsionale Balilla» rahbarlik qildi. «Balilla» asosan 8-13 yoshlardagi o‘g‘il bolalarni birlashtirgan. 14-18 yoshdagi o‘smirlar «Avangardisti» tashkilotiga kirganlar. 8-13 yoshdagi qizlar «Pikoli italiyane» («Kichik yoshdagi italiyan qizlar»), 14-18 yoshdagi qizlar esa «Djivaniye italiyani» («yosh italiyan qizlar») tashkilotlariga birlashtirilganlar. «Opera natsionale Balilla»ning 93 ta bo‘limi bo‘lgan. Fashistlar «sekretarlari» rahbarligidagi bu bo‘limlarning 4000 ga yaqin mahalliy tashkiloti bor edi. «Balilla» faoliyati davlat tomonidan ajratilgan yirik mablag‘, kapitalistlar va burjua tashkilotlarining yordami bilan ta’minlandi. «Balilla» tashkilotlarida yengil atletika, qilichbozlik, gimnastika, eshkak eshish va hakazo keng qo‘llaniladi. Shu bilan bir qatorda har bir joyda geografik va iqlim sharoitlariga qarab, maxsus sport turlari: Alpda tog‘ chang‘i sporti, dengiz bo‘yida suzish, yelkan sporti, daryolarda suzish, eshkak eshish, tekislikda ot sporti, hamma joyda sport o‘yinlari (regbi, futbol, basketbol, voleybol), otish, velosiped sporti va sportning motorli turlari ham taraqqiy ettirildi. Bularda sportning avtomobil, motosikl, aviatsiya, planer va parashyut turlari, qilichbozlik, kurash, boks, og‘irlik ko‘tarish va gimnastikani taraqqiy ettirishga katta ahamiyat berildi. Italiyada fashistlar armiyasiga rezervlar tayyorlash maqsadida «Opera natsionale dopolivora» nomi bilan juda ko‘p tashkilotlar vujudga keltirildi. Yaponiyada jismoniy tarbiya va sport ishlarini harbiylashtirish nihoyatda tez sur’atlar bilan olib borildi. Siyosati yangi bosqinchilik urushiga tayyorlanish vazifalariga bo‘ysundirilgan yapon imperialistlari ana shu maqsadlarda maktab, sport va gimnastika tashkilotlaridan keng foydalandilar. O‘quv yurtlari va sport tashkilotlari harbiy-jismoniy tarbiyaning, shovinistik va militaristik kayfiyatlarni propaganda qilishning asosiy markazlari bo‘lib qolgan edi. Eng yaxshi komandir va sport kadrlari yetishtirib chiqargan kolledj va universitetlarda harbiy-jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari dzyu-do, qilichbozlik, otish, gimnastika, suzish, yengil atletika, voleybol, regbi va b.yedi. 1927 yilda hukumatning ko‘rsatmasiga muvofiq Yaponiyaning o‘quv yurtlariga o‘quvchi yoshlarga harbiy ta’lim berish Gaulgofer va Shtrayxerni kuchaytirish uchun ofitserlarning katta bir guruhi yuborildi. Jahonda jismoniy tarbiya va sport rivoji bir xilda bo‘lmagan. G‘arbda sport bilan shug‘ullanuvchilarning ijtimoiy guruhlarining turli yo‘nalishlari vujudga kelgan. «Sport hamma uchun». 1975 yilda «Sport hamma uchun» Yevropa xartiyasi qabul qilingan, unda jamiyatning dasturi ishlab chiqilgan. «Sport hamma uchun» harakatining umumahamiyatga ega bo‘lgan dasturida yugurish, yurish, aerobika, atletik gimnastika, oddiy musobaqalar uyushtirish, turli xil o‘yinlar, shahardan tashqariga sayohat va sayrlar asosiy mashg‘ulot bo‘lib hisoblanadi. Bu jarayonlar yangi davrda vujudga kelgan rekreatsion harakatning davomi desa bo‘ladi. Bu harakat turli mamlakatlarda har xil nom bilan yuritiladi. Masalan, Norvegiya va Germaniya Federativ Respublikasida «Trimm», Italiyada - «Biz sizlarga taqlid qilamiz», AQShda «Jismoniy faollik» deb nomlanadi «Sport hamma uchun» harakati rekreatsion jismoniy mashqlar shaklidagi jismoniy tarbiya mashg‘ulotidir. Bu o‘z navbatida, mehnatkashlar ommaviy-jismoniy madaniyatining ajralmas bir qismi hisoblanadi. Bu harakatni keng targ‘ibot qilishga ommaviy axborot vositalari jalb qilindi. Ko‘p sonli ishlab chiqarish firmalari, aholining turli xil jismoniy tarbiya vositalariga qiziqishini hisobga olgan holda juda ko‘p miqdorda sport buyumlari, kiyimlarini bozorga chiqarmoqda. Sport va biznes. Tijorat va biznes uchun tadbirkorlar professional sportdan keng foydalandilar. Ular boks, futbol, xokkey, beysbol, avtosport va boshqa turlarni daromad manbaiga aylantirib yuborishdi. Professional sportchilarni sotib olish va sotish kuchaydi. Professional sport ham, havaskorlik sporti ham siyosat bilan uzviy bog‘lanib qoldi. AQShda professional sportchilardan prezident va senatorlarni saylashda keng foydalandilar. Turnirlarda siyosiy arboblar professional sportchilar bilan birga chiqadilar. Bu siyosiy partiyalarda, turli kompaniyalarda o‘z mavqelarini yaxshilash yo‘lida ularga manfaat keltiradi. Urushdan keyingi yillarda jahonda jis- moniy tarbiya va sportga monopoliyalar, trestlar, matbuot homiylari, kino va televideniya rahbarlarining qiziqishi ortib bordi. Siyosatdan yiroqlik, insonparvarlik, havaskorlik. Urushdan keyingi davrlarda G‘arb mamlakatlari sport-gimnastika harakatining nazariy-amaliy faoliyatida sportdagi asosiy tamoyillardan yuz o‘girish holatlari yuzaga keldi. Ya’ni siyosatdan yiroqlashuv, insonparvarlik va havaskorlik yangi yo‘nalishlarda davom etdi. Sportda kamsitish, chegaralanishga yo‘l qo‘yilmaslik g‘oyalari rivojlandi. Lekin kamsitish o‘rniga siyosiy jihatdan b’azi mamlakatlarni o‘z yo‘lidan qaytarishga kirishildi. Bu xalqaro sport maydonlaridagi ba’zi davlatlarni siqish, xalqaro ahvolning keskinlashuvi (Vengriyada – 1956, Chexoslovakiyada -1968, Afg‘onistonda – 1979 voqealar va h.k.) sabab bo‘ldi. Bunday holatlar sportdagi gumanizm tamoyillariga ham ta’sir o‘tkazdi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda insonparvarlik g‘oyalaridan uzoqlashishning asosiy sabablaridan biri sportchilarning yuqori natijalarni ko‘rsatishi uchun doping ishlatilishi (giyohvandlik), sportga aloqador bo‘lmagan turli xil musobaqalarning uyushtirilishi (xotin-qizlar, odamlarning itlar bilan olishuvi va h.k.) sabab bo‘ldi. Havaskorlik harakatining halokatga uchrashi esa urushdan so‘nggi davrlardagi milliy va tashqi sabablar bilan bog‘liqdir. Ichki sabablardan biri shuki, har yili sportda eng yuqori natijalarni ko‘rsatish talabi kuchayadi, sportdan keladigan daromadlarni yo‘q qilish, bunda ommaviy axborot vositalarini ishga solish kuchaydi. Tashqi sabablar esa sportdagi havaskorlikning susayishi, xalqaro sport maydonlarida kuchlar tengligining o‘zgarishlari hisoblanadi. Shu sababdan, havaskorlik sport tamoyillarini saqlash eski yo‘lga qaytdi, Ya’ni havaskorlik sporti professional sport chegarasi doirasida rivoj topa boshladi. Olimpiya xartiyasidan «Havaskorlik» atamasi o‘chirib yuborildi. 1984 yilda Los-Anjelesda o‘tkazilgan XXIII o‘yinlardan boshlab, Xalqaro Olimpiya qo‘mitasi (XOQ) va bir qator sport federatsiyalarining (XSF) ruxsati bilan professional sportchilar Olimpiya o‘yinlarida qatnashish huquqini oldilar. Asosan, ular futbol, basketbol, xokkey tennis, figurali uchish kabi turlarda ishtirok etdilar. Inqiroz holatlaridan ustun kelish yo‘lida sportda ilmiy-texnik taraqqiyot natijalarini qo‘llash amalga oshirildi. Bu sportdagi yuksak natijalariga erishish yo‘llarida ko‘mak bo‘ldi. AQSh, GFR, Yaponiya, Fransiya, Angliya, Italiya kabi taraqqiy qilgan yirik mamlakatlarda tibbiyot, fiziologiya, psixologiya sohalarida ilmiy tadqiqot o‘tkazildi. Sportga o‘rgatish va mashg‘ulotlarni tashkil qilish usullari ishlab chiqildi. Ilmiy-tadqiqot natijalariga asosan, universitetlar va kollejlarning majmualarida hamda yuqori malakali sportchilarni jalb etish yo‘li bilan ilmiy markazlarda katta sinov-tajribalar amalga oshirib borilgan. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda jismoniy tarbiya va sport jahonning barcha mamlakatlarida tezlik bilan rivojlandi. Sportning rivojlanishi va xalqaro sport uyushmalarini tuzish. Xalqaro sport va olimpiya harakatining vujudga kelish sabablaridan eng muhimi sportni rivojlantirish va xalqaro sport uyushmalarini (XSU) tuzish harakati bo‘ldi. Hozirgi davr sporti XX asrlardagi yirik ijtimoiy o‘zgarishlar, ishlab chiqarish jarayonidagi inqiloblar, harbiy ishlar, fan, madaniyat va san’atdagi taraqqiyot mahsulidir. XX asrning ikkinchi yarmida juda ko‘p hozirgi zamon sport turlari va o‘yinlari rivojlandi. Turli mamlakatlarda sport klublari tashkil etildi, musobaqalar o‘tkaziladigan bo‘ldi, sport inshootlari qurildi. Jahonda Olimpiya o‘yinlari xalqaro miqyosida o‘tkazishiga asta-sekin zamin tayyorlangan. 1920 yilda birinchi jahon urushdan keyingi davrdagi olimpiada o‘yinlari bo‘lib o‘tdi. Bu o‘yinlar Belgiya poytaxti Antverpen shahrida o‘tkazildi. Urush natijasida yetkazilgan zarar iqtisodiy qiyinchiliklar o‘yinlarni tayyorlash va o‘tkazishga ta’sir qildi. Belgiya hukumati zarur bo‘lgan sport inshoatlarini qurishga yetarli darajada mablag‘ olmagani uchun ham sport inshootlari ayrim metsenat- kapitalistlar bergan yordam va sportchilar ortasida yig‘ilgan mablag‘ hisobiga qurildi. 1920 yilda bo‘ladigan Olimpia o‘yinlari xalqaro ahvol keskinlashib ketgan bir vaqtda tayyorlanildi. Dunyoning oltidan bir qismi jahonda birinchi ishchi- dehqonlar davlati vujudga keldi. Birinchi marta VII olimpiada o‘yinlarida besh qit’a sportchilarining birligi va do‘stligining simvoli - beshta xalqaro olimpiada bayrog‘i hirpiradi. Ammo, bunga qaramasdan, Germaniya va uning jahon urushidagi ittifoqchilarining sportchilari olimpiada o‘yinlariga qo‘yilmadi. 14-rasm. Zamonaviy Olmpiada o‘yinlarining ramzi VII Olimpiada o‘yinlarida 29 mamlakatdan 2606 sportchi qatnashdi. Urushda qatnashmagan yoki undan kam zarar ko‘rgan mamlakatlarning sportchilari yaxshigina muvaffaqiyatlarga erishdilar. O‘yinda 13 ta yangi rekordlar o‘rnatildi, shundan 6 tasi jahon rekordidan yuqori edi. Qo‘lga kiritilgan medallarning g‘ayri rasmiy hisobi va hisoblab chiqilgan ochkolar (bu 1912 yildagi olimpiada o‘yinlardan boshlab yuritilgan) bo‘yicha birinchi o‘rinni AQSh, ikkinchi o‘rinni Shvetsiya, uchinchi o‘rinni Angliya, to‘rtinchi o‘rinni Finlyanda sportchilari egalladilar (14- rasm). VIII Olimpiada o‘yinlari 1924 yili Parij (Fransiya) da o‘tkazildi. Bunda 44 mamlakatdan 3092 sportchi qatnashdi. AQSh sportchilari Yevropaga yengilgina g‘alabaga to‘la erishish ishonchi bilan keldilar. Ammo Yevropa sportchilari, ayniqsa, finlar, inglizlar ularga qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Futbol o‘yinlari ayniqsa qiziqarli o‘tdi. Sportning bu turida Urugvay komandasi g‘olib chiqgan edi. IX Olimpiada o‘yinlarida 46 mamlakatdan 3015 sportchi qatnashadi, jumladan Germaniya sportchilari ham qatnashdilar. Sport nuqtai nazaridan olib qaraganda bu o‘yinlar uncha ahamiyatga ega emas edi. Sportning ko‘pgina turlaridan erishilgan texnik natijalar 1924 yildagi Olimpia o‘yinlaridagi natijalardan past edi. Uncha ko‘p bo‘lmagan yaxshi natijalar IX Olimpiadaning sport texnika natijalarining umumiy manzarasi, yani musobaqalarda qo‘lga kiritilgan past ko‘rsatgichlarni o‘zgartira olmagan. X Olimpiada o‘yinlari 1932 yilda Los-Anjeles (AQSh)da o‘tkazildi. Amerikaning hukmron doiralari Amsterdamda ancha putur yetgan AQShning sport sohasidagi obrosini tiklashni ko‘zlab, X Olimpia o‘yinlarini katta dabdaba bilan o‘tkazishga qaror qildilar. Los-Anjeles sport inshootlarining yirik kompleksi – olimpiada stadioni, suzish xavzasi, mashq qilish maydonchalari maydonlar va olimpiada qishlog‘i qurildi. AQSh jamoasining muvaffaqiyat qozonishini ta’minlash uchun unga juda ko‘p mashhur negr sportchilari kiritilgan. Ammo AQSh xukmron doiralarining X Olimpiada o‘yinlaridan kutgan umidlari to‘la ro‘yobga chiqmadi. Olimpia o‘yinlarida 38 mamlakatdan 1408 sportchi qatnashdi. Yaponiya vakillari suzishda g‘olib chiqdilar. Ular 6 ta imkoniyatdan 5 ta oltin medal oldilar. XOQ 1936 yilda bo‘ladigan XI Olimpiada o‘yinlarini fashistlar Germaniyada o‘tkazishga qaror qildi. Bu jahonning ilg‘or kayfiyatdagi barcha sportchilarining qat’iy noroziligiga sabab bo‘ldi. Jahonning ilg‘or jamoatchilik fikri Berlin o‘yinlariga baykot e’lon qilishdi. IX Olimpiada o‘yinlarini fashistlar Germaniyadan birorta demokratik mamlakatga ko‘chirishini talab qildi. Ammo shunga qaramasdan, o‘yinlar Berlinda o‘tkazildi. XOQ jahon sport jamoatchiligining ovoziga quloq solmadi. 15-rasm. 1-qishki Olimpiada o‘yinlaridagi mashalasi. XI Olimpiada o‘yinlarida 49 mamlakatdan 4069 sportchi qatnashdi. Sport musobaqalarida, ayniqsa yengil atletika musobaqalarida negr sportchilari ustunlik qildilar. Keyinchalik XOQ «o‘yinlarda qayg‘uli o‘qibatlarga olib kelgan harbiylashtirish va natsizmning kuchli ruhi hukmronlik qilganligini» tan oldi. Birinchi va ikkinchi jahon urushlari o‘rtasidagi davrda qishki olimpiada o‘yinlari ham o‘tkazila boshlandi. I qishgi Olimpiada 1924 y. Fransiyada Shamoni degan joyda bo‘lib o‘tdi. Olimpiada dasturiga chang‘ida yugirish, slalom, tramplinkida figurali yugirish kiritildi (15-rasm). II Qishgi olimpiada 1928 yili Shvesiyada Sent-Moritseda o‘tkazildi. Bu olimpiada 1932 va 1936 yillardagi olimpiada o‘yinlarida g‘alaba qozongan novregiyalik figurachi Soniya Xeni katta yutuqga erishdi. Oq olimpiada 1932 y. AQShda, Leyk Plesidada o‘tkazildi. Bu olimpiada 1936 yilda Germaniyada, Garmish-Partenkirxenda bo‘ldi. Barcha qishki olimpiada o‘yinlarida Skandinaviya mamlakatlari, ayniqsa Norvegiya sportchilari katta muvaffaqiyatga erishdilar. Urushdan keyingi yillarda Olimpiya o‘yinlari yana davom ettirildi. 1948- 1952 yillarda Olimpiya o‘yinlarida AQSh g‘olib chiqdi va keyingi o‘yinlarda esa ikkinchi o‘ringa tushib ketdi, Ya’ni Melburn (1956), Rim (1960), Myunxen (1972), Barselona (1992) olimpiadalarida ikkinchi o‘rinni egallaganlar. Uchinchi o‘rinlarni esa 1976-yilgi qishki (Insburg) va yozgi (Monreal), 1988-yilda Seulda o‘tkazilgan Olimpiya o‘yinlarida oldilar. Amerika sportchilari ko‘proq yengil atletika, suzish, o‘q otish, basketbol, boks, figurali uchish kabi turlarda doimo ustun bo‘lib kelmoqda. Olimpiya sporti urushdan keyingi yillarda chet el mamlakatlarida keng miqyosda rivojlanib ketdi. Bunga, asosan, bu mamlakatlarda ikki yozgi va qishki Olimpiya o‘yinlarining o‘tkazilishi sabab bo‘ldi. Shu asosda gimnastika, dzyu-do hamda qishki sport turlari Yaponiyada; konkida uchish va chang‘i sport turlari, xokkey Kanada, Skandinaviya mamlakatlari va Finlyandiyada; konkida figurali uchish, tog‘ chang‘i sporti Fransiya, GFR va Avstraliyada; futbol-Braziliya, Angliya, GFR, Gollandiya, Italiya, Argentina va boshqa mamlakatlarda rivoj topdi. Xalqaro sport harakati va olimpiya sportining rivojlanishi. G‘arb mamlakatlarining ko‘pchiligi olimpiya sport turlarini rivojlantirishga katta e’tibor bermoqda edi. Urushdan keyingi yillarda G‘arb davlatlarida Olimpiya sport turlarini rivojlantirishda bir qator asosiy yo‘nalishlar vujudga keldi. Birinchidan, Olimpiya sportini rivojlantirishda davlatlarning roli o‘sib bordi. Ikkinchidan, Olimpiya sportiga ta’sir etuvchi monopoliyalar, korporatsiyalar, firmalarning moliyaviy ta’minoti davlat bilan birgalikda amalga oshirildi. Uchinchidan, katta sportda ilmiy-texnik taraqqiyot natijalari keng qo‘llanila boshladi. To‘rtinchidan, sportchilarni tayyorlash maqsadida maxsus markazlar, bir necha davlatlar birlashib mashg‘ulotlar o‘tkazish joylari amalda qo‘llanildi. Bunda Oliy o‘quv yurtlariaro Milliy assotsiatsiya (NKAA), Havaskorlik atletika jamiyati (AAYu), Milliy Olimpiya qo‘mitasi (MOQ) faol ishtirok etadi. Uzoq vaqtlar bu uch tashkilot o‘rtasida mustahkam aloqa bo‘lmagan, chunki o‘zaro kelishmovchiliklar kuchli bo‘lgan edi. Bunda moliyaviy ta’minot, milliy jamoani tarkib toptirish, Olimpiya o‘yinlarida ishtirok etish, boshqa xalqaro musobaqalarda qatnashish kabi masalalarda o‘zaro kelisha olmaganlar. Bunday holatlarni tugatishga AQShda «Havaskorlik sporti haqida»gi qonunning qabul qilinishi (1978) sabab bo‘lgan. Shu qonun asosida AQSh MOQ mamlakatdagi barcha havaskorlik sport uyushmalarini o‘ziga birlashtirib olgan. Shu sababdan, barcha masalalarni MOQ hal etadi. AQShda Olimpiya va Panamerika o‘yinlarida jamoalarning qatnashish-qatnashmasligini MOQ hal etadi. AQSh MOQ Olimpiya va Panamerika o‘yinlariga jamoalarni tayyorlash, qatnashish va barcha faoliyatlarga rahbarlikni amalga oshiradi. Bunda moddiy- texnik bazani mustahkamlash, sportchilarning mashg‘ulotlarini tashkil etish, ilmiy- uslubiy tavsiyalar tarqatish va boshqalar muhim o‘rin tutadi. AQShda Olimpiya sportining deyarli barcha turlari mavjud. Ular orasida suzish, velosport, o‘q otish, boks, yengil atletika kabi turlar kengroq tarqalgan. Ma’qul bo‘lgan sport turlaridan ot va yelkan sporti, golf, qilichbozlik kabilar hisoblanadi. Bu turlar bilan ko‘pincha xususiy sport klublari shug‘ullanadi. Ularga badavlat kishilar a’zo bo‘ladilar. Shular qatorida baliq ovi, sayohat (turizm), amerikacha futbol, Sokker (Yevrona futboli) beysbol va regbi ko‘p qo‘llaniladi. Amerika terma jamoalarini tayyorlash o‘quv mashg‘ulot markazlari Kolorado- Springs va Skvo-Vellida o‘tkaziladi. Kolorado-Springs sport majmuida bir yo‘la 800 sportchi shug‘ullanishi mumkin. Olimpiya sportining yuqori natijalarga ko‘maklashuvchi masalalarini Agoya, Arizona, Janubiy Kaliforniya universitetlarining laboratoriyalarida o‘rganiladi. Xalqaro sport harakati va Olimpiya o‘yinlarining o‘tkazilishi yoshlarni sportga jalb etish, iqtidorli yoshlarni tarbiyalash va ularning sport mahoratlarini oshirishda katta rag‘batlantiruvchi kuch bo‘ldi. Bu jarayonlar AQSh, GFR, Fransiya, Italiya, Skandinaviya mamlakatlari hamda Sharqda Yaponiya, Koreya kabi mamlakatlarda keng rivojlandi. Germaniya. Nemis sportchilarining xalqaro sport va Olimpiya maydonlariga chiqish yo‘li oson kechmadi. Xalqaro Olimpiya qo‘mitasining (XOQ) qaroriga binoan Birinchi jahon urushining asosiy sababchisi sifatida Germaniya 1920 y. (Antverpen) va 1924-yilgi (Parij) Olimpiya o‘yinlariga qo‘yilmadi. Lekin Germaniya hukumati va jamoatchi sport tashkilotlari mamlakatda sportni rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlardan foydalandilar. 1926 yilga kelib, nemis sportchilari og‘ir atletika, ot sporti, yengil atletika, yunon-rum kurashi, suv polosi kabi turlari bo‘yicha jahonda oldingi o‘rinlarni egalladi. 1928 yilda Amsterdamdagi o‘yinlarda nemis sportchilari paydo bo‘lib, birdaniga yuqori natijalarga erishdi. Ular olgan medallari soniga ko‘ra ikkinchi o‘rinni egalladi. AQSh sportchilari birinchi o‘rinda edi. 1930 yilda Germaniya 1936-yildagi Olimpiya o‘yinlarini o‘tkazish huquqiga ega bo‘ldi. Shu tariqa XI Olimpiyada Berlinda va IV qishki Olimpiyada o‘yinlari Gormish - Partenkirxenda o‘tkazildi. 1933 yilda Gitler mamlakatda fashistik va militaristik tartiblarini o‘rnatib, Olimpiya o‘yinlari bayrog‘i ostida o‘zining qabih siyosatidan foydalandi. Bunday sharoitda Olimpiya o‘yinlarini o‘tkazishga qarshi demokratik kuchlar qanchalik harakat qilmasin, o‘yinlar Berlinda tashkil qilindi. Germaniyadagi totalitar tuzum o‘zining Yevropadaga «Yangi tartibini» namoyish qildi. Germaniya o‘z hududida o‘tkazilgan Olimpiya o‘yinlarida hammadan ko‘proq medallar olishga erishdi. Umuman, medallar quyidagicha taqsimlandi: Germaniya - 89 (33-26-30)ta, AQSh - 56 (24-20-12)ta edi. Germaniyaning akademik eshkak eshish (baydarka va kanoe), og‘ir atletika, gimnastika, ot va yelkan sporti, boks, besh kurash kabi turlari ustunligi bor edi. 1936 yilgi qishki Olimpiyadada tog‘ chang‘isi bo‘yicha erkaklar va ayollar o‘rtasidagi musobaqalarda Germaniyaga teng keladigan raqiblar ham yo‘q edi. 1938 yilda XOQ yana bir katta xatoga yo‘l qo‘ydi. Ya’ni sportni rivojlantirishdagi xizmatlari uchun gitlerchilar Germaniyasini «Quvonch orqali kuch» kubogi bilan taqdirladi. Italiya. Jismoniy tarbiya va sport bu mamlakatda keng doirada taraqqiy etdi. Mussolinining siyosati yangi urushga tayyorgarlik va buyuk Italiyani yaratishga qaratildi. Harbiy-sport ishlari sport klublar, jamiyatlar va uyushmalarda olib borildi. Italiya sport tashkilotlari Milliy Olimpiya qo‘mitasi (MOQ) tomonidan boshqarildi va xalqaro sport hayotida faol ishtirok etdi. Italiya sportchilari 1900- yildan boshlab, uzluksiz ravishda Olimpiya o‘yinlari, Yevropa chempionatlari hamda boshqa xalqaro sport musobaqalarida ishtirok etib keldi, Italiyaning futbol bo‘yicha terma jamoasi («Skuadra Adzurra») ikki marotaba (1934, 1938 y.y.) chempion bo‘ldi. U 1936 yilda Olimpiya oltin medaliga sazovor bo‘ldi. Jahon va Yevropa chempionatlarida italiyalik qilichbozlar, velosipedchilar, o‘q otuvchilar, tog‘ chang‘ilari, gimnastikachilar va boshqa bir qator sport turlari vakillari g‘alabalarni qo‘lga kiritdi. Italiya deyarli barcha xalqaro sport uyushmalari tarkibidan o‘rin egallagan edi. Yaponiya. Bu mamlakatda milliy xususiyatlar asosida jismoniy tarbiya va sport rivojlanishi yuqori darajada o‘sib bordi. O‘sha davrlarda Yaponiyaning siyosati Osiyoni bosib olishga qaratilgan edi. Shu maqsadda maktablar va sport- gimnastika tashkilotlaridan unumli foydalanildi. O‘quv yurtlari va sport klublari jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishning asosiy markaziga aylantirildi. Bo‘lajak oddiy harbiylarni tayyorlash boshlang‘ich maktablarda, amalga oshirildi. Bunda eski milliy jismoniy mashqlar, ya’ni dzyu-do, kenzo (tayoqlarda qilich tushish), kamondan o‘q otish va hozirgi zamon sport turlari: gimnastika hamda o‘yinlar qo‘llanilgan. Kollejlar va universitetlarda harbiy kadrlar tayyorlanib, ularda ham dzyu-do, karate, qilichbozlik, o‘q otish, gimnastika, beysbol, regbi, suzish, yengil atletika mashqlaridan maqsadli foydalanilgan. Yaponiyada sumo milliy kurashi keng tarqalgan. Yaponiya sportchilari xalqaro sport musobaqalarida faol ishtirok etib keldilar. Ular 1912 yilgi V Olimpiadadan 1936 yildagi XI Olimpiyadagacha doimiy ravishda ishtirok etdi. Birinchi oltin medalni M.Oda 1928 yilda uch hatlab sakrash bellashuvlarida qo‘lga kiritgan. 1932 yilgi Olimpiya o‘yinlarida (Los-Anjeles) yaponiyaliklar suzish bo‘yicha 6 turdan beshtasida g‘alabaga erishadi. 100 m. masofaga erkin suzish bo‘yicha 15 yoshli Ya.Miyazaki birinchi o‘rinni egalladi. 1500 m.ga erkin suzish bo‘yicha 14 yoshli K.Kitamura g‘olib chiqdi. U yosh bo‘lsa- da, bu masofani 19 daqiqa 12,4 soniyada bosib o‘tib, jahon rekordini o‘rnatdi. Bu natijani boshqalar faqat 20 yildan keyin o‘zgartirishga’ muvaffaq bo‘lishgan. Yaponiyalik chavandoz T.Insi o‘yinlarda oltin medal sohibi bo‘lishga erishdi. 1936 yilgi Olimpiadada yaponlar suvda suzish bo‘yicha 11 ta medalga ega bo‘lib (4-2-5), bu sport turida peshqadam bo‘lishdi. Berlin-Rim-Tokio uchligidagi siyosiy munosabatlar va urush harakatlari bosqinchilik hamda fashistlashish darajasiga ko‘ra bir-birini to‘ldirdi. O‘quvchilar va yoshlarni harbiy-jismoniy jihatdan tayyorlash, harbiy xizmatlarning jangovarligini oshirshda sport-gimnastika burjua tashkiloti davlat hokimiyatiga yaqindan yordam berdi. Xalqaro sport harakati va uning g‘oliblariga ma’lum darajada itoat etgan bu davlatlar Olimpiya o‘yinlarida ongli faollik hamda ustunlik bilan ishtirok etib keldi. Bunday jihatlar har bir mamlakatdagi sportchi yoshlarning qiziqishlarini rivojlantirishga muhim hissa qo‘shganligi bilan e’tiborga molikdir. Demokratiya vakillari deb yuritilgan AQSh, Fransiya, Buyuk Britaniya, Skandinaviya mamlakatlarida jismoniy tarbiya va sport-gimnastika harakati birmuncha o‘zgacha rivojlana boshladi. Ular haqida quyidagi ma’lumotlar guvohlik qilishi mumkin. AQSh. Urushlar oralig‘i davrida AQShda moliyaviy iqtisodiy holatga katta e’tibor berildi, bu jahonda taraqqiy etgan kapitalistik dunyoni vujudga keltirdi. AQSh jahonda hokim bo‘lish siyosatini olg‘a surdi. Boshqa davlatlarga amerikacha yashash tarzini targ‘ib qila boshladi. Bu yo‘lda sportchilarning xalqaro musobaqalarda ishtirok etishi maqsadga qaratilgan tadbirlardan biri bo‘ldi. Yoshlarni tarbiyalashning muhim vazifasi sifatida sportga alohida ahamiyat berildi va sport tashkilotlari faoliyatini qattiq nazorat ostiga oldi. Ko‘pgina shtatlardagi maktablarda jismoniy tayyorgarlik haqida qonunlar qabul qilishdi. Shu qonunlar asosida moliyaviy yordam berish, jismoniy tarbiya o‘qituvchilarini tayyorlash, jismoniy tarbiya darslariga ajratilgan vaqtlarni belgilash ko‘zda tutildi. Shu tariqa umumiy tarbiyaning bir bo‘lagi sifatida jismoniy tarbiya qonunlashtirildi. 17 yoshgacha bo‘lgan bolalar va o‘smirlar maktablar sport skaut tashkilotlarida jismoniy tarbiyani olishadi. Bunda gimnastikaga nisbatan sport o‘yinlariga ko‘proq e’tibor kuchaytirildi. Boylarning bolalari kollejlar, universitetlarda ta’lim olib, jismoniy tarbiya bilan sport klublarida mashg‘ul bo‘lishdi. Amerikada kollejlar va universitetlar asosan sport ishlarining markazi hisoblanar edi. Amerikaning kollej va universitetlarida ko‘proq yengil atletika, suzish, basketbol, eshkak eshish sporti, tennis, beysbol, amerikacha futbol bilan shug‘ullanish tashkil qilindi. Oliy o‘quv yurtlariaro universitet sportining milliy assotsiatsiya (NKAA) yetkachi tashkilot hisoblanar edi. Bu tashkilot 1906 yilda tuzilgan edi. Amerikada havaskorlik sporti harakatida tashkil etilgan atletika uyushmasi asosiy rol o‘ynaydi. Bu tashkilot Amerikada mavjud bo‘lgan barcha sport tashkilotlari ustidan rahbarlik qildi, faqat universitet sporti mustaqil edi. Atletik uyushma boshida yirik moliyaviy va ishlab chiqarish kapitali turar edi. Ikki urush oralig‘ida Amerika sport bo‘yicha jahondagi eng yirik va kuchli davlatga aylandi. Amerika sportchilari yozgi va qishki Olimpiya o‘yinlari, jahon miqyosida o‘tkazilgan sport musobaqalarining doimiy qatnashchisi bo‘lib qoldi. Professional sport ancha rivojlanib, bunda turli xil reklamalar, matbuot, radio va keyinchalik televideniyada uzluksiz targ‘ibot olib borish muhim rol o‘ynadi. Bu o‘z navbatida sport trestlari, kompaniyalar, yirik stadionlar qurish kabi maxsus tijorat ishlab chiqarish sohasini yuzaga keltirdi. Bunday sharoitlarda o‘tkazilgan matchlar (uchrashuv) va tadbirlar tadbirkorlarga ulkan boyliklar keltirdi. Amerikada professional sport biznesga (savdo, tijorat) aylandi. Ishbilarmonlar sportchilarni ekspluatatsiya qilish yo‘li bilan katta boyliklar to‘plashdi. Masalan, 1927-yilda boks bo‘yicha jahon chempionati o‘tkazilib, Tunney va Demis uchrashuvi uyushtirildi va undan 2 mln.dan ortiq dollar foyda olinadi. Shu tariqa Amerikada bokschilar, basketbolchilar, futbolchilar, regbichilar, beysbolchi va xokkeychi sportchilar tovar sifatida sotiladigan va sotib olinadigan darajaga yetib, bu jarayon keng tarmoqlanib ketdi. 16-rasm. Olimpiada o‘yinlarining ramziy bayrog‘i Fransiya. Yoshlar jismoniy tarbiyasi va sporti Fransiyada o‘ziga xos tarzda rivojlanib bordi. 1920 yilda maktab yoshigacha bo‘lgan bolalar va maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiyasi haqida qonun qabul qilindi. Harbiy vazirlik o‘quv yurtlarda jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi nizomni tasdiqladi. Jismoniy tarbiyaning vosita va usullari asosi uchun Joq Eberining tabiy-tayanch gimnastikasi tizimi qayta ishlangan holatda va shvedlar gimnastikasining ba’zi qismlari olingan edi. Ko‘p sonli sport klublari va tashkilotlarida Olimpiya o‘yinlari turlari, ayniqsa, futbol, tog‘ chang‘isi sporti va figurali uchish kabilar keng rivojlandi (16-rasm). 20-yillar oxiri va 30-yillar boshida mamlakatda faol dam olish jarayonida sportdan foydalanishga katta e’tibor berildi. Bunda rekreatsion sport keng quloch yozdi. 1936 yilda sport ishlari va faol dam olish davlat boshqarmasi tashkil etilishi bilan rekreatsion sport o‘z maqomiga ega bo‘ldi. Parijda ikki marotaba Olimpiya o‘yinlari o‘tkazildi, Ya’ni 1900 yilda - II, 1924 yilda - VIII o‘yinlari. 1924 y. Shamoni shahrida I qishki Olimpiya o‘yinlari tashkil etildi. Bu davrlarda Parijda ko‘pgina xalqaro sport uyushmalarining shtab-kvartiralari joylashgan edi. Rossiyaga yo‘llanma yubordi. Natijada, 1951 yil 7 mayda Venadagi XOQning sessiyasida Sovet mamlakati Milliy Olimpiya qo‘mitasi (MOQ) Xalqaro Olimpiya qo‘mitasi tomonidan tan olingan. Shu davrdan boshlab sovet sportchilari Xalqaro sport va olimpiya o‘yinlarining eng faol ishtirokchilariga aylandi. 1952 y. Xelsinkida (Finlyandiya) sovet sportchilari jahonning eng kuchli sportchilari bilan ilk bor uchrashgan. XXII yozgi Olimpiya o‘yinlari Rossiyaning markazi Moskvada 1980-yilda o‘tkazilgan. Bu o‘yinlar sosalistik tizimdagi barcha mamlakatlar uchun birinchi bo‘lgan. O‘sha vaqtdagi siyosiy qarama-qarshiliklarning kuchayishi, harbiy tahdid haqidagi turli xil uydirmalarning ortib borishi sovetlar va AQSh o‘rtasidagi munosabatlarni keskinlashtirgan edi. AQSh hukumatining Moskvadagi Olimpiya o‘yinlarini boykot qilishiga olib kelgan. Shu sababdan, AQSh va bir qator kapitalistik davlatlarning sportchilari Moskvadagi o‘yinlarda qatnashmaganlar. 1984 y. Los-Anjelesda (AQSh) o‘tkazilgan XXIII Olimpiya o‘yinlarida sovet sportchilari ishtirok etmagan, chunki yuqorida qayd etilgan siyosiy va harbiy tahdidlar, AQSh sportchilarining Moskvadagi Olimpiya o‘yinlarida ishtirok etmaganligiga javob tariqasida shunday xulosalarga kelingan edi. 1988 y. yozgi XXIV Olimpiya o‘yinlari Seulda (Janubiy Koreya) tashkil etilgan. Sovet va AQSh sportchilari jahondagi eng kuchli sportchilarning raqobati yana davom etdi. 1992 y. Barselona (Ispaniya) shahrida XXV Olimpiya o‘yinlari o‘tkazilgan. Bunda sobiq sovet sportchilari so‘nggi bor uyushgan terma jamoalarni tuzib, o‘yinlarda muvaffaqiyat bilan ishtirok etgan. 1996 y. (Atlanta), 2000-yil (Sidney) Olimpiya o‘yinlarida Rossiya va sobiq respublikalar mustaqil ravishda o‘yinlarda ishtirok etgan. Olimpiya kongresslari va ularning ahamiyati. Olimpiya xartiyasi bo‘yicha Olimpiya kongresslari 8 yilda bir marta o‘tkaziladi. Olimpiya kongresslarini o‘tkazish muddatini XOQ belgilab beradi. Kongress XOQ prezidenti tomonidan chaqiriladi va konsultativ ahamiyatga ega. X Olimpiya kongressi 1973 y. Varnada (Bolgariya) o‘tkazilgan. Uning kun tartibida: hozirgi davr olimpiya harakati va uning rivojlanish istiqbollari; XOQ, XSF va MOQning o‘zaro munosabatlari, keyingi olimpiya o‘yinlarining qiyofalari kabi masalalar muhokamaga qo‘yilgan. Kongressda uch tomonlama - XOQ, MOQ va XSF - komissiya tuzilgan. Kongress yakuniy hujjatlari - «Uch tomonlama komissiyaning xulosalari», «Jahonning barcha sportchilariga murojaat» - olimpiya harakatining keyingi demokratlashuviga ta’sir etgan. Kongress jahondagi barcha sportchilarga murojaat qabul etib, ularni xalqaro tinchlik va do‘stlikni mustahkamlash, Olimpiya harakatining sofligi yo‘lida kurashishga chaqirgan. Olimpiya harakatini yanada rivojlantirishda 1981-yilda Baden-Badenda (Germaniya) o‘tkazilgan XI kongress muhim ahamiyat kasb etdi. Bunda uchta masala muhokamaga qo‘yildi: keyingi olimpiya o‘yinlari; sportda xalqaro do‘stlik aloqalari; olimpiya harakatining istiqbol yo‘llari. Muhokama jarayonida keyingi olimpiya o‘yinlarini o‘tkazish masalasi munozaralar, bahslarga sabab bo‘ldi, turli munosabatlar izhor etildi. Shuningdek, hozirgi davr olimpiya harakati xususida ham har xil fikrlar bildirildi. Kongressda XOQning 82 a’zosi, XSFning 37 vakili va Milliy Olimpiya qo‘mitalarining (MOQ) 149 vakili ishtirok etdi. Kongressda ilk bor 34 nafar olimpiya chempionlari ham qatnashdi. Kongress tomonidan yakunlovchi deklaratsiya qabul qilingan va unda quyidagi jihatlar bayon etilgan edi:  Olimpiya o‘yinlarida «ochiq o‘yinlar» uchun joy yo‘q;  Olimpiya o‘yinlariga sportchilarni qo‘yish tamoyillari («26-qoida» Olimpiya xartiyasi) saqlanib qolaveradi;  Olimpiya (marosimlari) har doimgidek davom etadi;  Olimpiya o‘yinlarini turli mamlakatlarda o‘tkazish amaliyoti davom ettiriladi;  Olimpiya o‘yinlarini tashkil qiluvchi qo‘mita va XOQ, XSF, MOQlarining o‘zaro munosabatlari yanada mustahkamlab boriladi;  doping iste'mol qiluvchilarni yanada qattiqroq jazolash choralari ishlab chiqiladi;  sportda kamsitish faoliyatlariga qarshi kurash davom ettiriladi;  «Olimpiya birdamligi» dasturini bajarishda qatnashuvchilar sonini ko‘paytirish, taraqqiy etayotgan mamlakatlarga ko‘maklashish tadbirlari rejalashtiriladi;  matbuot, teleradio orqali sport harakatidagi ijobiy jihatlarni ko‘proq yoritish, yoshlarning sportga qiziqishini tarbiyalashga e’tibor berish;  mamlakatlarning hukumatlaridan olimpiya harakatini rivojlantirishda ko‘mak so‘rash;  xotin-qizlarning sport harakatiga rahbarlik qilishlariga keng yo‘l ochish. XX asrda Olimpiya harakati rivojlanishining asosiy yakunlari to‘g‘risidagi masalalar 1994 yil 29 avgust–3 sentabrda Parijda o‘tkaziladigan XII Olimpiya kongressi ko‘rib chiqilgan. Kongressda 3000 kishi ishtirok etgan, Ya’ni XOQ (101), XSF (132), MOQ (407) vakillari, murabbiylar, sportchilar, olimlar, ommaviy axborot vositalari, davlat va nodavlat tashkilotlarining vakillari qatnashgan. Kongressda to‘rtta masala muhokama etilib, har biri bo‘yicha tavsiyalar qabul qilingan, jumladan:  Hozirgi davr Olimpiya harakatining jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga qo‘shayotgan hissalari.  Jamiyatda sportchining o‘rni va roli.  Sport ijtimoiy hayotda (sport va siyosat, sport va iqtisod, sport barcha uchun, taraqqiy etayotgan mamlakatlarda sport).  Sport va ommaviy axborot vositalari. Kongressda XX asr davomida sportchilar mahoratini oshirish, yoshlarni tarbiyalashda olimpiya harakati, olimpiya o‘yinlari g‘oyalari katta ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlangan. Sportning ijtimoiy-tarbiyaviy va iqtisodiy salohiyati tobora oshib borayotganligi tufayli davlat rahbarlariga uni tobora rivojlantirishda yordam ko‘rsatib turishlari tavsiya etilgan.Sportchilarni tayyorlashda ilmiy-texnik ta- raqqiyot natijalari, zamonaviy uskunalardan keng foydalanish zarurligi alohida qayd etilgan. Jismoniy tarbiya va sportning mohiyati, olimpiya g‘oyalarining ahamiyati o‘sib borayotganligini e’tiborga olgan holda, matbuot, teleradio faoliyatlarini maqsadli yo‘naltirish ham tavsiya etilgan. Zamonaviy olimpiya harakatining dolzarb muammolari. Zamonaviy olimpiya harakatining dolzarb muammolariga quyidagilar kiradi: professional sport va tijorat sporti muammosi; sport inshootlari muammosi; olimpiya o‘yinlari dasturi muammosi; doping va sportda haqqoniy hakamlik qilish muammosi; XOQ, MOQ, XSF faoliyatida hamkorlik muammosi; irqchilik va millatchilik muammosi; sportda terrorizm muammosi; olimpiya ta’limi muammosi va h.k. Hozirgi kunda xalqaro olimpiya harakatining ko‘p muammolari hal qilingan. Jumladan, dastlabki Olimpiya o‘yinlarida paydo bo‘lgan irqchilik va millatchilik muammosi XX asrning ikkinchi yarmida sportda kamsitish holatlariga qarshi olib borilgan keskin kurash natijasida bartaraf etilgan. 1930 yillarda olimpiya harakatida vujudga kelgan inqiroz, olimpiya harakatining asosiy tashkilotlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik rishtalari uzilishiga olib kelgan. Bu muammo 1973 yil Varna shahrida (Bolgariya) o‘tkazilgan X Olimpiya kongressida muhokama qilingan. Uning kun tartibida: hozirgi davr olimpiya harakati va uning rivojlanish istiqbollari; XOQ, XSF va MOQning o‘zaro munosabatlari, keyingi olimpiya o‘yinlarining qiyofalari kabi masalalar muhokamaga qo‘yilgan. Bu masalalarning muhokamasi natijalari asosida uch tomonlama XOQ, MOQ va XSF komissiyasi tuzilgan. Kongress yakuniy hujjatlari olimpiya harakatining demokratiyalashuviga turtki bo‘lgan. Olimpiya harakati tizimining asosiy tarmoqlari - XOQ, MOQ, XSF o‘zaro munosabatlarining mustahkamlanishi olimpiya harakatining yanada rivojlanishiga olib keldi. 1950-yillarda doping muammosi paydo bolib, bugungi kunda sport harakatining eng dolzarb muammolaridan biriga aylangan. Doping (ingl. dope – og‘u, giyohvand) preparatlari katta sportga ko‘rsatkichlarni sun’iy ravishda oshirish maqsadida qo‘llanilgan. 1968 yildan boshlab Olimpiya o‘yinlarida doping nazorati kiritilgan. XOQ va Jahon Doping nazorati Assotsiatsiyasi tomonidan doping iste’mol qiluvchi sportchilarni yanada qattiqroq nazorat qilish choralari ishlab chiqilgan. Professional sport muammosi Olimpiya xartiyasi bo‘yicha hal qilingan. 1980-yillargacha professional sportchilar Olimpiya o‘yinlariga kiritilmagan, chunki Per de Kuberten tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillari bo‘yicha Olimpiya o‘yinlari faqat havaskor sportini rivojlantirishga qaratilgan. Bugungi kunda sport o‘yinlari va musobaqa qoidalarida katta farqi bo‘lmagan ayrim sport turlari bo‘yicha professional sportchilar Olimpiya o‘yinlariga kiritiladi. XX asrning 90-yillarida olimpiya ta’limi muammosi paydo bolib, olimpizm g‘oyalari va olimpiya tamoyillari asosida sportchilarda yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirish orqali hal qilinmoqda. Hozirgi zamon xalqaro sport va olimpiya harakatida XII Kongressdan keyin ham qator jiddiy muammolar saqlanib qolayotganligi ma’lum bo‘ldi. Ular qatorida eng dolzarb muammolardan biri dopingdan foydalanish va musobaqalarda ob’ektiv hakamlik qilish masalasi hisoblanadi. Hozirgi davrda sport natijalarining o‘sishi tufayli sportchilarni tayyorlashda ma’lum qiyinchiliklar vujudga kelmoqda. Ba’zi bir murabbiylar va sportchilar sun'iy ravishda, doping asosida sport ko‘rsatkichlarini oshirmoqdalar. Turli xil moddalarni qabul qilish sportchilar salomatligiga zarar yetkazmoqda. Bundan tashqari, olimpiya tamoyillari va sportda xaqqoniy kurash olib borish to‘g‘risidagi tartib-qoidalar buzilmoqda. Ushbu masalalarni hal qilish maqsadida, 1962-yil Moskvada bo‘lib o‘tgan XOQ sessiyasida maxsus rezolutsiya qabul qilingan, unda dopinga qarshi kurashda faol ishlash zarurligi ta’kidlangan. 1970-2005-yillar orasida har xil sport turlarida o‘nlab jiddiy, hatto fojiaviy hodisalar hisobga olingan. IX Panamerika mintaqaviy o‘yinlarda AQShning 13 ta yengil atletikachisi doping ishlatganligi uchun o‘yinlardan chetlashtirilgan. XII Osiyo o‘yinlarida (Xirosima, 1994) 11 ta xitoy sportchisi man etilgan gormonal preparatlami ishlatganligi uchun musobaqalardan ozod qilingan. Shu sababdan, XOQ tomonidan so‘nggi olimpiya o‘yinlarida dopinga qarshi xizmat komissiyalari tuzildi. Xalqaro sportda doping ishlatish hollarining ko‘payishi sababli XOQ 1999 yil 2-4 fevralda Xalqaro konferensiyada buni maxsus masala qilib ko‘tarib chiqdi. Sportda bellashuvlarning halol, odilona bo‘lishini ta’minlashda hakamlik omili ancha ustuvor turadi. XOQ xartiyasi va XSFlaming nizomlarida hakamlarning haqqoniy, adolatli bo‘lishi alohida ta’kidlangan. Sportda xaqqoniy hakamlik qilish muammolarini hal etish uchun ilmiy- texnik modernizatsiya, eng zamonaviy texnik vositalardan foydalanish maqsadga muvofiq. Ularning dalillari esa hakamlar hay'ati va nazorat qo‘mitalarining ko‘z oldida qayta namoyish etiladi. Bu o‘rinda futbol o‘yinidagi jiddiy harakatlarni video tasvirga olish va qayta ko‘rsatishni misol tariqasida keltirish mumkin. Olimpiya harakatida o‘yinlar dasturi masalasi qattiq kurashlarga sabab bo‘lmoqda. Sport turlari hozirgi davrda jamiyat taraqqiyotiga mos kelishi lozim hamda jahonning 75 mamlakati va 4 ta qit’asida keng ommalashgan bo‘lishi lozim. XOQ KONGRESSLARI № O‘tkazilgan yil O‘tkazilgan joyi V 1913 Lozanna VI 1914 Parij Parij VII 1921 Lozanna VIII 1925 Praga IX 1930 Berlin X 1973 Varna XI 1981 Baden-Baden XII 1994 Parij XIII 2009 Kopengagen Hozirgi davr muammolaridan biri, XOQ, MOQ, XSF faoliyatlarini muvoflqlashtirib turishdan iborat. Keyingi olimpiya o‘yinlarining talab darajasi tashkil qilinishi shunga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. MOQ hukumat tashkilotlari bilan, XOQ esa YuNESKO va BMT bilan uzviy aloqada ish olib bormog‘i kerak. Xulosa shundan iboratki, XX asrning ikkinchi yarmida bo‘lib o‘tgan Olimpiya o‘yinlari, kongresslari va turli sport tadbirlari Olimpiya harakatini rivojlantirishi hamda uni davr talablari asosida demokratlashtirish yo‘llari ancha ijobiy bo‘ldi. Bunda XOQ prezidenti Jak Rogge faoliyati, xalqaro sport uyushmalari rahbarlarining faol harakatlari, hozirgi davr xalqaro sport va olimpiya harakati muammolarini hal etishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Jadvallarni to‘ldiring. Eng yangi davrda chet el mamlakatlarida JT va Sning asosiy yo‘nalishlari Mamlakat Asosiy yo‘nalishlar Maqsadi va vazifalari Eng yangi davrda chet el mamlakatlarida sport ishlarining asosiy yo‘nalishlari Mamlakat Asosiy yo‘nalishlar Maqsadi va vazifalari Xalqaro sport va olimpiya harakatining dolzarb muammolari Muammolar Paydo bo‘lish sabablari Bartaraf etish yo‘llari ?  XX asr oxirlarida chet el mamlakatlarida jismoniy madaniyat va sport taraqqiyotining xususiyatlari nimalardan iborat?  Xalqaro sport federatsiyalari vazifalari nimalardan iborat?  Xalqaro sport va olimpiya harakatini qaysi tashkilot boshqaradi?  XOQ faoliyatida qanday xujjat asosiy xisoblanadi?  Xalqaro sport va olimpiya harakatining ahamiyati nimalardan iborat?