Енгил даражадаги акли заифлик

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

20,2 KB


 
 
 
 
 
 
Енгил даражадаги акли заифлик 
 
Диққатини жамлай оладиган ва яхши механик хотирага эга бўлган енгил 
даражадаги ақли заиф болалар махсус (коррекцион) дастур буйича таълим 
олишлари мумкин. Бу дастур конкрет-кургазмали методларга асосланган 
булиб, математика, ёзув, укиш ва бошка предметларни узлаштиришни анча 
енгиллаштиради, шунинг учун бола уни 9 ва ундан купрок йил давомида уни 
эгаллай олади. Кейинчалик бола касбий махоратни эгаллаб, узи мустакил 
равишда ишлаб чикаришда мехнат кила олади.  
Енгил даражадаги акли заиф болалар нуткни узлаштиришда бироз ортда 
коладилар, уларнинг купчилиги нуткдан кундалик максадларда фойдалиниш, 
сухбатни куллаб туриш ва унда иштирок этиш куникмаларини эгаллашга 
кодир буладилар. Бирок уланинг нуткига фонетик бузилишлар, суз 
бойлигининг чекланганлиги, сузларни яхши тушунмаслик, кулланиладиган 
сузларнинг маъноси тушунарсизлиги хос. Сузлар мулокот воситаси сифатида 
тулик кулланилмайди. Актив суз бойлигининг пассив суз бойлигидан ортда 
колиши кузатилади. Акли заиф одам узи гапирадигандан анча купрок сузларни 
тушунади. Актив суз бойлиги нафакат чекланган, балки штамплар (бир 
хилдаги суз бирикмалари)лар билан тулган. Иборалар содда. Фикрини 
ифодалашда, укиган ва эшитганини айтиб беришда кийинчиликлар  учрайди. 
Баъзи холларда нутк яхши ривожланманганлик аломатлари мавжуд булади.   
 Куриш, эшитиш, кинестетик, тактил, хид сезиш ва таъм билиш хислари 
чекланганлиги ва секинлашгани атроф-мухитда адекват ориентирлашишни 
яратишни 
кийинлаштиради. 
Ҳисларни 
кабул 
килишнинг 
яхши 
ривожланмагани акли заиф одамга унинг узи ва уни куршаб турган нарсалар 
хакида тугри тасаввур хосил килишга халакит беради.    
Енгил даражадаги акли заифлик Диққатини жамлай оладиган ва яхши механик хотирага эга бўлган енгил даражадаги ақли заиф болалар махсус (коррекцион) дастур буйича таълим олишлари мумкин. Бу дастур конкрет-кургазмали методларга асосланган булиб, математика, ёзув, укиш ва бошка предметларни узлаштиришни анча енгиллаштиради, шунинг учун бола уни 9 ва ундан купрок йил давомида уни эгаллай олади. Кейинчалик бола касбий махоратни эгаллаб, узи мустакил равишда ишлаб чикаришда мехнат кила олади. Енгил даражадаги акли заиф болалар нуткни узлаштиришда бироз ортда коладилар, уларнинг купчилиги нуткдан кундалик максадларда фойдалиниш, сухбатни куллаб туриш ва унда иштирок этиш куникмаларини эгаллашга кодир буладилар. Бирок уланинг нуткига фонетик бузилишлар, суз бойлигининг чекланганлиги, сузларни яхши тушунмаслик, кулланиладиган сузларнинг маъноси тушунарсизлиги хос. Сузлар мулокот воситаси сифатида тулик кулланилмайди. Актив суз бойлигининг пассив суз бойлигидан ортда колиши кузатилади. Акли заиф одам узи гапирадигандан анча купрок сузларни тушунади. Актив суз бойлиги нафакат чекланган, балки штамплар (бир хилдаги суз бирикмалари)лар билан тулган. Иборалар содда. Фикрини ифодалашда, укиган ва эшитганини айтиб беришда кийинчиликлар учрайди. Баъзи холларда нутк яхши ривожланманганлик аломатлари мавжуд булади. Куриш, эшитиш, кинестетик, тактил, хид сезиш ва таъм билиш хислари чекланганлиги ва секинлашгани атроф-мухитда адекват ориентирлашишни яратишни кийинлаштиради. Ҳисларни кабул килишнинг яхши ривожланмагани акли заиф одамга унинг узи ва уни куршаб турган нарсалар хакида тугри тасаввур хосил килишга халакит беради.
 
 
Предметлар ва вокеъликлар орасидаги ухшашлик ва фаркларни етарли 
даражада 
ажрата 
олмаслик, 
рангларнинг 
оч-туклигини 
сезмаслик, 
предметларнинг Чуқурлиги ва хажмини хато бахолаш – буларнинг барчаси 
кабул килинаётган ахборот тахлили ва синтезидаги мураккабликлар 
натижасидир.  
Эътибор максадга йуналтирилмаган, уни жалб килиш, ушлаб туриш катта 
харакат талаб килади, у мустахкам эмас, тез чалгиб кетади. Бу нарса акли заиф 
бола учун катта кийинчиликлар тугдиради ва нафакат мактаб дастури, балки 
ўз-ўзига хизмат курсатиш элементларини узлаштиришга хам тускинлик 
килади.  
Тафаккур конкрет, бевосита тажриба ва узининг бирламчи эхтиёжларини 
кондириш билан чекланган, кетма-кетлик йук, стереотип, танкидсиз. 
Тафаккурнинг хулкни бошкариш туриш роли суст. Акли заиф бола уз 
фаоллигини боскичма-боскич режалаштирмайди ва натижаларни олдиндан 
кура 
билишга 
харакат 
хам 
килмайди. 
Хатто 
усмир 
хам 
мавжуд 
кийинчиликларни инобатга олмай, укитувчи, шифокор, учувчи булиб 
курмокчи булади.     
Хотира секинлашганлик ва сустлиги, тез унутиб юбориш билан ажралиб 
туради. Лекин хотира сакланган ва яхши шаклланган булиши хам мумкин. 
Одатда предмет ва вокеъликларнинг факатгина ташки хусусиятлари ёдда 
колади. Ички мантикий алокалар хакидаги хотиралар ва суз билан тушунтириб 
бериш катта кийинчиликлар тугдиради.   
Эмоциялар (туйгулар) яхши ажратилмаган (дифференцияланмаган), 
ноадекват. Улар акли заиф боланинг узида ёки унинг атрофида юз бераётган 
узгаришлар даражасига мос келмайди. Бола шунчаки жилмайиб куйиш 
мумкин булган пайтда шух-шодон булиб кетади, шунчаки жахл килиб куйиш 
керак булган пайтда газабини ва хатто агрессиясини бошкара олмайди.    
Олий туйгулар: гностик, маънавий, этик ва бошкалар кийин шаклланади. 
Шу сабаб масъулият хиси, бажарилган ишдан коникиш булмайди. Фаолияти 
ва аник хаётий вазиятлардан бевосита таъсирланиш устувор. Курган уйинчоги, 
Предметлар ва вокеъликлар орасидаги ухшашлик ва фаркларни етарли даражада ажрата олмаслик, рангларнинг оч-туклигини сезмаслик, предметларнинг Чуқурлиги ва хажмини хато бахолаш – буларнинг барчаси кабул килинаётган ахборот тахлили ва синтезидаги мураккабликлар натижасидир. Эътибор максадга йуналтирилмаган, уни жалб килиш, ушлаб туриш катта харакат талаб килади, у мустахкам эмас, тез чалгиб кетади. Бу нарса акли заиф бола учун катта кийинчиликлар тугдиради ва нафакат мактаб дастури, балки ўз-ўзига хизмат курсатиш элементларини узлаштиришга хам тускинлик килади. Тафаккур конкрет, бевосита тажриба ва узининг бирламчи эхтиёжларини кондириш билан чекланган, кетма-кетлик йук, стереотип, танкидсиз. Тафаккурнинг хулкни бошкариш туриш роли суст. Акли заиф бола уз фаоллигини боскичма-боскич режалаштирмайди ва натижаларни олдиндан кура билишга харакат хам килмайди. Хатто усмир хам мавжуд кийинчиликларни инобатга олмай, укитувчи, шифокор, учувчи булиб курмокчи булади. Хотира секинлашганлик ва сустлиги, тез унутиб юбориш билан ажралиб туради. Лекин хотира сакланган ва яхши шаклланган булиши хам мумкин. Одатда предмет ва вокеъликларнинг факатгина ташки хусусиятлари ёдда колади. Ички мантикий алокалар хакидаги хотиралар ва суз билан тушунтириб бериш катта кийинчиликлар тугдиради. Эмоциялар (туйгулар) яхши ажратилмаган (дифференцияланмаган), ноадекват. Улар акли заиф боланинг узида ёки унинг атрофида юз бераётган узгаришлар даражасига мос келмайди. Бола шунчаки жилмайиб куйиш мумкин булган пайтда шух-шодон булиб кетади, шунчаки жахл килиб куйиш керак булган пайтда газабини ва хатто агрессиясини бошкара олмайди. Олий туйгулар: гностик, маънавий, этик ва бошкалар кийин шаклланади. Шу сабаб масъулият хиси, бажарилган ишдан коникиш булмайди. Фаолияти ва аник хаётий вазиятлардан бевосита таъсирланиш устувор. Курган уйинчоги,
 
 
ширинлигини олиб беришга олинган рад жавоби бошкарилмайдиган газабга 
сабаб булади. Кайфияти одатда узгарувчан. Эмоционал ривожланмаганлик 
даражаси интеллектуал нуксон даражасига мос келади, деган фирк мавжуд, 
лекин амалиётда доим хам уз исботини топмайди. АЗ шахсларнинг маълум 
кисми узининг чекланган кобилиятларидан жиддий ташвишлана оладилар. 
Шу сабаб улар невротик бузилишлар пайдо булиши буйича юкори хавф 
гурухига кирадилар.   
АЗ шахсларнинг эркин фаолияти интилишларнинг сустлиги, ташаббус 
етишмаслиги, кайсарлик, ижтимоий, шахсий мотивларнинг сустлиги билан 
ажралиб туради. Зарур карорлар купинча киска туташув типа буйича кабул 
килинади. Харакатлари етарли даражада максадга йуналтирилмаган, 
импульсив, мотивлар кураши мавжуд эмас. Шу сабаб хулк-атворда кетма-
кетлик йук, узини кандай тутишини олдиндан билиб булмайди. Хулк-атвор 
пассив, бирданига кутилмаган ва одатда жоиз булмаган ишларни килади, бу 
нарса албаттаақли заиф одамнинг хаётга мослашишини кийинлаштиради.   
Шунга карамай шахс маълум бир етуклик даврига етганида улардан 
купчилиги уз-узини парваришлашда мустакилликка эришадилар. Улар узлари 
овкаталана оладилар, ювинадилар, кийинадилар, ичак ва сийдик пуфаги 
функцияларини бошкара оладилар. Ривожланганлик даражаси меъёрдагидан 
секинрок булсада, улар амалий ва рузгор кунималарини узлаштирадилар.   
 Бундай одамлар хулк-атвор меъёрларини узлаштиришларига карамай, 
уларнинг жамиятдаги роли чекланган. Бу енгилақли заифликка эга 
шахсларнинг кобилиятларини чеклайдиган куп роллар билан тавсифланувчи 
замонавий жамиятда айникса яккол намоён булади. Номустакиллик, турли 
ташки таъсирларга берилувчанлик ва таклид килишга мойилликақли заиф 
индивиднинг хулки куп жихатдан аффектлар, бевосита вазиятларга боглик 
булишига олиб келади.  
Психомотор ривожланмаганлик локомотор функциялар ривожланиш 
темпи секинлашганлигида, харакатлар кетма-кетлиги унумсиз ва максадга 
номувофик, харакатлари нотинч  эканлигида намоён булади.     
ширинлигини олиб беришга олинган рад жавоби бошкарилмайдиган газабга сабаб булади. Кайфияти одатда узгарувчан. Эмоционал ривожланмаганлик даражаси интеллектуал нуксон даражасига мос келади, деган фирк мавжуд, лекин амалиётда доим хам уз исботини топмайди. АЗ шахсларнинг маълум кисми узининг чекланган кобилиятларидан жиддий ташвишлана оладилар. Шу сабаб улар невротик бузилишлар пайдо булиши буйича юкори хавф гурухига кирадилар. АЗ шахсларнинг эркин фаолияти интилишларнинг сустлиги, ташаббус етишмаслиги, кайсарлик, ижтимоий, шахсий мотивларнинг сустлиги билан ажралиб туради. Зарур карорлар купинча киска туташув типа буйича кабул килинади. Харакатлари етарли даражада максадга йуналтирилмаган, импульсив, мотивлар кураши мавжуд эмас. Шу сабаб хулк-атворда кетма- кетлик йук, узини кандай тутишини олдиндан билиб булмайди. Хулк-атвор пассив, бирданига кутилмаган ва одатда жоиз булмаган ишларни килади, бу нарса албаттаақли заиф одамнинг хаётга мослашишини кийинлаштиради. Шунга карамай шахс маълум бир етуклик даврига етганида улардан купчилиги уз-узини парваришлашда мустакилликка эришадилар. Улар узлари овкаталана оладилар, ювинадилар, кийинадилар, ичак ва сийдик пуфаги функцияларини бошкара оладилар. Ривожланганлик даражаси меъёрдагидан секинрок булсада, улар амалий ва рузгор кунималарини узлаштирадилар. Бундай одамлар хулк-атвор меъёрларини узлаштиришларига карамай, уларнинг жамиятдаги роли чекланган. Бу енгилақли заифликка эга шахсларнинг кобилиятларини чеклайдиган куп роллар билан тавсифланувчи замонавий жамиятда айникса яккол намоён булади. Номустакиллик, турли ташки таъсирларга берилувчанлик ва таклид килишга мойилликақли заиф индивиднинг хулки куп жихатдан аффектлар, бевосита вазиятларга боглик булишига олиб келади. Психомотор ривожланмаганлик локомотор функциялар ривожланиш темпи секинлашганлигида, харакатлар кетма-кетлиги унумсиз ва максадга номувофик, харакатлари нотинч эканлигида намоён булади.
 
 
Харакатлар ночор, кескин. Аник ва нафис харакатлар, кул харакатлари ва 
мимика айникса ёмон шаклланган.  
 Асосий кийинчиликлар одатда мактабда узлаштириш сохасида учрайди 
ва купгина болаларда укиш ва ёзиш алохида мураккабликлар тугдиради.  
Енгилақли заифликнинг куп холатларида абстракт тафаккур талаб 
килмайдиган, 
амалий 
фаолиятга 
асосланган, 
ноквалификацион 
ва 
яримквалификацион кул мехнати билан шугулланиш мумкин. Улар буёкчи, 
дурадгор, слесарь, тикувчи, каштачи ва х. касбларни узлаштирадилар, лекин 
юкори разрядларга эришмайдилар.  
Назарий 
сохада 
унумдорликни 
талаб 
килмайдиган 
ижтимоий 
шароитларда (масалан кишлок жойларда) АЗнинг енгил даражаси уз холича 
кийинчиликлар тугдирмаслиги мумкин. Лекин бу билан бирга эмоционал ва 
ижтимоий етук эмаслик кузатилса, ижтимоий роль чекланганлиги келиб 
чикади, масалан, никох ва болалар тарбиясига куйиладиган талабларни бажара 
олмаслик 
ёки 
маданий 
урф-одатлар 
ва 
меъёрларга 
мослашишдаги 
кийинчиликлар.        
 
F71.Ўрта даражадаги акли заифлик  
 
Уртача 
даражадаги 
ақли 
заифликни 
урганиш 
жараёнларининг 
шаклланмаганлиги билан тавсифланади. Тафаккур конкрет, кетма-кетлик йук, 
харакатчан эмас. 
Бу категориядаги шахсларда нуткни тушуниш ва ундан фойдаланиш 
секин (3-5 йилга кечикиб) ривожланади, бу сохада тулик ривожланиш эса 
чекланган. Купинча нутк купол нуксонлар билан кечади. Суз бойлиги кам, у 
купрок кундалик хаётда ишлатиладиган суз ва иборалардан иборат.   
Ақли заифликнинг бу даражасидаги болаларнинг деярли барчасида 
харакатлар координацияси, аниклиги ва темпи бузилган. Харакатлар 
секинлашган, нунок, бу нарса югуриш механизмининг шаклланишига ва 
сакрашни урганишга тускинлик килади. Ақли заиф болалар хатто усмир 
Харакатлар ночор, кескин. Аник ва нафис харакатлар, кул харакатлари ва мимика айникса ёмон шаклланган. Асосий кийинчиликлар одатда мактабда узлаштириш сохасида учрайди ва купгина болаларда укиш ва ёзиш алохида мураккабликлар тугдиради. Енгилақли заифликнинг куп холатларида абстракт тафаккур талаб килмайдиган, амалий фаолиятга асосланган, ноквалификацион ва яримквалификацион кул мехнати билан шугулланиш мумкин. Улар буёкчи, дурадгор, слесарь, тикувчи, каштачи ва х. касбларни узлаштирадилар, лекин юкори разрядларга эришмайдилар. Назарий сохада унумдорликни талаб килмайдиган ижтимоий шароитларда (масалан кишлок жойларда) АЗнинг енгил даражаси уз холича кийинчиликлар тугдирмаслиги мумкин. Лекин бу билан бирга эмоционал ва ижтимоий етук эмаслик кузатилса, ижтимоий роль чекланганлиги келиб чикади, масалан, никох ва болалар тарбиясига куйиладиган талабларни бажара олмаслик ёки маданий урф-одатлар ва меъёрларга мослашишдаги кийинчиликлар. F71.Ўрта даражадаги акли заифлик Уртача даражадаги ақли заифликни урганиш жараёнларининг шаклланмаганлиги билан тавсифланади. Тафаккур конкрет, кетма-кетлик йук, харакатчан эмас. Бу категориядаги шахсларда нуткни тушуниш ва ундан фойдаланиш секин (3-5 йилга кечикиб) ривожланади, бу сохада тулик ривожланиш эса чекланган. Купинча нутк купол нуксонлар билан кечади. Суз бойлиги кам, у купрок кундалик хаётда ишлатиладиган суз ва иборалардан иборат. Ақли заифликнинг бу даражасидаги болаларнинг деярли барчасида харакатлар координацияси, аниклиги ва темпи бузилган. Харакатлар секинлашган, нунок, бу нарса югуриш механизмининг шаклланишига ва сакрашни урганишга тускинлик килади. Ақли заиф болалар хатто усмир
 
 
булганларида хам берилган холатга кийинчилик билан кирадилар ва уни бир 
неча сониядан ортик ушлаб тура олмайдилар. Улар бир харакатдан бошкасига 
утишга кийналадилар. Баъзиларида харакатланиш ривожланмаганлиги 
харакатларнинг бир хиллигида, уларнинг темпи секинлигида, сустлик, 
нокулайликда намоён улади. Бошкаларида эса ортикча харакатчанлик 
максадга 
номувофикликда, 
тартибсизликда, 
харакатлар 
координацияланмаганликда намоён булади.     
Ўз-ўзига хизмат курсатиш куникмалари яхши ривожланмаган. Моторика 
ривожланишининг қўпол нуқсонларида бу куникмалар шакллана олмайди. 
Купинча бармокларнинг дифференцияланган нафис харакатларини талаб 
килувчи куникмалар: оёк-кийим ипини боглаш, тугмаларни такиш, кийимдаги 
ипчаларни боглашни узлаштириш кийинчиликлар тугдиради. Баъзи болалар 
бутун умри давомида маиший ишларда назорат ва ёрдамга мухтож буладилар.  
Бундай болаларнинг барчасида эътибор бузилган. Болаларни бирон 
фаолиятга жалб килиш мушкул, улар бирпасда чалгиб кетадилар. Актив 
эътиборнинг сустлиги хар кандай, хаттоки энг содда максадларга эришишга 
тускинлик килади. Шунга кура уйин уйнаш хам кийинлашади.  
Уртача даражадагиақли заиф шахсларда маълумотлар ва тасаввурлар 
захираси жуда кам. Таркок тушунчалар хосил булиши умуман йук ёки кескин 
чегараланган. Кабул килиш ва хотира чала ривожланганлиги кузатилади.  
 Махсус 
таълим 
дастурлари 
уларнинг 
чекланган 
салохиятини 
ривожлантириш ва баъзи асосий куникмаларни узлаштириш имконини 
беради. Улар эгаллаган билимларини кийинлик билан, купинча механик 
тарзда, ёдланган андоза каби куллайдилар.  
Урта даражадагиақли заиф одамлар етуклик ёшида сокин, бошкарилишга 
мойил буладилар, батафсил уйлаб чикилган вазифалар куйилганда ва 
малакали назорат (доимий кузатув ва курсатмалар) таъминланганида оддий 
амалий мехнат кила оладилар.  
Бундай одамлар, умуман олганда, жисмоний фаол ва уларнинг 
купчилигида ижтимоий ривожланиш белгилари мавжуд. 
булганларида хам берилган холатга кийинчилик билан кирадилар ва уни бир неча сониядан ортик ушлаб тура олмайдилар. Улар бир харакатдан бошкасига утишга кийналадилар. Баъзиларида харакатланиш ривожланмаганлиги харакатларнинг бир хиллигида, уларнинг темпи секинлигида, сустлик, нокулайликда намоён улади. Бошкаларида эса ортикча харакатчанлик максадга номувофикликда, тартибсизликда, харакатлар координацияланмаганликда намоён булади. Ўз-ўзига хизмат курсатиш куникмалари яхши ривожланмаган. Моторика ривожланишининг қўпол нуқсонларида бу куникмалар шакллана олмайди. Купинча бармокларнинг дифференцияланган нафис харакатларини талаб килувчи куникмалар: оёк-кийим ипини боглаш, тугмаларни такиш, кийимдаги ипчаларни боглашни узлаштириш кийинчиликлар тугдиради. Баъзи болалар бутун умри давомида маиший ишларда назорат ва ёрдамга мухтож буладилар. Бундай болаларнинг барчасида эътибор бузилган. Болаларни бирон фаолиятга жалб килиш мушкул, улар бирпасда чалгиб кетадилар. Актив эътиборнинг сустлиги хар кандай, хаттоки энг содда максадларга эришишга тускинлик килади. Шунга кура уйин уйнаш хам кийинлашади. Уртача даражадагиақли заиф шахсларда маълумотлар ва тасаввурлар захираси жуда кам. Таркок тушунчалар хосил булиши умуман йук ёки кескин чегараланган. Кабул килиш ва хотира чала ривожланганлиги кузатилади. Махсус таълим дастурлари уларнинг чекланган салохиятини ривожлантириш ва баъзи асосий куникмаларни узлаштириш имконини беради. Улар эгаллаган билимларини кийинлик билан, купинча механик тарзда, ёдланган андоза каби куллайдилар. Урта даражадагиақли заиф одамлар етуклик ёшида сокин, бошкарилишга мойил буладилар, батафсил уйлаб чикилган вазифалар куйилганда ва малакали назорат (доимий кузатув ва курсатмалар) таъминланганида оддий амалий мехнат кила оладилар. Бундай одамлар, умуман олганда, жисмоний фаол ва уларнинг купчилигида ижтимоий ривожланиш белгилари мавжуд.