Eritmalar. Eritmalarning kolligativ xossalari. Eruvchanlik. Eritmalarning konsentratsiyasi Darsning maqsadi: Talabalarga Eritmalar. Eritmalarning kolligativ xossalari. Eruvchanlik. Eritmalarning konsentratsiyasi ifodalash usullari bilan tanishtirish 8 oylik goʻdakning tana harorati koʻtarilyotgani, tanglay murtaklari qizargani, qattiq yoʻtalgani va ishtahasi yoʻqligi sababli onasi shifokor huzuriga olib bordi. Shifokor goʻdakni koʻrikdan oʻtkazib unda gripp belgilari borligini aniqladi. Grippning oddiy shamollash kasalligidan farqi shundaki, shamollashga qarshi ishlatiladigan antibiotiklar grippga ta’sir qilmaydi. Bunday paytda pediatr koʻrigi va tavsiyasi kerak boʻladi. Ba’zilar gripp kasalligiga yetarli e’tibor bermasdan oyoqda oʻtkazadi. Yoki pediatr tavsiyasiga amal qilmay, har xil turdagi dori vositalari, ayniqsa antibiotiklarni notoʻgʻri qoʻllaydi. Oqibatda virusning chidamliligi ortishiga sababchi boʻladi. Natijada oʻpka toʻqimasining yalligʻlanishi (zotiljam), miya pardasining yalligʻlanishi (meningit), oʻrta quloqning yalligʻlanishi (otit), burun yondosh boʻshliqlarining yalligʻlanishi (sinusit), buyrakning yalligʻlanishi (nefrit, piyelonefrit) kabi ogʻir asoratlar yuzaga kelishi kuzatiladi. Shuning uchun gripp alomatlari paydo boʻlayotgan boʻlsa, darhol oilaviy poliklinikalardagi pediatrga murojaat qilish yoki uyga chaqirib tavsiyalarini olish lozim. Pediatr vazifasi Zamonaviy tibbiyotda pediatr kasbiga ehtiyoj juda katta. Pediatr yosh bemorlarning rivojlanishi, oʻsishi, ruhiy psixologik va jismoniy holatini koʻrikdan kechirib turadi. Pediatr yangi tugʻilgan chaqaloqdan boshlab maktab davri, balogʻat yoshigacha bolalarning sogʻligini nazoratda ushlab turadi. U oʻz sohasida bemorlarni har xil kasallik guruhlariga ajratadi va ularning sogʻliqlarini himoya qiladi. Oʻz maslahatlarini berib, ularni toʻgʻri ovqatlanishi va tarbiyasi bilan ham shugʻullanadi. Bolalarda surunkali kasalliklarning oldini olish choralarini koʻradi. Pediatr albatta bolalar yoshiga tegishli kasalliklarning asosiy turlarini alomatlari haqida bilishi, shuningdek, ularni yuqumli va surunkali koʻrinishi rivojlanishining oldini olishi kerak. Pediatr oʻz sohasini mukammal egallagan mutaxasis boʻlib, bolalarning yoshiga mos dorilar dozasini bilishi lozim. Eritmalar – bu gazsimon, suyuq va qattiq erituvchida turli agregat holatdagi kichik oʻlcham qiymatiga ega boʻlgan erigan modda zarralarining tarqalishidan hosil boʻlgan bir jinsli gomogen sistemadir. Eritmalardagi erigan moddaning soni va oʻlchami eritmalar xossasini aniqlashda katta rol oʻynaydi. Eritmalar deb ikki yoki undan ortiq komponentlardan iborat va ularning oʻzaro ta’sirlashuvi natijasida hosil boʻlgan bir jinsli sistemalarga aytiladi. Eritmalar suyuq, gazsimon va qattiq holatda boʻladi. Suyuq eritmalar, xususan, suvli eritmalar tibbiyotda muhim ahamiyatga ega. Ular tirik organizmning ichki muhiti boʻlib, hayotiy muhim boʻlgan jarayonlarda ishtirok etadi. Biologik suyuqliklar bo‘lgan qon plazmasi, limfa suyuqligi, me’da shirasi, siydik murakkab oqsillar, lipidlar, uglevodlar, tuzlarning eritmalaridir. Biz nafas olayotgan havo ham eritma hisoblanadi, havoning tarkibini asosan kislorod va azot tashkil etadi. Suvda karbonat angidridni eritib, gazli ichimlik olinadi. Iste’mol qilinadigan qahva yoki choy ham eritma boʻlib, qahva donalari va choy barglarini eritib va damlab tayyorlanadi. Dengiz va okean suvi ham eritma hisoblanadi, ular bir qancha tuzlar, xususan, natriy, kalsiy, kaliy va boshqa metallar tuzlarining eritmasidir. Antiseptik dorivor modda – yod ham kristall holdagi yodning etanoldagi eritmasidir. Eritmada erigan modda bilan erituvchini ajratib boʻlmaydi. Chin eritma rangli boʻlsa ham u shafof boʻladi. Uning zarrachalari shu qadar kichikligidan ular fltrdan va yarim oʻtkazuvchan membranalardan ham oʻta oladi. Yarim oʻtkazuvchan membranalar erigan moddaning yirik zarrachalarini oʻtkazmaydi. Suvda qattiq, suyuq va gazsimon moddalar erishi mumkin. Qattiq moddalarning suvda erishi anchagina murakkab jarayondir. Bunda qattiq modda kristallari sirtidan alohida molekulalar ajralib chiqib, diffuziya tufayli butun erituvchi hajmida taqsimlanishi kuzatiladi. Kristallning erishi bilan birga teskari jarayon, eritmadagi molekulalarning qayta kristallanishi ham sodir boʻladi. Erigan modda ortiqcha boʻlsa, bunda ma’lum vaqtdan keyin muvozanat yuzaga keladi. Qattiq moddaning erish tezligi, erigan moddaning choʻkish tezligiga teng boʻlgan (Ver = Vkr.) eritmalar toʻyingan eritma deyiladi. Ayni haroratda toʻyingan eritmada eng koʻp erishi mumkin boʻlgan modda boʻladi. Toʻyinmagan eritmada qattiq moddaning erish tezligi, erigan moddaning choʻkish tezligidan katta boʻladi (Ver>Vkr.). Bunday eritmalarda eriqan modda migdori toʻyingan eritmaga nisbatan kam boʻladi. Oʻta toʻyingan eritmada qattiq moddaning erish tezligi, erigan moddaning choʻkish tezligidan kichik boʻladi (Ver<Vkr.). Bunday eritmalarda erigan modda miqdori toʻyingan eritmaga nisbatan koʻp boʻladi. Bunday eritmalar beqaror boʻlib, erigan modda kristallaridan bir necha donasi tashlansa, eritmada yana kristallanish sodir boʻladi. 1-rasmda eritmalarni tayyorlash koʻrsatilgan. 1-rasm. Eritmalarni tayyorlash Eritmada erigan komponent oʻzining koʻpgina fzik xossalarini saqlab qoladi. Masalan, okean suvida erigan natriy xlorid shoʻr ta’mini saqlab qoladi. Shu kabi, qahva suvda eriganda xushboʻy qahva hidi his qilinadi. Eritmada komponentlar bir- biridan ajratilgan holda boʻlishi mumkin emas. Masalan, sharbat shakar va suv aralashmasidir. Sharbatda shakarni suvdan ajratib boʻlmaydi. Biologik suyuqliklar suv va unda erigan moddalar: glyukoza, elektrolitlar K+, Na+, Cl, Mg2+, HCO3- va HPO42- ni oʻz ichiga oladi. Organizm biosuyuqliklari tarkibida yuqorida keltirilgan moddalar ma’lum chegaralangan miqdorda boʻlishi shart. Elektrolitlarning miqdori oʻzgarishi jiddiy hujayraviy oʻzgarishlarga olib kelishi va salomatlikka xavf solishi mumkin.Eritmada erigan modda va erituvchi birbiri bilan reaksiyaga kirishmaydi, shuning uchun ularni turli miqdorda aralashtirish mumkin. Eritma tarkibidagi erigan modda zarrachalari erituvchi molekulalari orasida teng taqsimlangan boʻladi. Erigan modda va erituvchilarning turlari Erigan modda va erituvchilar qattiq, suyuq hamda gaz holatda boʻlishi mumkin. Erigan moddalarning fizikaviy xossalari erituvchiniki bilan bir xil boʻlib qoladi. Agar, shakar kristallari suvda eritilsa, shakarning suvdagi suyuq eritmasi hosil boʻladi. Shakar erigan modda, suv esa erituvchidir. Uglerod (IV)- oksidning suvda erishi natijasida gazli suv olinadi. Bunda karbonat angidrid erigan modda suv esa erituvchi hisoblanadi. 1-jadvalda ba’zi bir erigan moddalar, erituvchilar va eritmalarga misollar keltirilgan. 1-jadval Eritmalarga misollar Bilimni sinab kо‘rish uchun testlar 1. 1 ml 5% li eritmada necha gramm vitamin B6 bor (ρ=1g/ ml): A) 0,05 g; B) 0,5 g; D) 1,0 g; E) 0,005 g. 2. 100 ml 0,15M li eritma tayyorlash uchun 3M eritmadan qanday hajmi kerak boʻladi? A) 50,00 ml; B) 3,00 ml; D) 5,00 ml; E) 30,00 ml. 3. Glyukozaning izotonik eritmasining massa ulushini toping A) 4,50%; B) 1,50%; D) 10,50%; E) 0,85%. 4. Fiziologik eritma tarkibidagi tuzning modda miqdorini aniqlang A) 50 mol; B) mol; D) 5 mol; E) 0,3 mol. 5. 100 ml fziologik eritma tayyorlash uchun qancha suv kerak? W%(NaCl)=0,85% p=1 g/ml) A) 99,15 ml; B) 100,85 ml; D) 0,85 ml; E) 90,85 ml. 6. 100 ml suvda 25 g C6H12O6 erishidan hosil boʻlgan eritmadagi glyukozaning massa ulushini aniqlang: A) 20%; B) 30%; D) 40%; E) 25%. 7. 200 gr suvda 50 gr tuz eritilgan. Uning massa ulushini aniqlang: A) 0,2; B) 0,3; D) 0,4; E) 0,5. 8. 280 g suvda 40 g glyukoza eritilgan boʻlsa, bu eritmaning massa ulushini aniqlang: A) 12,50%; B) 18,56%; D) 15,89%; E) 9,52%. 9. 2M NaOH eritmasining massa ulushini aniqlang: (r=1,080 g/ml) A) 7,4; B) 40; D) 10; E) 20. 10. 500 g 20% li HCl eritmasiga 300 ml suv qoʻshildi. Hosil boʻlgan eritmadagi HClning massa ulushini aniqlang: A) 12,50%; B) 15,50%; D) 10,26%; E) 8,68%