ERKIN IQTISODIY ZONALARLARNING YARATILISHI VA FAOLIYAT KO‘RSATISHINING JAHON TAJRIBASI Tayanch iboralar: erkin savdo zonalari, bojsiz zonalar,erkin portlar, erkin tadbirkorlik zonalari, ofshor zonalar, texnopolislar, erkin shaharlar, maxsus erkin savdo zonalari, Butunjahon Savdo Tashkiloti. Reja: 1.Jaxondagi mavjud EIZ soni va ularning taqsimoti. 2.G‘arbiy Yevropa 3.AQSh. 1.Jaxondagi mavjud EIZ soni va ularning taqsimoti. 2006 yil iyul oyidagi ma’lumotlarga ko‘ra, turli ekspertlik baholashlari bo‘yicha dunyoda 1 200–2 000 ta turli tipdagi – bojsiz zonalar va erkin portlardan tortib to erkin tadbirkorlik zonalari, ofshor zonalar va texnopolislargacha bo‘lgan erkin iqtisodiy zonalar mavjud. 4.1-rasm. EIZ larning dunyo mintaqalararo taqsimlanishi[5]. 4.1-jadval 4.2.-rasm. Dunyoda EIZ larning taqsimlanishi[6]. 2.G‘arbiy Yevropa. G‘arbiy Yevropa-Germaniyadagi ESZ lar “eng keksa” erkin savdo zonalari bo‘lib hisoblanadi, ular Gamburg va Bremen erkin shaharlarida XIX asrda vujudga kelgan. Keyinchalik zonalar Kil, Kuksxafen va boshqa shaharlarda ham paydo bo‘lgan. 4.3-rasm. G‘arbiy Yevropadagi EIZ taqsimoti[5] EIZ larning aynan shu shaharlarda paydo bo‘lishi tasodif emas. Gamburg – Elba daryosi bo‘yida, Shimoliy dengizdan 100 km masofada joylashgan yirik dengiz va daryo porti, yirik shahardir. U yerda xalqaro aeroport, turli sanoat korxonalari joylashgan. Gamburgdagi ESZ portdagi ikkita uchastka, Kuksxafendagi boshqa zona hududining bir qismidan tashkil topgan (“Kuksxafen” ESZ ni Quyi Saksoniya yerlarining ma’muriyati boshqaradi). «Gamburg» ESZ ko‘p sonli 6 va 8 qavatli omborlar, pakgauzlar (ularning tovarlarni saqlash uchun foydalaniladigan maydoni 600 ming kv m dan oshiq), meva va sabzavotlar uchun mo‘ljallangan omborlar, neft va neft mahsulotlari uchun mo‘ljallangan omborlarni o‘z ichiga oladi. «Gamburg» ESZ ni boshqarish boshqa zonalarni boshqarishdan sezilarli darajada farq qiladi. Erkin portning erkin savdo zonasini boshqaradigan ma’muriyati (Gamburg yerlarini boshqaradigan tuzilmalar tarkibiga kiradi) bojxona funksiyalarini bajarish huquqiga ega (bojlarni yig‘ishdan tashqari). Ko‘pchilik omborlar va pakgauzlar firmalar va xususiy shaxslar tomonidan mustaqil ravishda ekspluatatsiya qilinadi. Biroq tovarlarni saqlaydigan yangi ob’ektlarni qurish zona rahbariyati bilan albatta kelishishni talab qiladi. Mahalliy hokimiyat o‘zining tarkibida inshootlar bo‘yicha maxsus kompaniyaga ega, u ESZ dagi tranzit omborlarning katta qismiga egalik qiladi, shuningdek ba’zi bir pakgauzlar ham unga tegishli. Daniyada erkin savdo zonasi Kopengagen porti hududida XIX asrning oxirida shakllangan. Kopengagen faqatgina Daniyaning poytaxti bo‘lib qolmasdan, yirik dengiz porti, xalqaro aeroport hamdir, bu yerda Malme (Shveyiya) bilan bog‘langan avtomobil va temir yo‘l paromi faoliyat ko‘rsatadi. Eksportga yo‘naltirilgan sanoat yuqori darajada rivojlangan, bu yerda eng yirik savdo firmalari va banklar joylashgan. Hozirgi kunda ESZ ning hududi 700 ming kv m atrofida joyni egallaydi. Bu yerda ombor binolarining joylashtirish uchun mo‘ljallangan 280 ming kv m dan oshiq maydonga ega bo‘lgan qudratli va shoxchalangan tarmog‘i yaratilgan (30 ming t ga mo‘ljallangan don omborlari, 30 ta atrofida pakgauzlar, bir necha o‘nlab transport depolari va hokazolar). Joylashtirish maydonlari kengaymoqda, chunki tadbiraorlar – zonaning ishtirokchilari ESZ ma’muriyatidan ijaraga olingan yerlarda yangi omborlarni qurish ishlarini olib bormoqdalar. ESZ ni aksiyadorlik kompaniyasi orqali Kopengagen portining ma’muriyati boshqaradi (aksiyalarning to‘liq paketi ma’muriyatga tegishli). Aksiyadorlik kompaniyasi (va demak, port ma’muriyati) zonada joylashgan barcha inshootlarning xo‘jayini bo‘lib hisoblanadi. Shuni qayd qilish lozimki, ESZ ning faoliyatini hukumat nazorat qiladi. Maxsus qonunga muvofiq ESZ tovarlarni saqlash, saralash, tamg‘alash, qayta ishlash va ekspozitsiyalash huquqiga ega. ESZ da qandaydir bir korxonalarni yaratish, shuningdek zonaning ichida chakana savdoni tashkil qilish uchun jamoatchilik ishlari Vazirligining maxsus ruxsatnomasi talab qilinadi. Deklaratsiyalanmagan tovarlarni iste’mol qilish cheklanadi, ular boj to‘loviga tortiladi. Avstriyada – Lins, Gras, Zolbad-Xalle va Venada bir nechta erkin iqtisodiy zonalar (amalda barchasi ESZ lar) faoliyat ko‘rsatadi. Ulardan dastlab tashkil qilingani – Linsda. Bu Avstriyaning shimolidagi yirik shahar (Yuqori Avstriya yerlari), Dunaydagi daryo porti, aeroport, mahsulotining katta qismi eksportga ketadigan rivojlangan sanoatga ega bo‘lgan muhim transport uzelidir. Linsadagi ESZ kattagina ishlab chiqarish maydonlariga ega: pakgauzlar, tranzit depolar, omborlarning maydoni taxminan 40 ming kv m ni; ochiq osmon ostida saqlash uchun mo‘ljallangan maydonlar taxminan 100 ming kv m ni; sovutgich-omborning maydoni 5,8 ming kv m ni; ishlab chiqarish binolarining maydoni taxminan 13 ming kv m ni, yig‘ish ustaxonalarining maydoni 5 ming kv m ni tashkil qiladi, ma’muriy binolar bu hisobga kirmaydi. Avstriyadagi boshqa ESZ lar o‘zining ko‘lamlari bo‘yicha Linsdagidan orqada qoladi. Avstriyadagi qonunchilikka ko‘ra, erkin savdo zonalari faqatgina savdo operatsiyalari, saqlash, tamg‘alash, ekspozitsiyalash emas, balki ishlab chiqarish faoliyati bilan ham shug‘ullanishi mumkin. Erkin savdo zonalarini uchta zonada mas’uliyati cheklangan o‘rtoqlik (MChO‘) va bitta zonada – aksiyadorlik jamiyati boshqaradi. Bu boshqarish tuzilmalarining ishtirokchilari qatoriga mahalliy hokimiyat organlari ham, banklar, savdo palatalari, sanoat birlashmalari ham kiradi. Ikkita erkin savdo zonasi Gresiyada faol tarzda faoliyat ko‘rsatadi: biri – Salonikida, ikkinchisi – Pireyada. Ular tegishlicha 1925 va 1932 yilda tashkil qilingan. Salonikidagi ESZ ni boshqarish Savdo Floti Vazirligining tarkibiga kiruvchi avtonom organga, Pireyadagini boshqarish esa – port ma’muriyatiga yuklatilgan. ESZ larga taqdim qilingan katta imtiyozlar bilan bir qatorda (masalan, zonalarda ma’muriyat, Savdo Floti Vazirligi va Moliya Vazirligining ruxsati bilan tashkil qilingan korxonalar zaruriy xomashyo va materiallarni boj to‘lamasdan olib kirish huquqiga ega, shuningdek yuklarni tranzit qilish bo‘yicha imtiyozlarga ega va hokazolar) jiddiy cheklashlar ham mavjud: Gresiya hukumatining monopoliyasini tashkil qiladigan tovarlarni olib kirish (tuz, kerosin, gugurt, sigaretalar uchun qog‘oz va boshqalar) ta’qiqlangan; ESZ ga Gresiyada ishlab chiqarilgan tovarlarni olib kirish maxsus ruxsatnomani talab qiladi; shuningdek Gresiyada foydalanish uchun mo‘ljallangan tovarlarni qayta ishlash ham bojxona organlarining ruxsatisiz mumkin emas. XX asrning 60-yillarida Finlyandiya erkin iqtisodiy zonalarni yaratish bilan jiddiy shug‘ullana boshlagan. Bu yerda ESZ lar Xanko, Xelsinki, Turkuda paydo bo‘lgan. Ular aksiyadorlik kompaniyasi tomonidan boshqariladi, biroq aksiyalarning bir qismi munitsipalitetlarga tegishli. Shuni qayd qilish lozimki, ESZ larning faoliyatini mahalliy hokimiyat organlaridan tashqari Finlyandiya Hukumati ham nazorat qiladi. Bunda davlat organlari yuklarni ESZ da saqlash, yuklash-tushirish ishlarining stavkalarini tasdiqlaydi. Irlandiya EIZ larni joriy qilishning muvaffaqiyatli tajribasiga ega. Bu yerda 1947 yilda hukumat «Shennon» erkin bojsiz zonani yaratish to‘g‘risida qaror qabul qilgan. Zonani yaratishdan bosh maqsad yangi ish o‘rinlarini yaratish, shuningdek «Shennon» aeroporti orqali o‘tadigan yo‘lovchi va transport oqimlarini kuchaytirish bo‘lgan. EIZ hududida bojsiz eksport-import rejimi joriy qilingan, foyda stavkasi 10% ni tashkil qilgan, bu aeroport orqali o‘tadigan yuk va yo‘lovchi oqimlarining sezilarli darajada ortishini, yangi sanoat korxonalarining yaratilishi va Irlandiyaning g‘arbining umumiy rivojlanishini ta’minlagan. Bugungi kunda «Shennon» EIZ – asosan yuqori texnologiyali korxonalardan tashkil topgan yuqori darajada rivojlangan sanoat markazi bo‘lib, bu yerda 110 tadan oshiq xorijiy firmalar faoliyat ko‘rsatadi, 6 mingtadan oshiq ish o‘rinlari yaratilgan, yillik eksport hajmi 1 mlrd dollardan oshiqni tashkil qiladi. 1980-yillarning o‘rtalarida Shennondan 24 km masofada joylashgan Limerik portida texnopark faoliyat ko‘rsata boshlagan. Texnoparkda ilmtalab ishlab chiqarishlarni ishlab chiqish bilan band bo‘lgan 80 taga yaqin firmalar ishtirok etadi. 3.AQSh.Ma’lumki, AQSh global erkin savdo falsafasini faol tarzda qo‘llab- quvvatlaydi, shu sababli uning iqtisodiyoti maxsus erkin savdo zonalariga muhtoj ekanligini tasavvur qilish qiyin. Biroq shunga qaramasdan 1934 yilda mamlakat hududida erkin savdo zonalari bo‘yicha Dastur amal qila boshlagan. O‘zining vazifalari bo‘yicha maxsus iqtisodiy zonaning rejimiga o‘xshash bo‘lgan bu Dastur AQSh ga tovarlarni import qilishga ko‘maklashish uchun mo‘ljallangan. Maxsus erkin savdo zonalari-«Bu maxsus ajratilgan geografik joylar – erkin savdo zonalari – odatda dengiz portlarida yoki ularning yaqinida yaratiladi va AQSh bojxona xizmatining nazorati ostida bo‘ladi». Bu Dastur kichik va o‘rta biznes korxonalari uchun mo‘ljallangan, o‘zining tabiati bo‘yicha uni shahar joylardagi “sanoat parklari” ga tenglashtirish mumkin. Bu rayonlarga tovarlar xorijdan ham, AQSh ning o‘zining hududidan ham olib kirilishi mumkin. Bunday zonalar o‘zida bojxona xizmatining nazorati ostida bo‘ladigan qo‘riqlanadigan hududlarni taqdim qiladi, biroq bojxona bojlari va boshqa soliq yig‘imlari nuqtai-nazaridan ular mamlakat hududidan tashqarida bo‘lib hisoblanadi. Import bojlari faqatgina tovarlar zona hududidan AQSh hududiga olib chiqiladigan hollarda qo‘llaniladi. Bunday zonalarda ishlaydigan firmalar Amerika firmalari bo‘lishi ham, xorijiy firmalar bo‘lishi ham mumkin[6]. Dunyodagi aksariyat an’anaviy maxsus iqtisodiy zonalardan farqli o‘laroq, AQSh dagi ESZ larning asosiy profili tovarlarni import qilishdan iborat emas. Garchi ular tomonidan yaratiladigan ish o‘rinlari ular joylashgan mintaqaga ijobiy ta’sir ko‘rsatsada ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahalliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun ham mo‘ljallanmagan. 2004 yil holatiga ulardan 157 tasi amaldagi bo‘lgan, ularda faoliyat ko‘rsatayotgan kompaniyalarning soni esa – 2700 tadan oshiqni tashkil qilgan bu zonalarning shunchalik uzoq vaqt davomida ishlayotganligi hayron qolarli hol bo‘lib hisoblanadi. Bu firmalarning faoliyat hajmi 317 mlrd dollar deb baholangan, ular 22 mlrd dollarlik tovarlarni eksport qilgan va 337 039 ta AQSh fuqarolariga ish joylarini taqdim qilgan[7]. Ularning rivojlanishi avvalgiday hukumat e’tiborida bo‘lgan bunday zonalarni yaratishdan maqsad - jahon bozorida milliy sanoatning raqobatbardoshligini oshirishdan iborat. Umuman olganda, EIZ larning faoliyati nisbatan unchalik sezilarli bo‘lmagan, Butunjahon Savdo Tashkiloti ham, NAFTA ham ularga sezilarli ta’sir o‘tkazmagan. Bu zonalarning ishini erkin savdo zonalari milliy Assotsiatsiyasi (NAFTZ) qo‘llab- quvvatlaydi. Bu notijorat tashkiloti bo‘lib, uning missiyasi “AQSh ning erkin savdo zonalari bo‘yicha Dasturi vositasida jahon biznesini mahalliy joylar bilan bog‘lash” dan iborat[8]. Boshqarish tuzilmasi-yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, AQSh da erkin savdo zonalarining maqomi 1934 yilda qabul qilingan xorijiy mamlakatlar bilan savdo qilish zonalari to‘g‘risidagi Qonun bilan o‘rnatilgan. Hozirgi kunda boshqaruvning ijro kotibiyati AQSh savdo Departamentining import bo‘yicha ma’muriyati binosida joylashgan, shu tariqa u asosiy federal vazirliklardan birining bir qismi bo‘lib hisoblanadi. Mikrodarajada alohida olingan zonada kechayotgan faoliyatni joriy nazorat qilish funksiyasi uning tasarrufida bo‘lgan portdagi bojxona posti direktorining zimmasiga yuklatilgan. Shu bilan birgalikda zonalarning faoliyati berilgan shtat va munitsipalitetning odatdagi qonunchiligi bilan ham tartibga solinadi. Shunisi qiziqarliki, ESZ da, yuridik shaxs sifatida, davlat korporatsiyalari yoki xususiy korporatsiyalar orasidan homiylar bo‘lishi mumkin, ular uning infratuzilmasini boshqarishi yoki zonaning o‘zi ularda pudratchi sifatida chiqishi mumkin[9]. Zonalar ochiq faoliyat yuritishi va o‘zlarining xizmatlari va to‘lov stavkalarini e’lon qilishi lozim. «Odatdagi umumiy mo‘ljallanishli ESZ iste’molchilarga o‘zining ombor va distribyutorlik quvvatlarini, asosan transportning har xil turlari kirishi mumkin bo‘lgan ombor binolarini taqdim qiladi. Erkin savdo zonalarining ko‘pgina loyihalari sanoat parki uchastkasini o‘z ichiga oladi, bu uchastkada foydalanuvchilar o‘zlarining binolarini qurishi mumkin bo‘ladi». Agar qandaydir bir tovar o‘zining parametrlari bo‘yicha berilgan zonaning standart yuklash-tushirish toifasiga to‘g‘ri kelmasa, u holda subzona yaratilishi mumkin. Biroq ESZ larda tovarlarning spirtli ichimliklar, qurol-yarog‘ va soatlar kabi turlariga ishlov berish va ularni saqlash ta’qiqlangan. AQSh mintaqalari bo‘yicha taqsimlanishi: Har bir shtatda hech bo‘lmaganda bitta ESZ bor(2.4-rasm). Ulardan taxminan 60 tasi bekor turibdi (ya’ni operatsiyalar bajarish uchun yuridik maqomga ega). Biroq ESZ larning keng tarmog‘i Federal Hukumat milliy biznesga butun mamlakat hududi bo‘ylab zonalar tomonidan taklif qilinayotgan imkoniyatlarni taqdim qilish bo‘yicha faol pozitsiyada turganligini ishonarli tarzda tasdiqlanadi. 4.4-rasm.AQShdagi EIZ taqsimoti[8]. Og‘irlik markazi va afzalliklar-AQSh da ESZ larning asosiy maqsadi milliy biznesning raqobatbardoshligini qo‘llab-quvvatlashga ko‘maklashish ekanligiga hech qanday shubha yo‘q. ESZ lar doirasida kompaniyalar tovarlarni saqlashi, partiyalarga ajratishi, qayta o‘rashi, sotishi, yig‘ishi, distribyusiyalashi, saralashi, aralashtirishi (jumladan, xorijiy tarkibiy qismlar bilan), ishlov berishi, ishlab chiqarishi va yo‘q qilishi mumkin. Boshqaruvning ijro kotibiyatini savdo Departamentining import bo‘yicha ma’muriyati rahbarligi ostiga berilganligi faktining o‘ziyoq federal ma’muriyat uchun mazkur dastur qanchalik muhimligini ko‘rsatib turibdi: u shunchaki milliy biznesga o‘zining raqobatbardoshligini ushlab turishga yordam berishga intilib qolmasdan, balki boshqa mamlakatlardagi EIZ larda ishlaydigan xorijiy kompaniyalar ega bo‘lgan xuddi o‘sha afzalliklarni taqdim qilishga ham intilmoqda. Foreign&Trade Zone, Resource Center dasturining internet-sahifasi Amerikadagi ESZ larning xizmatlaridan foydalanadigan firmalar uchun 5 ta asosiy afzalliklarni keltiradi[8]:  “Qaytar” ta’riflardan ozod bo‘lish;  Mahsulot reeksport qilingan taqdirda bojlardan ozod bo‘lish;  Chiqindilar, temir-tersak va hokazolarga bojlardan ozod bo‘lish;  Jo‘natishlar to‘g‘risida har haftalik hisobdorlik (mahsulotni har bir jo‘natish bo‘yicha hisobdorlikni ko‘zda tutadigan odatdagi tizimdan farqli o‘laroq);  Boj to‘lovlarini kechiktirish mumkinligi. “Qaytar” tariflardan ozod bo‘lish soliqqa bo‘lg‘usi mahsulotning xorijdan import qilinadigan tarkibiy qismlari emas, yakuniy mahsulotning o‘zi tortilishini bildiradi. Bu ESZ da ishlaydigan Amerika kompaniyalarini xuddi shunday mahsulotlarni AQSh ga eksport qiladigan xorijiy kompaniyalar bilan teng holatga qo‘yadi. Importga va tarkibiy qismlarga solinadigan soliqlar odatda yakuniy mahsulotga solinadigan soliq stavkasidan yuqoriroq bo‘ladi. Bundan tashqari, yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan xomashyoning ko‘pgina turlari kattagina miqdordagi chiqindilarni o‘z ichiga oladi. Chiqindilar portda qolgan taqdirda bojlar va keyingi transport xarajatlaridan kattagina tejashga erishish mumkin bo‘ladi. Har haftada barcha yetkazib berishlar bo‘yicha yagona hisobotni taqdim qilish import qilinadigan yuklarni uzatish uchun yig‘imlardan tejash imkonini beradi, ular odatda bunday turdagi alohida olingan operatsiyalarning yig‘im stavkalaridan kelib chiqish bilan hisoblanadi. Va nihoyat, yig‘imni to‘lashning mahsulotni jo‘natish paytigacha kechiktirilishi iste’molchiga soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha kattagina hajmdagi avans to‘lovlarini tejash imkonini beradi. Amerikaliklar ESZ larning afzalliklariga befarq emasligi faktini xorijiy EIZ larning faoliyat ko‘rsatish tajribasini 2004 yilda Amerika erkin savdo zonasi xodimlari tomonidan o‘tkazilgan tahlil qilish natijalari ham tasdiqlaydi. Ular dunyoning 63 ta mamlakatida – Argentinadan tortib Yaponiyagacha bunday zonalarning operatsion parametrlari va afzalliklarini tadqiq qilganlar. Alohida olingan mamlakat bo‘yicha ma’lumotlar zonalarning tiplari va soni, ularning geografik joylashuvi, kompaniyalar ishlaydigan inshootlar, zonalar bojxona hududidan tashqarida joylashgan-joylashmaganligi, mulkchilik masalalari, ularning faoliyatida hukumatning ishtiroki, imtiyozlar (quyidagi jihatlar ko‘zda tutilgan: tovarlarni boj to‘lamasdan olib kirish, bojsiz eksport qilish rejimi, ishlab chiqarishga ruxsat olishga zarurat yo‘qligi, xorijiy yoki mahalliy boshlang‘ich materiallardan foydalanish, mamlakat hududiga ichki istemol maqsadlari uchun olib kirish, bunday holda boj to‘lanadimi va agar shunday bo‘lsa – tarkibiy qismlar yoki yakuniy mahsulot soliqqa tortiladimi), soliqlardan ozod qilish, moliyaviy rag‘batlar (grantlar, qarzlar, ijara), tartibga solishdagi yengilliklar, cheklashlar (masalan, faqatgina butun mahsulotni yoki uning ma’lum bir qismini eksport qilish maqsadlarida ishlab chiqarish, undagi shu joyning o‘zida ishlab chiqarilgan tarkibiy qismlarning foyiz miqdori, ichki investitsiyalarning foyiz miqdori) va hokazolarga tegishli bo‘lgan. Bu detalli tadqiqot natijalari axborot massivini tahlil qilish asosida ishlab chiqilgan va AQSh dagi ESZ larning xorijdagi analoglarga qaraganda samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan konkret tavsiyalar bilan birgalikda dunyo yuzini ko‘rgan [10]: Amaldagi ESZ lar uchun mahsulotni ishlab chiqarishga bo‘lgan oddiy talabnomalarga ishlov berish vaqtini tezlashtirish; Kichik va o‘rta biznes korxonalar uchun talabnomalar berish formati va protsedurasini tezlashtirish va talabnoma berishdan oldin keladigan konsalting protseduralarini optimallashtirish. Ravshanki, global iqtisodiyotning mavjud ramkalari AQSh ESZ larida ishlayotgan kompaniyalarning raqobatbardoshlik darajasini oshirish uchun protseduralarning ko‘proq yuqori sur’ati va oddiyligini talab qiladi. Ushbu hisobotda keltirilgan tavsiyalar qanchalik jiddiy qabul qilinganligini “Kichik va o‘rta ishlab chiqaruvchilarga vaqtinchalik oraliq ishlab chiqarishga ruxsat berish protsedurasini takomillashtirish” deb nomlangan 2016 yilgi hisobot tasdiqlaydi. Sanoat sektorining moliyaviy manbalari va mablag‘larning taqsimlanishi- yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, AQSh da ESZ larning daromad manbai – ularning doirasida ishlaydigan kompaniyalar bo‘lib hisoblanadi. ularning aksariyati neft, avtomobil, farmasevtika, elektronika sanoatida faoliyat ko‘rsatadi. Zonalarga tovarlarni yetkazib berishning taxminan 64% i AQSh ga, qolgan qismi esa – xorijiy mamlakatlarga to‘g‘ri keladi. 2004 yilda ESZ larda ishlab chiqarilgan mahsulotning taxminan 18% i eksportga, qolgani esa ichki bozorga ketgan[8]. Amalga oshirilgan loyihalarning muvaffaqiyatlilik ko‘rsatkichlari va ularni amalga oshirishda “og‘irlik markazi” ni tanlash tendensiyalari AQSh da ESZ lar qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lib chiqqan? Ularning faoliyatining mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichi sifatida ichki bozorga mahsulot yetkazib berishni ko‘rib chiqish mumkin. Yuqorida aytilgan hisobotga ko‘ra, bunday tarzda yetkazib berilgan mahsulot miqdori 305,2 mlrd dollarni tashkil qilgan, 2000 yilda u 238 mlrd dollarga, 1995 yilda esa – bor-yo‘g‘i 143 mlrd dollarga teng bo‘lgan1. Boshqacha qilib aytganda, o‘tgan 9 yilda mahsulot yetkazib berish ikki martadan ko‘proqqa o‘sgan, ko‘rsatilgan davrda ZSZ larning soni esa 134 tadan 157 taga yetgan, 1995 yilda ularda ishlagan firmalar soni 2700 tadan oshiqni tashkil qilgan va ularda 316 mingta xodimlar ishlagan. O‘tgan 9 yil davomida kompaniyalar va ish o‘rinlarining soni unchalik ko‘p oshmaganligi fakti esa firmalar va ulardagi xodimlarning unumdorligining oshganligining yana bir isboti bo‘lib hisoblanadi[8]. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar AQSh da ESZ lar, NAFTA ning rivojlanishi va erkin savdoning BST (Butunjahon Savdo Tashkiloti) ning yurisdiksiyasi ostida butun dunyoga tarqalishiga qaramasdan, avvalgiday samarali ekanligidan guvohlik beradi. Kanada ham bunday tipdagi bor-yo‘g‘i 2 ta zona bor, ular “erkin bojxona zonasi” deb ataladi. Ular Stivenfill (Nyufaundlend oroli) va Sidney (Yangi Shotlandiya) shaharlarida joylashgan. Ular, xuddi eksport mahsulotlarni distribyusiyalash markazlari kabi, Kanada chegara xizmatiga bo‘ysunadi, O‘zbekistonda ham AQSh tajribasining o‘rganilishi, maqsadga muvofiq bo‘ladi. 1 (http://ia.ita.doc.gov/ftzpage/annual&report.html