ERKIN IQTISODIY ZONALARNI TASHKIL ETISH VA
BOSHQARISHNING HORIJIY TAJRIBASI
Reja
Kirish
1. Erkin iqtisodiy zonalar tushunchasi
2. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish,ularni amal qilishi va rivojlanish
jarayonlarni boshqarish
3. Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etishda jahon tajribasi
Xulosa
Adabiyotlar
KIRISH
“Biz iqtisodiyotimizga sarmoya kiritishga intiladigan investorlar uchun
hududlar va tarmoqlar bo’yicha investitsiya loyihalarini puxta shakllantira olsak,
bu masalada ijobiy natijaga erishish mumkin. Bu borada erkin iqtisodiy zonalar va
kichik sanoat zonalarida biznes subyektlarini joylashtirish, ularga imtiyoz va
preferensiyalar berishni tashkiliy va huquqiy jihatdan tartibga solish lozim”.
Sh.M.Mirziyoyev
Jahon standartlariga javob beradigan va dunyo bozorlarida talab
qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni, birinchi
galda, to’g„ridanto’g„ri investitsiyalarni jalb etish bo’yicha qulay shart-sharoitlar
yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi vaqtda mazkur vazifalarni amalga
oshirishda erkin iqtisodiy hududlar yetakchi o’ringa ega. Shu boisdan dunyoning
aksariyat davlatlari, xususan, Xitoy, AQSh, Fransiya, Janubiy Koreya, Meksika,
Vengriya, Bolgariya kabi mamlakatlar misolida hududning geografik va boshqa
qulayliklaridan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, bugungi kunda erkin
iqtisodiy hududlarni tashkil etish zaruriyat va an’anaga aylangan. Birgina o’tgan
asr 90 yillarining o’rtalarida dunyoda 1200 ga yaqin erkin iqtisodiy hududlarning
har xil turlari, jumladan, eksportga mo’ljallangan 300 dan ortiq ishlab chiqarish
hamda 400 ga yaqin erkin ilmiy-texnikaviy hududlar faoliyat ko’rsatgan. Chunki,
bunday
hududlarni
tashkil
etishdan
asosiy
maqsad
mintaqani
jadal
ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini, istiqbolli
texnologiya hamda boshqaruv tajribasini jalb etish orqali uning sanoat salohiyatini,
ishlab chiqarish, transport-tranzit va ijtimoiy sohani rivojlantirish barobarida,
zamonaviy bozor infratuzilmalarini tashkil etishdan iboratdir. Erkin iqtisodiy
hududlar
hozirga
kelib
to’xtovsiz
rivojlanmoqda.
Rivojlanish
oddiydan
murakkabga, arzon va tez sotiladigan variantdan ko’p tarmoqli va kapital talab
qiluvchiga o’tib bormoqda. Zamonaviy jahon tajribasida 30 ga yaqin erkin
iqtisodiy hududlarning turlari mavjud bo’lib, ulardan ko’p ulushga ega bo’lganlar
bu bojxona hududlari, to’lovlar olib tashlangan hududlar, bojxona erkin hududlari,
erkin eksport hududlari, erkin eksportga mo’ljallangan ishlab chiqarish hududlari,
erkin ishlab chiqarish hududlari, iqtisodiy barqarorlik hududlari, o’zaro
tadbirkorlik hududlari, texnika-iqtisodiy rivoljantirish hududlari, fan-sanoat
parklari va boshqalar iqtisodiyotda muhim ahamiyat ega kasb etib kelmoqda.
O’zbekistonda ham iqtisodiyotni yuqori darajada rivojlantirish maqsadida
mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish va ular faoliyatini
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O’zbekistonda erkin iqtisodiy
hududlar faoliyati 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar
to’g„risida”gi
O’zbekiston
Respublikasi
Qonuni
bilan
tartibga
solinadi.
Mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirish, ularning faoliyatini
kengaytirish oldimizda turgan eng muhim vazifalardan hisoblanadi. Zero, erkin
iqtisodiy hududlar milliy iqtisodiyotni alohda mintaqalar darajasida rivojlantirish
bilan
birga,
ularning
jahon
iqtisodiyotiga
integratsiyasini
va
xalqaro
raqobatbardoshligini ta’minlashda hamda boshqa bir qator dolzarb masalalarning
ijobiy hal etilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun mamlakatda
mazkur sohaga oid zamonaviy bilim, ko’nikma va malakaga ega bo’lgan kadrlarni
tayyorlash talab etiladiki, mazkur darslik aynan ushbu vazifani bajarishga
qaratilgan adabiyot sifatida xizmat qiladi. Mazkur darslik o’n ikki bobdan iborat
bo’lib, u, o’z navbatida, zarur ko’rgazmali rasmlar, jadvallar, zaruriy axborotlar va
huquqiy-me’yoriy hujjatlar tahlili bilan to’ldirilgan. Birinchi bobda erkin iqtisodiy
hududlarning mazmuni, rivojlanish tarixi va bosqichlari, maqsadlari hamda jahon
xo’jaligi aloqalaridagi o’rni yoritib berilgan. Ikkinchi bobda erkin iqtisodiy
hududlarni tashkil etish va faoliyat ko’rsatishining huquqiy asoslari va ularni
shakllantirishning xorijiy va milliy tajribalari keng yoritilgan. Uchinchi bobda
erkin iqtisodiy hududlarning tasnifi, turlari, xususiyatlari asoslab berilgan.
To’rtinchi bobda investitsiya muhitining mazmuni, iqtisodiy faollikni va erkin
iqtisodiy hududlarni rivojlantirishdagi ta’minlashdagi ahamiyati hamda undagi
imtiyozlar va ta’sir etuvchi omillar tahlil qilingan va yoritib berilgan. Beshinchi
bobda erkin iqtisodiy hududlarda logistika infratuzilmasining ahamiyatini, uni
shakllantirishning va logistik xizmatlarni samarali yo’lga qo’yishning zarurligi va
bu boradagi O’zbekistondagi amalga oshirilayotgan islohotlar izohlab berilgan.
Oltinchi bobda erkin iqtisodiy hududda bojxona ishi va uni tashkil etishning
zarurligi, asoslari, tartibi va jarayonlari masalalar o’rin olgan. Yettinchi bobda
erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etishning jahon tajribalari, jumladan, rivojlangan
va rivojlanayotgan davlatlar tajribalari misolida batafsil yoritilgan. Sakkizinchi
bobda AQShda tashkil etilgan erkin iqtisodiy hududlarning asosiy turlari va
ularning tasnifi, xususiyatlari va ularning investitsiyalarni jalb etishdagi tutgan
o’rni to’g„risidagi ma’lumotlar berilgan. Tuqqizinchi bobda Xitoy Xalq
Respublikasida erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish maqsadlari, ahamiyati va
xususiyatlari. Xitoyda erkin iqtisodiy hududlarning tashkil etilishi va rivojlanishi
bosqichlari kabi masalalar atroflicha yoritilgan. O’ninchi bobda Rossiya
Federatsiyasida erkin iqtisodiy hududlar tashkil etilishi va rivojlanishi tarixi,
turlari, maqsadlari va rivojlanish xususiyatlari ko’rsatib berilgan. O’n birinchi
bobda offshor hududlarning mazmuni, yuzaga kelib sabablari, turlari, ahamiyati,
jahon xo’jaligida tutgan o’rni, undagi imtiyozlar va offshor kompaniyalar faoliyati
haqida ma’lumotlar berilgan berilgan. O’n ikkinchi bobda O’zbekiston
Respublikasida tashkil etilgan erkin iqtisodiy hududlar va ularning rivojlanish
xususiyatlari atroflicha yoritilgan. Ushbu darslikda yoritilgan barcha masalalar
erkin iqtisodiy hududlar faoliyatini tashkil etish, boshqarish va unda
investitsiyaarni jalb etish hamda tadbirkorlik faoliyatini olib borishda muhim asos
bo’lib xizmat qilishi mumkin
1. Erkin iqtisodiy zonalar tushunchasi
Erkin iqtisodiy zonalar — davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus
qonunlarga muvofiq, xoʻjalik va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shugʻullanish uchun
imtiyozli soliq, moliya, huquqiy sharoitlar joriy qilinadigan muayyan hududlar.
Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda
zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy
zonalarz. koʻp hollarda davlatlararo tutash hududlarda (bir necha davlatlarning
chegaralari tutashgan hudud), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda yoki transport
yoʻllari tutashgan hududlarda tashkil etiladi.
Erkin iqtisodiy zonalarz.da alohida xalqaro huquqiy status joriy etiladi.
Lekin u qayerda joylashishidan qatʼi nazar, shu mamlakatning ajralmas boʻlagi
hisoblanadi, barcha amaliyotlar (yer ajratish, firma va kompaniyalarni tashkil etish,
chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish, boj toʻlovlari, soliq
toʻlovlari boʻyicha imtiyozlar, qaysi valyuta yoki valyutalar toʻlov vositasini
oʻtashi, hududni boshqarish tartibi va boshqalar) qabul qilingan qoidalar asosida
tezkorlik bilan bajariladi. Erkin iqtisodiy zonalarz.ni tashkil etishdan maqsad
koʻplab yangi texnologiya, investitsiyalarni jalb qilib, rivojlangan iqtisodiy makon
yaratish va shu yoʻl bilan mamlakat iqtisodiyotini tezkorlik bilan rivojlantirishdir.
Erkin
iqtisodiy
zonalarz.ni
hozirgi
zamon
iqtisodiy
integratsiya
jarayonlarining mahsuli, deb qarash unchalik toʻgʻri emas. Uning tarixi juda
koʻhna. Erkin iqtisodiy zonalarz. tarixi mil. boshlariga borib taqaladi. qadimiy
finikiyaliklar, yunonlar va rimliklar savdo ishlarini rivojlantirish maqsadida chet el
savdo kemalarining oʻz portlariga erkin kiribchiqishini va ularning xavfsizligini
taʼminlaganlar. 16 va 17-asrlarda Yevropaning qator shaharlari oʻzlarini „erkin
savdo shaharlari“ deb eʼlon qilganlar. Buyuk Amir Temur davrida Samarqand ana
shunday erkin savdo markazi boʻlgan, mamlakatning barcha karvon yoʻllari
hokimiyat himoyasiga olingan.
Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar,
erkin bojxonalar zonalari, ilmiytexnika zonalari. Ular AQShda texnoparklar,
Yaponiyada texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, maxsus iqtisodiy zonalar
(asosan, eksportga ixtisoslashgan) ham mavjud. Dastlabki Erkin iqtisodiy
zonalarz.lardan biri Irlandiyada „Shennon“ aeroportida (1959) tashkil etilgan edi.
Keyinroq shunday zona Angliyadagi „DogAylend“ aeroportida paydo boʻldi. Baʼzi
Erkin iqtisodiy zonalarz, lar ancha yirik hududlarda tashkil etiladi. Mas,
Braziliyadagi Manaus, Xitoydagi maxsus iqtisodiy hudud „Shenjen“ va boshqalar
shunday zonalardir. Jahon amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalarz.lar rivojlangan
(Buyuk Britaniya, Germaniya, Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek,
rivojlanayotgan (Braziliya, Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar)
mamlakatlarida ham tashkil etildi. Erkin iqtisodiy zonalarz.ga chet el kapitalini jalb
qilish Xitoy siyosatida ancha keng qoʻllanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy
zonalarz.lar Birlashgan Arab amirliklari, Rossiya va Polshada tashkil etildi.
Rossiya va Xitoy hamkorligida tashkil etilgan Blyagovanichensk — Xeyxe, Qora
dengiz boʻyi, Kaliningrad viloyatidagi „Yantar“ Erkin iqtisodiy zonalarz.lari ham
shunday makonlardir. Hozir jahonda 600 dan ortiq Erkin iqtisodiy zonalarz.
mavjud.
Oʻzbekistonda Erkin iqtisodiy zonalarz. gʻoyasi milliy iqtisodiyot
taraqqiyoti uchun ijobiy baholandi. Shu bois 1996-yilning 25-aprelda mamlakat
parlamenti Oʻzbekiston Respublikasining „Erkin iqtisodiy zonalar toʻgʻrisida“
qonunini qabul qildi. Bu qonun chet el investitsiyalari, savdo va sanoat
sohalarining rivojlanishi, aholini ish bilan taʼminlashni yaxshilash uchun qulay
sharoit yaratishga meʼyoriyhuquqiy asos yaratdi.
XX asrning ikkinchi yarimlaridan boshlab erkin iqtisodiy hudud (EIH)
xalqaro iqtisodiyotning ajralmas qismi bo’lib kelmoqda. Jahon xo’jaligi aloqalarida
erkin iqtisodiy hudud xalqaro tovaralmashinuvining faollashuvi, investitsiyalar
mobilizatsiyasi, ish bilan bandlik darajasini o’sishi hisobiga iqtisodiy o’sish
ko’rsatkichini tezlashtiruvchi omil sifatida qaralmoqda. Shu sababdan bugungi
kunga kelib dunyo miqyosida EIHlarni tashkil etish va rivojlantirishga bo’lgan
e’tibor, munosabat tobora ortib bormoqda. Jumladan, ayni vaqtga kelib
O’zbekiston Respublikasida ham mavjud 14 ta hududning 12 tasida 21 ta EIHlar
tashkil etilishiga asos solingan bo’lib, ularning huquqiy asoslari ishlab chiqilgan.
Jahon amaliyoti tajribasi shuni ko’rsatadiki, EIHlar milliy va xorijiy
investitsiyalarni
jalb
qilish
bilan
birgalikda,
ishlab
chiqarishga
yangi,
energiyatejamkor, zamonaviy yuqori texnologiyalarni olib kirish, ilg„or xorijiy
menejment va marketing tajribalaridan foydalanish, yangi ishlab chiqarishlar
evaziga ichki bozorni import o’rnini bosuvchi tovarlar bilan to’ldirish, mamlakat
eksport salohiyatini yanada oshirish, tashqi savdoni rivojlantirish, hududlarda
yangi ish o’rinlari yaratish, valyuta tushumlari kirib kelishini ko’paytirish, oltin-
valyuta zahirasi hajmini oshirish, iqtisodiy o’sishni ta’minlash, milliy valyuta
barqarorligini mustahkamlash, Davlat budjeti daromadlarini oshirish va
pirovardida, milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va
xalqaro raqobatbardoshligining yanada kuchayishiga keng yo’l ochib beriladi
hamda unga xizmat qiladi. Dunyo miqyosida turli davlatlarda tashkil etilgan va
etilayotgan EIHlar sonining ortib borishi va EIHlarga ega davlatlar sonining ham
ortib borishi (bugungi kunga kelib, ularning soni 140 dan oshdi) ushbu EIHlarning
o’zi nima, uning ahamiyati, muhimligi va samaralari, afzalliklari haqida yetarlicha
tushuncha, tasavvur va bilimga ega bo’lish zaruriyatini kuchaytirib bormoqda. Shu
sababdan ushbu masalaga jiddiy yondashish uni alohida fan sifatida o’rganish
darajasiga ham olib chiqdi. Bu esa mazkur “Erkin iqtisodiy hududlar” fanini
o’zlashtirishda, eng avvalo, EIHlarning mazmun-mohiyatini yaxshi o’rganish,
bilish va u haqda yetarlicha tushunchaga ega bo’lishni taqozo etadi. Erkin iqtisodiy
hududlar faoliyatini jahon fanida chuqur va har tomonlama o’rganish XX asrning
70 yillarida boshlandi. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotida, mamuriy hujjatlarda,
amaliyotda, erkin iqtisodiy hududlarni bildiruvchi xilma-xil atamalar qo’llashadi:
“Erkin iqtisodiy hudud”, “Texnologik hudud”, “Erkin bojxona hududi”, “Maxsus
iqtisodiy hudud”, “Erkin tadbirkorlik hududi”, “Erkin eksport hududi”, “Erkin
savdo hududi”, “Bojsiz hudud”, “Qo’shma tadbirkorlik hududi”. XX asrning 80
yillarida erkin iqtisodiy hududlarning 20 ta1 , o’tgan asrning 90 yillarida 30 ta2
shakli bor deb hisoblaganlar. Ba’zi hozirgi iqtisodiy adabiyotlarda EIHlarni
tavsiflovchi 40 dan ortiq atamalar borligi ham keltirib o’tilgan. Bugungi kunga
qadar
EIHlar
mazmun-mohiyatini
yoritish,
EIHlarni
tashkil
etish
va
rivojlantirishga doir xorijiy va mahalliy iqtisodchi-olimlar, mutaxassislar
tomonidan turli tadqiqotlar olib borilgan va shuning natijasida ko’plab ilmiy
maqolalar, monografiyalar, dissertatsiya ishlari, risolalar, o’quv adabiyotlar hamda
o’quv-uslubiy qo’llanmalar yaratilgan. Biroq, olib borilgan o’rganishlar EIHlar
tushunchasiga xorijiy va mahalliy iqtisodchi-olimlar, mutaxassislar tomonidan
berilgan turli ta’rif va talqinlar mazkur atamaning yagona ta’rifga ega emasligini,
uning mazmuniga har bir mutaxassis o’z nuqtai nazari, bilim va faoliyat olib borish
sohasiga asoslanib ta’rif berishganligini ko’rsatadi. Erkin iqtisodiy hududni
hududiy xo’jalik jihatidan ham qadimiy, ham zamonaviy deb atash mumkin.
Ularning ildizi qadim o’tmishga borib taqaladi, va mana shu vaqtning o’zida o’z
amaliy faoliyatini zamonaviy rivojlanishda boyitadi. Amerikalik olimlar M.Fraze
va R.Renalar fikricha, “erkin iqtisodiy hudud – bu iqtisodiy rivojlanish yo’lidagi
insoniyatning eng qadimgi va va shu bilan birga eng zamonaviy g„oyalaridan
biridir”3 . Rus olimi I.P.Fominskiy rahbarligi ostida chiqqan o’quv qo’llanmada4
erkin iqtisodiy hududlarga ushbu mamlakatda qabul qilingan umumiy xo’jalik
faoliyati tartibiga nisbatan imtiyozlar beruvchi ma’lum bir hudud deb ta’riflanadi.
Hozirgi zamon iqtisodiy adabiyotlarida erkin iqtisodiy hududlar katigoriyasini
aniqlashda turli xil yondashuvlar mavjud. Bu munozara, asosan, ikki muammoni
tahlil qilishga borib taqaladi: - umumlashtiruvchi tushuncha sifatida termin tanlash;
- xodisani kengroq, to’laroq ochib berish maqsadida uning aniq izohini
topish. EIHlarni ta’riflovchi qarashlarning xilma-xilligi quydagilar bilan bog„liq: -
ular asrlar davomida evolyusion tarzda rivojlanib, o’zgarib, takomillashib boradi; -
bu rivojlanish turli mamlakatlarda va davrlarda mavjud bo’lgan turli tuman
1 Смородинская Н. Свободно-экономические зоны (Мировые опыты). Вест. ДВО РАН, 1993., №4,5. – С. 3-22
2 Данкко Т., Окрут З. Свабодний экономические зони в миравом хозястве: Российская экономическая
академия им. Г. В. Плеханова. – М.: Инфра-М., 1998. – С. 168
3 Зименков Р.И. Свободные экономические зоны. Уч. пос. - М.: Юнити, 2005. – С. 5
4 Фоминский И.П. Иностранные инвестиции в России: современое состояние и перспективы. – М.:
Международное отношение,1995. – С. 23
iqtisodiy muhitda sodir bo’lgan va bo’lmoqda; - ularning rivoji ichki va tashqi
omillarga (geografik holat, ish kuchining o’ziga xosligi, jahon iqtisodiyoti
konyukturasi va hokazo) juda kuchli ravishda bog„liqdir; - ilmiy-nazariy tushunib
etishda, terminlashda va turkumlash yondashuvida darajaning yetarli emasligidir.
Rossiyalik olimlardan biri D.Adrianov EIHlarga quyidagicha ta’rif beradi: “Erkin
iqtisodiy hududlar milliy hududning bir qismi bo’lib, iqtisodiy muammolar
yechimini topishda keng imkoniyatlarni yaratib beradi. Xorijiy hamda milliy
tadbirkorlikning
iqtisodiy
faoliyatida
muhim
qulayliklarni
yaratadi”5.
E.F.Avdokushin esa “Erkin iqtisodiy hudud mamlakat yoki davlatning bir qismi
bo’lib, aniq bir ijtimoiy-iqtisodiy va texnologiyalarga oid muammolarni yechimini
hal qilishga yo’naltirilib, iqtisodiy faoliyat yurituvchilar uchun maxsus
shartsharoitlar yaratib beradigan boshqaruvning maxsus ma’muriy tizimiga
egadir”6, deb ta’kidlab o’tgan edi. Rossiyalik iqtisodchilardan A.Kuznetsov7
hamda S.A.Ribakov va N.A.Orlovalar8 ning keltirishicha, “Erkin iqtisodiy hudud –
xorijiy tovarlar hech qanday bojxona to’lovlarisiz saqlanishi, sotilishi yoki xarid
qilinishi mumkin bo’lgan hudud”. O’zbekistonlik Vaxabov A.V., Xajibakiev
Sh.X., Muminov N.G. 10 va rossiyalik Danko T.P., Okrut Z.M., Igoshin N.V. kabi
mualliflar bir ovozdan: “Erkin iqtisodiy hudud – bu mahalliy hamda xorijiy
tadbirkorlar faoliyat yuritishi uchun maxsus imtiyozli iqtisodiyot amal qiladigan
chegaralangan hudud”, - degan xulosaga kelishgan. Yuqorida EIHlar mazmuniga
berilgan ta’riflardan quyidagi jihatlarni keltirib o’tish mumkin:
2. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish,ularni amal qilishi va
rivojlanish jarayonlarni boshqarish
Jaxon tajribasi va amaliyotida xar bir mamalakatning o‘z milliy
iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha o‘ziga xos tajriba va
an’analari mavjud. Hozirda rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyoti taraqqiy
etishiga asos bo‘lgan usullardan biri bu mamlakatda ma’lum bir xududni yoki
5 Адрианов В.Д. Специальные экономические зоны. Журнал “ЭКО”, 1997. , №3. – С. 42
6 Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. Учебное пособие. – М.:, 2004. – С. 120
7 Кузнецов А. Свободные зоны и национальная экономика // Мировая экономика и международные
отношения. - 1990., №12. – С. 24.
8 Рыбаков С.А., Орлова Н.А. Особые экономические зоны в России. – М.: Вершина, 2006. – С. 12
butun bir kichik mamlkatlar o‘z iqtisodiyotini erkin iqtisodiy makonga aylantirib
rivojlanish sari qadam qo‘yganlar.
Erkin iqtisodiy makonlarni asosan muayyan bir davlatning ma’lum bir
mintaqasi yoki alohida bir hududida tashkil etish iqtisodiy jihatdan samarali
hisoblanadi. Ammo hududi va ma’muriy boshqaruv tizimi uncha katta bo‘lmagan
alohida davlatlarning butun iqtisodiyoti erkin iqtisodiy makonlarga aylantirilgan
hollar ham uchrab turadi. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishdan asosiy
maqsad qisqa muddatlarda mamlakatni rivojlangan jahon hamjamiyati a’zolari
qatoriga qo‘shish va xorijiy investitsiyalarni jalb etishni tezlashtirishdan iborat.
Ushbu makonlarning tashkiliy tuzilishi va nomlanishi turlicha bo‘lsada,
ularni tashkil etishdan asosiy maqsad imkon qadar xorijiy investitsiyalarni,
zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb qilish hisobiga mavjud iqtisodiy,
moliyaviy va ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va jahondagi rivojlangan
davlatlar qatoridan o‘rin olish orqali aholi turmush darajasini yaxshilashdir.
Tarixiy manbalar dalolat berishicha, erkin bojxona va tovarlarning tranzit
makonlari bundan bir necha asr oldin paydo bo‘lgan bo‘lib, ular davlatlar
o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda keng qo‘llanilgan.
Masalan, SHarq va Evropani bevosita savdo orqali bog‘lab kelgan Buyuk Ipak
yo‘lini bojxona va mahsulotlarni tranzit qilish erkin makoniga misol bo‘la oladi.
Erkin iqtisodiy makonlarning qaror topishini tavsiflovchi belgilar orasida
quyidagi omillar alohida o‘rin tutadi:
-investor uchun hududning iqtisodiy jug‘rofiy holati juda qulay bo‘lishi
shart;
-kamida mintaqaviy ahamiyat kasb etuvchi magistral yo‘llarning kesishgan
joylari bo‘lishi lozim;
-dengiz va daryo portlariga yaqin bo‘lishlari kerak;
- aeroportlar xalqaro maqom olgan bo‘lishlari lozim.
Erkin iqtisodiy makonlarda ma’muriy boshqaruv tizimi alohida bir maxsus
maqomga ega bo‘lib, investorlar xom ashyo va materiallarni import qilish hamda
tayyor mahsulotlarni eksport qilish jarayonida bojxona to‘lovlaridan to‘liq ozod
qilinadi yoki makonning ma’muriy boshqaruv organlarini moliyalashtirishga etarli
darajadagi imtiyozli soliq to‘lovlari o‘rnatiladi. Investorlarning mulkka egalik
qilish huquqi kengayadi va ularga keng ko‘lamli soliq ta’tillari taqdim etilishi bilan
birga, bojxona nazorati minimal darajaga tushiriladi.
Dunyo tajribasida har bir hududning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga
olgan holda, bir nechga ko‘rinishdagi erkin iqtisodiy makonlar mavjud bo‘lib,
ularning tarkibi quyidagilardan iborat:
- Erkin savdo makonlari. Ushbu makonning o‘ziga xos belgilari shundan
iboratki, ular kamida mintaqa ahamiyatiga ega bo‘lgan magistral yo‘llar kesishgan
joylarda, shu jumladan, dengiz va daryo bandargohi yonidagi portlar hududida
tashkil etiladi. Ularda bojxona to‘lovlari va tranzit yig‘imlari minimal darajada
bo‘lishi shart.
Ishlab chiqarishsanoat makonlari. Mazkur makonni tashkil etishdan asosiy
maqsad xorijiy bozorlarga tayyor mahsulotlarni eksport qilish bo‘lib, davlatning
iqtisodiy salohiyatini tayyor mahsulotlar orqali reklama va targ‘ibot qilishdir.
Natijada, mamlakatga chet el investorlarining qo‘shimcha sarfxarajatlarsiz kirib
kelishi uchun ruhiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlari paydo bo‘ladi.
• Ilmiy-texnikaviy va ilmiy ixtiro makonlari. Ushbu makonlar tarkibiga
tashqi bozorni kompyuter va boshqa hisoblash texnikalari orqali zabt etish
maqsadida mavjud texnologik parklar zamirida tashkil etilgan «Texnopolis»
makonlari kiradi.
• Xizmat ko‘rsatish (servis) makonlari. Ushbu makon shaklining o‘ziga
xosligi shundan iboratki, unda turli ko‘rinishdagi moliyabank markazlari, sug‘urta
bozorlari va fond birjalari tashkil etiladi. Bundan asosiy maqsad moliyabank
xizmatidan keng imtiyozlar berish hisobiga yuqorisalohiyatga ega xorijiy
investorlarning likvidli kapitallarini jalb qilishdir.
Muayyan ustavga ega bo‘lgan erkin iqtisodiy makonlarning keng tarqalishi
o‘tgan asrning 50 yillari oxirida boshlangan.
1959 yilda Irlandiyaning SHenon shahri shunday erkin iqtisodiy makonga
aylantirilgan. Irlandiya hukumati SHenon xalqaro aeroportiga asosiy e’tiborni
qaratib, uning hududi yonida xalqaro erkin tadbirkorlik makonini tarkib toptirishga
rasmiy ruxsat berdi. SHundan keyin jahon iqtisodiyotida turli xil xo‘jalik yuritish
va faoliyat ko‘rsatish tartibiga amal qiladigan minglab erkin iqtisodiy makonlar
tarkib topa boshladi.
Hozirgi paytda erkin iqtisodiy makonlarning aksariyati Amerika va Janubi-
SHarqiy
Osiyo
mamlakatlari
hududlarida
joylashgan.
Jahon
tajribasi
ko‘rsatishicha, erkin iqtisodiy makonlarning alohida mamlakatdagi samarali tashkil
etilishi va faoliyat yuritishi avvalo undagi siyosiy barqarorlik, investitsiyalarni
kafolatlash, sifatli va zamonaviy infratuzilma xizmatlari tashkil etilganligi, ishchi
va xizmatchilarning mahorati va malakasi, ma’muriy boshqaruv tuzilmalarining
qulay tashkil etilganligiga bog‘liedir.
Dunyo
amaliyotida,
mamlakatlar
o‘zlarining
iqtisodiy
rivojlanish
darajasiga qarab, o‘z iqtisodiga, jug‘rofiy joylashishiga mos keladigan erkin
iqtisodiy makon turlarini tanlab, joriy etganlar. Masalan, G‘arbiy Evropa davlatlari
dengiz portlarida yuklarni ortishtushirish ishlarini ortiqcha rasmiyatchiliksiz va
bojxona to‘lovlarisiz amalga oshirish maqsadida, ko‘plab erkin savdo makonlari
tashkil etishgan. Erkin aeroport makonlari tashkil etish Buyuk Britaniya davlatiga
xos bir amaliyot bo‘lsa, moliyabank markazlari va Offshor makonlar SHveysariya,
Lixtenshteyn, Normandiya orollarida yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. AQSH va
YAponiyada «Texnopolislar rivojlanishiga qulay sharoit yaratilib, hozir ularda
keskin yuksalish pallasi boshlandi. Dunyodagi eng katta «Texnopolis AQSHdagi
erkin iqtisodiy makonda joylashgan bo‘lib, u Silikon vodiysi deb nomlanadi va
hozirgi paytda jahonda ishlab chiqarilayotgan kompyuter va boshqa hisoblash
texnikalarining qariyb 20 foizi ayni shu makonda tayyorlanib, dunyoning turli
mamlakatlariga realizasiya qilinmokda.
SHarqiy Osiyoda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo‘yicha Xitoy
Xalq Respublikasi, Singapur va Tayvan mamlakatlari peshqadamlik qilmokda.
Xitoyda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish uchun asosan dengiz bandargohiga
yaqin bo‘lgan hududlar va mintaqaviy ahamiyat kasb etadigan transport
magistrallari kesishgan joylar tanlab olindi. Dastlabki makonlar 70-yillar oxirida
tashkil etila boshlangan. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishda quyidagilarga
erishish asosiy maqsad qilib belgilangan:
- xorijiy kapitallarni, texnika va texnologiyalarni jalb etishni maksimal
rag‘batlantirish hamda intellektual mehnat o‘rnini bosadigan texnika korxonalarini
tashkil etish;
- tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va mamlakatning jahon mehnat
taqsimotida keng ishtirok etishini ta’minlash, eksport hajmini oshirish hisobiga
valyuta tushumini ko‘paytirish;
- erkin iqtisodiy makonlarda zamonaviy tovarlarni ko‘plab ishlab chiqarish,
xizmat ko‘rsatish va boshqaruv tajribalarini o‘rgatadigan maktablardagi ilg‘or
tajribalarni mamlakatning qolgan xududlariga ham keng joriy etish;
- erkin
iqtisodiy
makonlarda
faoliyat
yuritayotgan
ishchi
va
xizmatchilarning turmush darajasini Singapur, Gonkong boshqa industrial
davlatlardagi fuqarolar turmush darajasiga etkazish;
- mamlakatda ortiqcha va arzon ishchi kuchidan samarali foydalanib,
vujudga kelayotgan ijtimoiy iqtisodiy tanglikni oldini olish.
Sobiq sho‘ro respublikalar o‘rtasidagi rejali iqtisodiy aloqalar uzilganidan
so‘ng, har bir respublika o‘z hududida imkon qadar erkin iqtisodiy makonlarni
tashkil etishga kirisha boshladi. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo‘yicha
ular orasida Rossiya Federasiyasi etakchi o‘rinni egallamokda. 1990-1991 yillarda
erkin iqtisodiy makonlar soni 12 ta bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi paytda ular 20 tadan
ortib ketgan. Biroq tashkil etilgan bu makonlarning ayrimlari rivojlana olmayapti.
Masalan, Ingushetiya Respublikasida tashkil etilgan Xalqaro biznes markazi
faoliyati hozir to‘xtatilgan. Eng faol rivojlanayotgan erkin iqtisodiy makonlar
Kaliningrad, Leningrad va Magadan viloyatlari hisoblanadi. Qolgan mintaqalarda
tashkil etilgan erkin iqtisodiy makonlarning iqtisodiy samarasi ko‘ngildagidek
bo‘lmayapti.
Taxlilchilar fikriga qaraganda, rivojlanishga salbiy ta’sir etayotgan asosiy
omil ko‘pchilik erkin iqtisodiy makonlar mamlakatning ichkarisida joylashganligi,
ularning dengiz va daryo bandargohidan ancha uzoqligi va infratuzilma
xizmatlarining talab darajasida emasligi bilan bog‘likdir. CHunki infratuzilmani
yaxshilashga mahalliy va federal byudjetdan moliyaviy resurslar etarlicha
saflanmayotir.
Mamlakatimizda siyosiy mustaqillikka erishilgan dastlabki paytlardan
boshlab, iqtisodiyotga zamonaviy texnika va texnologiyalarni xorijiy investitsiya
shaklida jalb qilishga asosiy e’tibor qaratilmokda. Xorijiy investitsiyalarni
respublika viloyatlarida teng taqsimlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish maqsadida,
marketing tadqiqotlaridan keng foydalanish bilan bir qatorda, erkin iqtisodiy
makonlarni tashkil etish va rivojlantirish ishlari ustida ham keng amaliy tadbirlarni
bajarish davom etmokda. Pirovardida, Andijon, Samarqand, Xorazm, Buxoro,
Navoiy va Qashqadaryo viloyatlarida xorijiy investitsiyali zamonaviy korxonalar
barpo etilib, mehnat resurslarini yuqori darajada ish haqi bilan ta’minlaydigan ish
o‘rinlari ham ochilmokda. SHu jumladan, respublikaning jahon hamjamiyatida
salohiyatli a’zo sifatida tanilishiga yorqin hissa qo‘shuvchi, davlat byudjetiga
salmoqli soliq to‘lovchi sub’ektlar paydo bo‘lib, ular byudjet kamomadini
qisqartirishga ulkan hissa qo‘shmokda.
Xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini tezlashtiruvchi asosiy omil
mamlakatda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etib, ularning ma’muriy
boshqaruviga keng huquqiy imtiyozlar, investorlarga esa moliyaviy imtiyozlarni
kafolatlab berishdir.
Respublikamizda
erkin
iqtisodiy
makonlarni
tashkil
etish
va
rivojlantirishga bevosita javob beradigan va kafolatlaydigan me’yoriy hujjatlarni
qabul qilish va iqtisodiyotga joriy etish bizda bir oz kechroq, aniqrog‘i, 1995 yilda
boshlandi. 1995 yil 30 avgustda «Konsessiya to‘g‘risida»gi, 1996 yil 25 aprelda
«Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida»gi, 1996 yil 29 avgustda «Xorijdan mablag‘
jalb qilish to‘g‘risida»gi qonunlar qabul qilindi va iqtisodiyotga joriy etildi.
Mazkur qonunlarning qabul qilinishi xorijiy investitsiyalarning iqtisodiyotimizga
kirib kelishiga investitsiyalar hajmining yildan yilga oshib borishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi.
"Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida"gi qonunning 5-moddasida jahon
amaliy tajribasida mavjud bo‘lgan erkin iqtisodiy makon turlarining qariyb
barchasi aks ettirilgan bo‘lib, xorijiy investorlarni kafolatlash uchun ularda barcha
asoslar mavjud. Hukumatimiz tomonidan katta imkoniyatlar berilishiga qaramay,
mavjud holat bizni to‘la qanoatlantirmaydi. Masalan, erkin iqtisodiy makonlarning
hech bo‘lmaganda bitta turini zamonaviy ko‘rinishda tashkil etish va rivojlantirish
ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan.
Xaritaga nazar tashlasak, dunyoning hech bir okeaniga chiqishi uchun
bizda to‘g‘ridan to‘g‘ri yo‘l yo‘qligi, buning uchun kamida ikkita davlat hududini
bosib o‘tish kerakligi ma’lum bo‘ladi. Bu jug‘rofiy jihatdan yuqorida tahlil qilgan
mamlakatlarga nisbatan ancha noqulay joylashganligimizdan dalolat beradi. Bu
albatta erkin iqtisodiy makonlarni keng ko‘lamda tashkil etishimizga to‘siq bo‘ladi.
Biroq respublikamiz Buyuk Ipak yo‘li ustida va Markaziy Osiyo davlatlari
o‘rtasida joylashganligini hisobga oladigan bo‘lsak, aholi soni jihatidan etakchi
o‘rinni egallashimizni inobatga olib, mintaqa darajasida erkin savdo makonlarini
tashkil etishimiz uchun etarli imkoniyatlar mavjud ekani ayon bo‘ladi.
Mamlakatimiz mutaxassislari ilmiy salohiyati jihatidan eng yuqori o‘rinlardan
birini egallashi bir necha bor qayd etilgan. SHunday ekan, ular salohiyatidan
samarali foydalanish uchun, avvalo, erkin ilmiy texnikaviy yoki «Texnopolis»
makonlarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
Buning uchun mahalliy ma’muriy tashkilotlar erkin iqtisodiy makonlar
infratuzilmasini yaxshilashga moliyaviy yordam berishi lozim. SHunda bu
boradagi maqsadlarga erishish uchun zamin yaratiladi. Natijada, mamlakatimizga
xorijiy
investitsiyalar
kirib
kelishi
ko‘payadi,
shuningdek,
mahalliy
investitsiyalarning rivojlanishiga keng imkoniyatlar paydo bo‘lardi.
Xozirgi
davrda
sanoati
rivojlangan
mamlakatlar,
rivojlanayotgan
mamlakatlarda xam albatta turli maksadlarni kuzlab erkin iktisodiy zonalarni
vujudga keltirmokdalar. erkin iktisodiy zonalrni kup tariflari mavjud: BMT ning
TMK markazining shu muammoga bagishlangan ishida 20 dan ortik tarif
keltirilgan 1 marta erkin iktisodiy zonalarning yoki "franko zonasi" ning 1973
yilda Kioto konvensiyasida berilgan. "erkin iktisodiy zonalarni davlat xududining
muayyan natijalarga erishmok maksadida milliy va xorijiy tadbirkorlar uchun
iktisodiy faoliyatning preferensial shartlari, boshkaruvning aloxida rejimi va
boshka tashkiliy mamuriy tadbirlarni joriy etiladigan kismi sifatida tariflash
mumkin. Bundan tashkari, erkin iktisodiy zonalar chegaralarini kengaytirish va
iktisodiy faoliyat shartlarining uzi bilan bevosita va bilvosita boglik boshka xujalik
soxalari, tarmoklari, xududlarga yoyish layokatiga egadir. Erkin iktisodiy zonalar
malum darajada cheklangan geografik territoriyadir. "Erkin iktisodiy zonalar" tarifi
ilmiy axborot va tashkilotlar xisobotlarida keng kullanilsada, lekin ushbu xodisa
mazmunini tula ifodalay olmaydi ularda kullaniladigan iktisodiy koida, maxsus
mamuriy konunlar, malum yuridik xukukiy va xujalik rejimidan batamom xoli
kilib kuymasdan, balki ularni osonlashtiradi, tadbirkorlikni ragbatlantiradigan
imtiyozlarni yaratadi xolos. Davlat ushbu zonani uz aralashuvi doirasini
kiskartiradi, (Lasser faisser). Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun maxsus iktisodiy
zonalar
uzining
territoriyasi
jixatidan
ishchi
xizmatchilarining
turmush
darajasining ishlab chikarish potensialini mujassam joylashganligi bilan kuprok
tugri kelar edi.
Xozir jaxonda 4 mingdan ortik erkin iktisodiy zonalar mavjuddir. Ular
turli vazifalarni bajarishi konkret maksad kilib kuygan.
Maxsus imtiyozlar, barkaror konuniy baza va tashkiliy muolajalarni
soddalashtirish tufayli xorijiy kapitalni va il\or texnologiyalarni jalb etish.
Tayyor maxsulot eksportini kengaytirish uchun mexnat taksimoti
afzalliklaridan foydalanish.
Mamlakat va mintaka byudjetiga valyuta tushumini usishi.
YAngi ish joylarini yaratish.
Tashkil kilish, boshkarish va moliyalash soxasida jaxon tajribasini
o‘rganish va amaliyotga joriy etish xisobidan ish kuchi malakasini oshirish;
Erkin iktisodiy zonalar ishlab turishini taminlovchi xorijiy investorlar bir
kator afzalliklarga ega buladilar: imtiyozli soliklar, milliy bozorga kirish, kam
unumli chikimlarni taminlash, shu jumladan, arzonroq ish kuchi xisobidan qoplash,
pasaytirilgan foiz stavkalari buyicha moliyalash imkoni, erga mulkchilik xukuki.
Erkin iktisodiy zonalar jaxon mikyosida migratsiya kilib yurgan kapitallar
uchun "qopqon" vazifasini utaydi. Xorijiy kapitalni milliy iktisodiyotga jalb
qilishdan tashqari sanoat erkin iktisodiy zonalarini yaratilishini 3 asosiy vazifa
bilan bo\laydilar:
Sanoat
eksportini
ra\batlantirish
va
buning
asosida
valyuta
mabla\larini qulga kiritish;
Bandlik darajasini oshirish;
Zonalardan xujalik yuritishning yangi metodlarini joriy kilish uchun
sinov maydoni poligon sifatida foydalanish.
Erkin iktisodiy zonalarning yana bir afzallik xususiyati shundaki milliy
mamlakat xorijiy kapital uchun uz iktisodiyotini tula ochib berishni yoki maxsus
investitsion iqlimdan tula foydalanishni xoxlamaydi, maxsus zona sifatida qisman,
lokal ochiqlik sifatida qullaydi.
Turli mamlakatlarda konkret vazifasiga qarab erkin iktisodiy
zanalarning yaratilishi maqsadlari turli tuman bulishi mumkin: AKSH, Buyuk
Britaniya, Germaniya, YAponiya depressiyaga uchragan xududlarda mayda va
o‘rta biznesni jonlantirish maksadida xududiy siyosat sifatida amalga oshadi va
tadbirkorlarga boshka rayonlarga karaganda ko‘proq faoliyat erkinligi moliyaviy
imtiyozlar beriladi. Ushbu programmalar xorijiy kapitalni jalb kilishga
karatilmagan.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda xam tuzilayotgan erkin iktisodiy
zonalardan
maksad
ilgari
iktisodiy
jixatdan
qoloq
bulgan
rayonlarni
rivojlanayotgan rayonlarga aylantirish bulgan, lekin bu erda diqqat etibor xorijiy
kapitalni jalb kilishga karatilgan.
Erkin iqtisodiy zonalarning turlari.
Erkin iqtisodiy zonalar zonalarning tashkiliy funksional strukturasi turli
tumandir.
Erkin iqtisodiy zonalar turlari:
№
Savdoga
yo‘naltirilganlari
Sanoat
ishlab
chiqarishga
yo‘naltirilgan.
Texnik zonalariga
yo‘naltirilgan
Servis
yo‘naltirilgan
1.
Erkin bojxona
Importni
o‘rnini
bosuvchi
Texnopolis
Offshor
2.
Bond omborlari
Eksport i.ch
Texnopark
Moliyaviy
markazlar
3.
Erkin port
Sanoat parklari
YAngi va yuksak
texnologiyalarni
rivojlantiruvchi
zonalar
Bank xizmatlari
4.
Erkin savdo zonasi Makiladoras
Turistik
xizmatlar
ekopark
Erkin ikisodiy zonalarni tuzishda ikki konseptual yondashish mavjuddir:
territorial va funksional. 1- yondashuvda zonadagi barcha resident korxonalari
xujalik mijozlardan foydalanadilar. 2 -yondashuvda esa zona bu xujalik yurituvchi
muayyan shakliga, soxa, korxonaga nisbatan mamlakatning kaysi nuqtasida
bulmasin imityozli rejim sharoit kullandi. 1 tipga Xitoyning, Braziliyaning Manaus
va rivojlanayotgan mamlakatlatdagi eksport ishlab chikarish zonalar kiradi. 2 tipga
offshor zonalar, "dpyuti fri" magazinlar kiradi.
Vaqt o‘tishi bilan sanoat zonalari uzgarib bordi ularning xududlariga
nafakat tovarlar balki kamyob kam keltiriladigan, ularda ishlab chikarish faoliyati
bilan xam shugullana boshlashdi. Natijada sanoat ishlab chikarish zonalari paydo
buldi.
Dastlabki erkin savdo zonalari xalkaro savdoni rivojlantirishga karatilgan
siyosat vositasi bulganligi sababli, ular tovarlar xarakatining xalkaro yunalishlariga
yaqin joylashgan mintakalarda keng yoyilgan.
Sanoat ishlab chikarish zonalari maxsus bojxona rejimi mavjud bulgan
eksportga muljallangan yoki importni urnini koplaydigan maxsulot ishlab
chikariladigan xududda tuziladi. Bu xududlar sezilarli darajada soliq va moliya
imtiyozlaridan foydalanish rejimida davlat sanoatining eng ustivor tarmoklarini
rivojlanishi
taminlaydi.
Bazan
pirovard
maxsulot
import
uskunlar
va
texnologiyalar yordamida maxalliy xom ashyodan ishlab chikariladi.
Ilmiy texnologiya zonalari III-avlod zonalaridir. Xozirgi adabiyotda ularni
texnoparklar
(A+SH)
texnopalislar
(YAponiya)
deb ataydilar.
Ularning
xududlarida yirik ilmiy tadqiqot markazlari Universitet tevaragida joylashgan ko‘p
bo‘lim talab qiluvchi firmalar shaklida ilmiy va ishlab chiqarish texnologik
faoliyati birlashadi. Bunday zonalar barcha moddiy va mexnat resurslarini yani
texnologiyani sanoatga tezkor joriy qilish uchun safarbar etish maqsadida tuzildi.
Eng mashxur texnopark bu silikon Vellidir. U A+SH ning Kaliforniya shtatiga
yaqin joylashgan va komppyuter xisoblash texnikasiga zarur bo‘lgan extiyot
qismlarning 20% ni etkazib beradi. Bu zonada 20 ming ishchi xizmatchi ishlaydi
va bunday zonalardan A+SH da 80 dan ortiq. YAponiyada texnopolislar 20 dan
ortiq Xitoyda esa 20 ga yaqin yangi va yuksak texnologiyalarni rivojlantirish
mavjud.
IV-avlod-offshor zonalardir: ro‘yxatdan o‘tkazilgan korxonalar ishlab
chiqarish faoliyati bilan shu\ullanmasdan, faqat vositachilik bilan shu\ullanadi.
Bank va tijorat ishidagi maxfiylik eng oliy darajada. Xozir jaxonda 300 dan ortiq
offshor markazlari bor. Offshor zonalari mavjud bo‘lgan mamlakatlar quyidagilar.
Lixtenshteyn, Panama, Normand orollari, Men oroli, Antilp va Modeyra
orollari, Liberiya. SHvetsariya, Gibraltor, Malpta va Mavrikiydi.
Erkin iqtisodiy zonalarning umumiy xarakterli tomoni shundaki ularda
ushbu mamlakatda tadbirkorlarga qo‘llanadigan umumiy rejimga qaraganda qulay
bojxona investitsion moliyaviy imtiyozlari va afzalliklarning mavjudligidir.
3. ERKIN IQTISODIY HUDUDLARNI TASHKIL ETISHDA JAHON
TAJRIBASI
