ERKIN IQTISODIY ZONALARNING TURLARI VA ULARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI Tayanch iboralar: erkin iqtisodiy zona, franko zona, xalqaro konvensiya, bojxona hududi, ob’ekt, sanoat-ishlab chiqarish zonasi, offshor zona, texnopolislar, texnoparklar innovatsiya markaz. Reja: 1.ERKIN IQTISODIY ZONAlar tushunchasi. 2.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni asoslash. 3.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni yaratishdan maqsad. 1.ERKIN IQTISODIY ZONAlar tushunchasi. Xalqaro konvensiyaning hujjatlariga muvofiq erkin zona (yoki “franko zona”) deganda mamlakat hududining unda tovarlarga milliy bojxona hududining chegaralaridan tashqarida joylashgan ob’ektlar (“bojxona eks’hududiyligi”) sifatida qaraladigan qismi tushuniladi, shu sababli bu ob’ektlar bojxona nazorati va soliqqa tortilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, erkin iqtisodiy zona (ERKIN IQTISODIY ZONA) – bu mamlakat hududining maxsus rejim amal qiladigan qismidir[3]. Bu rejimni quyidagi masalalarni qamrab oladigan maxsus qonunchilik tartibga soladi: bojxona tartibga solishi; soliqqa tortish; litsenziyalash; vizalarni rasmiylashtirish; bank faoliyati; mulk va garov munosabatlari (jumladan, yerga egalik qilish huquqiga aloqador bo‘lgan); konsessiyalarni taqdim qilish; erkin zonani boshqarish. ERKIN IQTISODIY ZONA da mehnat qonunchiligi va ijtimoiy qonunchilik hujjatlari ham ma’lum bir spesifikaga ega bo‘lishi mumkin. Dunyoda faoliyat yuritayotgan erkin iqtisodiy zonalarning turli-tumanligiga qaramasdan, hamma uchun umumiy bo‘lgan ba’zi bir me’zonlarni ajratish mumkin. Birinchidan, bu ERKIN IQTISODIY ZONA yaratiladigan hududning mahalliyligidir. Ikkinchidan, mazkur hududda butun mamlakatda amal qiladigan xo‘jalik yuritish va qonunchilik sharoitlariga qaraganda ko‘proq imtiyozli huquqiy va moliyaviy-iqtisodiy rejimning amal qilishidir. Bir qator hollarda ERKIN IQTISODIY ZONA ma’muriyatiga iqtisodiy masalalarning keng spektri bo‘yicha qarorlar qabul qilish huquqi taqdim qilinadi. Shu bilan bir qatorda ERKIN IQTISODIY ZONA sub’ektlarining faoliyati hukumatning har tomonlama qo‘llab- quvvatlashi va davlat kafolatlariga tayanadi. Uchinchidan, ERKIN IQTISODIY ZONA da tadbirkorlik va investitsiya faoliyatining ma’lum bir ixtisoslashuvining bo‘lishi. Sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA larning yaratilish tajribasi tubdan farq qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA lar bajarishiga qaratilgan bosh funksiyalar sanoatlashishning yanada yuqoriroq darajasiga erishish, mamlakatni xalqaro savdoga kiritish yoki xalqaro savdoda uning rolini oshirish bo‘lib hisoblanadi. Bunday holda jalb qilinadigan mablag‘larning asosiy yoki hatto birdan- bir manbasi xorijiy investitsiyalar hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA larni yaratishdan asosan mintaqaviy siyosatning instrumenti sifatida foydalaniladi, ya’ni ERKIN IQTISODIY ZONA lar aynan iqtisodiy, shundan kelib chiqqan holda, ijtimoiy rivojlanish darajasini oshirish zarur bo‘ladigan mintaqalarda yaratiladi. Bunda ERKIN IQTISODIY ZONA ni yaratish uchun hududni tanlashda me’zon sifatida ishsizlik darajasi va aholining pul daromadlari darajasidan foydalaniladi. Ularga maxsus iqtisodiy rivojlanish sharoitlari taqdim qilinadigan mintaqalar soni har doim cheklangan bo‘ladi. Shu bois sanoati rivojlangan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA larning rivojlanishining xarakterli chizgisi alohida hududlarga iqtisodiy rivojlanishga turtki berishdan iborat bo‘lib, ularni asosiy harakatlantiruvchi kuch xorijiy investitsiyalar emas, balki milliy xususiy kapital, davlat dotatsiyalari va kreditlari hisoblanadi. ERKIN IQTISODIY ZONA larning tashkiliy-funksional tuzilishi yetarlicha xilma-xil. Ba’zan u yoki bu ERKIN IQTISODIY ZONA ning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash yetarlicha qiyin bo‘ladi, chunki ularning har biri ko‘pgina zonalarning chizgilariga ega bo‘ladi. Nazariy adabiyotlarda erkin iqtisodiy zonalarning 30 tagacha turli-tuman toifalari (kategoriyalari) ajratiladi, biroq ularni 5 ta asosiy turlarga keltirish mumkin (1.1-jadval). ERKIN IQTISODIY ZONA ni tashkil qilishda ikkita turli konseptual yondashuvdan foydalaniladi: hududiy va funksional (nuqtali). Birinchi holatda zonaga bu yerda barcha korxona-rezidentlar xo‘jalik yuritishning imtiyozli rejimidan foydalanadigan maxsus ajratilgan hudud sifatida qaraladi. Ikkinchi yondashuvga ko‘ra, zona – bu tegishli firmaning mamlakatda joylashgan joyidan qat’iy nazar, tadbirkorlik faoliyatining ma’lum bir turiga nisbatan qo‘llaniladigan imtiyozli rejimdir. Birinchi yondashuvni amalga oshirishga Xitoydagi ERKIN IQTISODIY ZONA lar, “Manaus” zonasi (Braziliya), rivojlanayotgan mamlakatlardagi ko‘pgina eksportga ishlab chiqarish zonalari misol bo‘la oladi. Ikkinchi yondashuvning natijasi alohida korxonalar bilan taqdim qilinadigan nuqtali zonalar (ofshor firmalar, “dyuti-fri” do‘konlari) hisoblanadi. 1.1-jadval. ERKIN IQTISODIY ZONA larning xo‘jalik ixtisoslashuviga muvofiq tasnifi Savdo Sanoat-ishlab chiqarish Texnik-joriy qilish Servis Majmuaviy 1.Erkin bojxona 2.Bond omborlari 3.Erkin portlar 1.Importning o‘rnini bosuvchi 2.Eksportga ishlab chiqarish 1.Texnopolislar 2.Texnoparklar 3.Innovatsiya markazlari 1.Ofshor 2.Bank xizmatlari va sug‘urta xizmatlari 1.Erkin tadbirkorlik zonalari 2.Maxsus iqtisodiy zonalar 4.Savdo- ishlab chiqarish 3.Sanoat parklari 4.Ilmiy-sanoat parklari 5.Eksportga ishlab chiqarish- importning o‘rnini bosish 3.Sayyohlik xizmatlari 3.Maxsus rejimli hududlar 2.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni asoslash. Milliy iqtisodiyotning islohotlarni yanada chuqurlashtirish bo‘yicha bugungi kunda amalga oshirilayotgan har tomonlama puxta o‘ylangan siyosat natijasi mamlakat iqtisodiyotini bazaviy tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnik yangilash bo‘yicha chuqur o‘ylangan uzoq muddatli maqsadli loyihalar va dasturlarini ishlab chiqishga undaydi hamda O‘zbekistonning yangi sarhadlarga chiqishiga jahon bozorida mamlakatimizning raqobatbardoshliligini ta’minlaydigan zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy qilishga olib keladi. Bugungi kunda erkin iqtisodiy zonalar bu mamlakat iqtisodiyotini rivojlantiradigan, uning istiqboliga turtki bo‘ladigan muhim omil hisoblanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, hamma ERKIN IQTISODIY ZONAlar ham faqat ijobiy natijalar beravermaydi. Masalan, ERKIN IQTISODIY ZONAlarni birinchi marta joriy etishda O‘zbekistonda ham ayrim muammolarga duch kelgan. Bu harakatlar 90-yillarda boshlangan bo‘lib, Samarqandni Turizmga ixtisoslashtirilgan erkin iqtisodiy zonani shakllantirishda yuzaga kelgan. Bundan tashqari bu holatlar «Jizzax» (1996 y.), «Samarkand» (1997 y.), «Nukus» (1998 y.) takrorlangan. Ushbu muammolarni yuzaga kelishiga sabab esa, ekspertiza instituti imkoniyatlaridan foydalanib oldinni ko‘ra bilish, prognozlashtirish, ekspertlarning muammoni o‘rganib, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy holatlar o‘rganilmaganligi sabablidir. Hozirgi kunda ushbu muammolarni bartaraf etish maqsadida quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha tahlillar o‘tkazilib tegishli qarorlar qabul qilinmoqda: -ERKIN IQTISODIY ZONA turini to‘g‘ri tanlay olish (prognozlashtirish); -ERKIN IQTISODIY ZONAlarni qaysi hududda joriy etish samarali ekanligini aniqlash; - ERKIN IQTISODIY ZONAlarni tashkil vaqtini to‘g‘ri aniqlay olish; -ERKIN IQTISODIY ZONA qulay joyda joylashtirish (aeroportning, ishchilarning borib kelishi va faoliyatiga qulayligi); -ERKIN IQTISODIY ZONAga kiritilayotgan investitsiyalarni eng samaralisini aniqlashda halol tanlov tizimini joriy qilish; -Chet el investorlariga munosib sharoitlarni yaratib berish; - Ularga turli xizmat ko‘rsatish turlari paketini taqdim eta olish; -Ozod qilinishi lozim bo‘lgan soliq turlarini to‘g‘ri qo‘llay olish; -Chel el va milliy tadbirkorlarni tavakkalchiligini inobatga olib ular faoliyatni sug‘urtalash; -ERKIN IQTISODIY ZONAlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yoki yuzaga kelgan davlat va korxonalar yoki korxonlar o‘rtasidagi nozolarni to‘g‘ri hal qilish; -ERKIN IQTISODIY ZONAlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni oldindan ko‘ra bilish; - ERKIN IQTISODIY ZONAlardan kutilayotgan natijaga erishish yo‘llarini to‘g‘ri anglay olish; - Ushbu barcha munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan huquqiy bazani (qonunchilik tizimini) to‘g‘ri shakllantira olish va boshqa. 3.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni yaratishdan maqsad. Mamlakatimizda jahon bozori talablariga javob beradigan, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan, zamonaviy yuqori texnologiyali yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish uchun xorijiy investitsiyalarni, birinchi galda to‘g‘ridan- to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilishning muhim omili sifatida erkin iqtisodiy zonalar (ERKIN IQTISODIY ZONA) va texnopolislarni (texnoparklarni) yaratish va mavjudlarining faoliyatini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar 2019 yil 4,2 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lib, 2018 yilga nisbatan 3,1 milliard dollarga yoki 3,7 barobar o‘sgan ya’ni investitsiyalarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 37 foizga yetdi. 2019 yil mamlakatimiz ilk bor xalqaro kredit reytingini oldi va jahon moliya bozorida 1 milliard dollarlik obligatsiyalarini muvaffaqiyatli joylashtirdi. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan O‘zbekistonning kreditga doir tavakkalchilik reytingi oxirgi 10 yilda birinchi marta yaxshilandi. “Xalqaro axborot kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish indeksi” bo‘yicha O‘zbekiston 2019 yilda 8 pog‘onaga ko‘tarildi1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 oktyabrda qabul qilingan «Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PF-4853-sonli Farmoni mazkur yo‘nalishdagi eng muhim huquqiy hujjatlardan biri bo‘ldi2. Farmonning ahamiyatli tomoni shundaki, unga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli Farmonlari bilan tashkil etilgan «Navoiy» erkin industrial-iqtisodiy zonasi, «Angren» maxsus industrial zonasi hamda Jizzax va Sirdaryo viloyatlarining hududlarida tashkil etilgan «Jizzax» maxsus industrial zonasi kabi nomlar birxillashtirilib, endilikda, ular «Navoiy», «Angren» va «Jizzax» erkin iqtisodiy zonalari deb ataladigan bo‘ldi. Shu bilan birga, xorijiy investorlarga mamlakatimiz iqtisodiyotining real sektorlariga investitsiya kiritishi uchun yanada qulay sharoitlar yaratish maqsadida, erkin iqtisodiy zonalar uchun yagona huquqiy rejim belgilanib soliq, bojxona imtiyozlari va preferensiyalari birxillashtirildi. Farmonga muvofiq ERKIN IQTISODIY ZONA larda tadbirkorlik faoliyatini olib borayotgan xorijiy va mahalliy sarmoyadorlarning bir qator soliq va majburiy to‘lovlardan ozod etilgani hudud jozibadorligini oshirdi. 2019 yil O‘zbekistonda sanoatning 12 ta yetakchi tarmog‘ida modernizatsiyalash va raqobatdoshlikni kuchaytirish dasturlari jadal amalga oshirildi va natijada iqtisodiy o‘sish 5,6 foizni tashkil etib, sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, eksport – 28 foizga ko‘paydi, oltin-valyuta zaxiralari yil davomida 2,2 milliard dollarga ortib, 28,6 milliard dollarga yetdi3. 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2 Ўзбекистон Президентининг 2016 йил 26 октябрда қабул қилинган ПФ-4853-сонли Фармони. 3 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси Ushbu tadqiqotdan asosiy maqsadi erkin iqtisodiy hududlarni tashkil qilish, logistik markazlar bilan aloqalarni mustahkamlash va davlat tomonidan tartibga solish jahon tajribasini tahlil qilish asosida O‘zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya qilish jarayonida ERKIN IQTISODIY ZONAlarning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha takliflar va tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir.