ERKIN IQTISODIY ZONALARNING TURLARI VA ULARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt

2024-07-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

7

Faytl hajmi

26,1 KB


ERKIN IQTISODIY ZONALARNING TURLARI VA ULARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI Tayanch iboralar: erkin iqtisodiy zona, franko zona, xalqaro konvensiya, bojxona hududi, ob’ekt, sanoat-ishlab chiqarish zonasi, offshor zona, texnopolislar, texnoparklar innovatsiya markaz. Reja: 1.ERKIN IQTISODIY ZONAlar tushunchasi. 2.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni asoslash. 3.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni yaratishdan maqsad. 1.ERKIN IQTISODIY ZONAlar tushunchasi. Xalqaro konvensiyaning hujjatlariga muvofiq erkin zona (yoki “franko zona”) deganda mamlakat hududining unda tovarlarga milliy bojxona hududining chegaralaridan tashqarida joylashgan ob’ektlar (“bojxona eks’hududiyligi”) sifatida qaraladigan qismi tushuniladi, shu sababli bu ob’ektlar bojxona nazorati va soliqqa tortilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, erkin iqtisodiy zona (ERKIN IQTISODIY ZONA) – bu mamlakat hududining maxsus rejim amal qiladigan qismidir[3]. Bu rejimni quyidagi masalalarni qamrab oladigan maxsus qonunchilik tartibga soladi: bojxona tartibga solishi; soliqqa tortish; litsenziyalash; vizalarni rasmiylashtirish; bank faoliyati; mulk va garov munosabatlari (jumladan, yerga egalik qilish huquqiga aloqador bo‘lgan); konsessiyalarni taqdim qilish; erkin zonani boshqarish. ERKIN ERKIN IQTISODIY ZONALARNING TURLARI VA ULARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI Tayanch iboralar: erkin iqtisodiy zona, franko zona, xalqaro konvensiya, bojxona hududi, ob’ekt, sanoat-ishlab chiqarish zonasi, offshor zona, texnopolislar, texnoparklar innovatsiya markaz. Reja: 1.ERKIN IQTISODIY ZONAlar tushunchasi. 2.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni asoslash. 3.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni yaratishdan maqsad. 1.ERKIN IQTISODIY ZONAlar tushunchasi. Xalqaro konvensiyaning hujjatlariga muvofiq erkin zona (yoki “franko zona”) deganda mamlakat hududining unda tovarlarga milliy bojxona hududining chegaralaridan tashqarida joylashgan ob’ektlar (“bojxona eks’hududiyligi”) sifatida qaraladigan qismi tushuniladi, shu sababli bu ob’ektlar bojxona nazorati va soliqqa tortilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, erkin iqtisodiy zona (ERKIN IQTISODIY ZONA) – bu mamlakat hududining maxsus rejim amal qiladigan qismidir[3]. Bu rejimni quyidagi masalalarni qamrab oladigan maxsus qonunchilik tartibga soladi: bojxona tartibga solishi; soliqqa tortish; litsenziyalash; vizalarni rasmiylashtirish; bank faoliyati; mulk va garov munosabatlari (jumladan, yerga egalik qilish huquqiga aloqador bo‘lgan); konsessiyalarni taqdim qilish; erkin zonani boshqarish. ERKIN
IQTISODIY ZONA da mehnat qonunchiligi va ijtimoiy qonunchilik hujjatlari ham ma’lum bir spesifikaga ega bo‘lishi mumkin. Dunyoda faoliyat yuritayotgan erkin iqtisodiy zonalarning turli-tumanligiga qaramasdan, hamma uchun umumiy bo‘lgan ba’zi bir me’zonlarni ajratish mumkin. Birinchidan, bu ERKIN IQTISODIY ZONA yaratiladigan hududning mahalliyligidir. Ikkinchidan, mazkur hududda butun mamlakatda amal qiladigan xo‘jalik yuritish va qonunchilik sharoitlariga qaraganda ko‘proq imtiyozli huquqiy va moliyaviy-iqtisodiy rejimning amal qilishidir. Bir qator hollarda ERKIN IQTISODIY ZONA ma’muriyatiga iqtisodiy masalalarning keng spektri bo‘yicha qarorlar qabul qilish huquqi taqdim qilinadi. Shu bilan bir qatorda ERKIN IQTISODIY ZONA sub’ektlarining faoliyati hukumatning har tomonlama qo‘llab- quvvatlashi va davlat kafolatlariga tayanadi. Uchinchidan, ERKIN IQTISODIY ZONA da tadbirkorlik va investitsiya faoliyatining ma’lum bir ixtisoslashuvining bo‘lishi. Sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA larning yaratilish tajribasi tubdan farq qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA lar bajarishiga qaratilgan bosh funksiyalar sanoatlashishning yanada yuqoriroq darajasiga erishish, mamlakatni xalqaro savdoga kiritish yoki xalqaro savdoda uning rolini oshirish bo‘lib hisoblanadi. Bunday holda jalb qilinadigan mablag‘larning asosiy yoki hatto birdan- bir manbasi xorijiy investitsiyalar hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA larni yaratishdan asosan mintaqaviy siyosatning instrumenti sifatida foydalaniladi, ya’ni ERKIN IQTISODIY ZONA lar aynan iqtisodiy, shundan kelib chiqqan holda, ijtimoiy rivojlanish darajasini oshirish zarur bo‘ladigan mintaqalarda yaratiladi. Bunda ERKIN IQTISODIY ZONA ni yaratish uchun hududni tanlashda me’zon sifatida ishsizlik darajasi va aholining pul daromadlari darajasidan foydalaniladi. Ularga maxsus iqtisodiy rivojlanish sharoitlari taqdim qilinadigan mintaqalar soni har doim cheklangan bo‘ladi. Shu bois sanoati rivojlangan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA larning rivojlanishining xarakterli chizgisi alohida hududlarga iqtisodiy rivojlanishga turtki IQTISODIY ZONA da mehnat qonunchiligi va ijtimoiy qonunchilik hujjatlari ham ma’lum bir spesifikaga ega bo‘lishi mumkin. Dunyoda faoliyat yuritayotgan erkin iqtisodiy zonalarning turli-tumanligiga qaramasdan, hamma uchun umumiy bo‘lgan ba’zi bir me’zonlarni ajratish mumkin. Birinchidan, bu ERKIN IQTISODIY ZONA yaratiladigan hududning mahalliyligidir. Ikkinchidan, mazkur hududda butun mamlakatda amal qiladigan xo‘jalik yuritish va qonunchilik sharoitlariga qaraganda ko‘proq imtiyozli huquqiy va moliyaviy-iqtisodiy rejimning amal qilishidir. Bir qator hollarda ERKIN IQTISODIY ZONA ma’muriyatiga iqtisodiy masalalarning keng spektri bo‘yicha qarorlar qabul qilish huquqi taqdim qilinadi. Shu bilan bir qatorda ERKIN IQTISODIY ZONA sub’ektlarining faoliyati hukumatning har tomonlama qo‘llab- quvvatlashi va davlat kafolatlariga tayanadi. Uchinchidan, ERKIN IQTISODIY ZONA da tadbirkorlik va investitsiya faoliyatining ma’lum bir ixtisoslashuvining bo‘lishi. Sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA larning yaratilish tajribasi tubdan farq qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA lar bajarishiga qaratilgan bosh funksiyalar sanoatlashishning yanada yuqoriroq darajasiga erishish, mamlakatni xalqaro savdoga kiritish yoki xalqaro savdoda uning rolini oshirish bo‘lib hisoblanadi. Bunday holda jalb qilinadigan mablag‘larning asosiy yoki hatto birdan- bir manbasi xorijiy investitsiyalar hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA larni yaratishdan asosan mintaqaviy siyosatning instrumenti sifatida foydalaniladi, ya’ni ERKIN IQTISODIY ZONA lar aynan iqtisodiy, shundan kelib chiqqan holda, ijtimoiy rivojlanish darajasini oshirish zarur bo‘ladigan mintaqalarda yaratiladi. Bunda ERKIN IQTISODIY ZONA ni yaratish uchun hududni tanlashda me’zon sifatida ishsizlik darajasi va aholining pul daromadlari darajasidan foydalaniladi. Ularga maxsus iqtisodiy rivojlanish sharoitlari taqdim qilinadigan mintaqalar soni har doim cheklangan bo‘ladi. Shu bois sanoati rivojlangan mamlakatlarda ERKIN IQTISODIY ZONA larning rivojlanishining xarakterli chizgisi alohida hududlarga iqtisodiy rivojlanishga turtki
berishdan iborat bo‘lib, ularni asosiy harakatlantiruvchi kuch xorijiy investitsiyalar emas, balki milliy xususiy kapital, davlat dotatsiyalari va kreditlari hisoblanadi. ERKIN IQTISODIY ZONA larning tashkiliy-funksional tuzilishi yetarlicha xilma-xil. Ba’zan u yoki bu ERKIN IQTISODIY ZONA ning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash yetarlicha qiyin bo‘ladi, chunki ularning har biri ko‘pgina zonalarning chizgilariga ega bo‘ladi. Nazariy adabiyotlarda erkin iqtisodiy zonalarning 30 tagacha turli-tuman toifalari (kategoriyalari) ajratiladi, biroq ularni 5 ta asosiy turlarga keltirish mumkin (1.1-jadval). ERKIN IQTISODIY ZONA ni tashkil qilishda ikkita turli konseptual yondashuvdan foydalaniladi: hududiy va funksional (nuqtali). Birinchi holatda zonaga bu yerda barcha korxona-rezidentlar xo‘jalik yuritishning imtiyozli rejimidan foydalanadigan maxsus ajratilgan hudud sifatida qaraladi. Ikkinchi yondashuvga ko‘ra, zona – bu tegishli firmaning mamlakatda joylashgan joyidan qat’iy nazar, tadbirkorlik faoliyatining ma’lum bir turiga nisbatan qo‘llaniladigan imtiyozli rejimdir. Birinchi yondashuvni amalga oshirishga Xitoydagi ERKIN IQTISODIY ZONA lar, “Manaus” zonasi (Braziliya), rivojlanayotgan mamlakatlardagi ko‘pgina eksportga ishlab chiqarish zonalari misol bo‘la oladi. Ikkinchi yondashuvning natijasi alohida korxonalar bilan taqdim qilinadigan nuqtali zonalar (ofshor firmalar, “dyuti-fri” do‘konlari) hisoblanadi. 1.1-jadval. ERKIN IQTISODIY ZONA larning xo‘jalik ixtisoslashuviga muvofiq tasnifi Savdo Sanoat-ishlab chiqarish Texnik-joriy qilish Servis Majmuaviy 1.Erkin bojxona 2.Bond omborlari 3.Erkin portlar 1.Importning o‘rnini bosuvchi 2.Eksportga ishlab chiqarish 1.Texnopolislar 2.Texnoparklar 3.Innovatsiya markazlari 1.Ofshor 2.Bank xizmatlari va sug‘urta xizmatlari 1.Erkin tadbirkorlik zonalari 2.Maxsus iqtisodiy zonalar berishdan iborat bo‘lib, ularni asosiy harakatlantiruvchi kuch xorijiy investitsiyalar emas, balki milliy xususiy kapital, davlat dotatsiyalari va kreditlari hisoblanadi. ERKIN IQTISODIY ZONA larning tashkiliy-funksional tuzilishi yetarlicha xilma-xil. Ba’zan u yoki bu ERKIN IQTISODIY ZONA ning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash yetarlicha qiyin bo‘ladi, chunki ularning har biri ko‘pgina zonalarning chizgilariga ega bo‘ladi. Nazariy adabiyotlarda erkin iqtisodiy zonalarning 30 tagacha turli-tuman toifalari (kategoriyalari) ajratiladi, biroq ularni 5 ta asosiy turlarga keltirish mumkin (1.1-jadval). ERKIN IQTISODIY ZONA ni tashkil qilishda ikkita turli konseptual yondashuvdan foydalaniladi: hududiy va funksional (nuqtali). Birinchi holatda zonaga bu yerda barcha korxona-rezidentlar xo‘jalik yuritishning imtiyozli rejimidan foydalanadigan maxsus ajratilgan hudud sifatida qaraladi. Ikkinchi yondashuvga ko‘ra, zona – bu tegishli firmaning mamlakatda joylashgan joyidan qat’iy nazar, tadbirkorlik faoliyatining ma’lum bir turiga nisbatan qo‘llaniladigan imtiyozli rejimdir. Birinchi yondashuvni amalga oshirishga Xitoydagi ERKIN IQTISODIY ZONA lar, “Manaus” zonasi (Braziliya), rivojlanayotgan mamlakatlardagi ko‘pgina eksportga ishlab chiqarish zonalari misol bo‘la oladi. Ikkinchi yondashuvning natijasi alohida korxonalar bilan taqdim qilinadigan nuqtali zonalar (ofshor firmalar, “dyuti-fri” do‘konlari) hisoblanadi. 1.1-jadval. ERKIN IQTISODIY ZONA larning xo‘jalik ixtisoslashuviga muvofiq tasnifi Savdo Sanoat-ishlab chiqarish Texnik-joriy qilish Servis Majmuaviy 1.Erkin bojxona 2.Bond omborlari 3.Erkin portlar 1.Importning o‘rnini bosuvchi 2.Eksportga ishlab chiqarish 1.Texnopolislar 2.Texnoparklar 3.Innovatsiya markazlari 1.Ofshor 2.Bank xizmatlari va sug‘urta xizmatlari 1.Erkin tadbirkorlik zonalari 2.Maxsus iqtisodiy zonalar
4.Savdo- ishlab chiqarish 3.Sanoat parklari 4.Ilmiy-sanoat parklari 5.Eksportga ishlab chiqarish- importning o‘rnini bosish 3.Sayyohlik xizmatlari 3.Maxsus rejimli hududlar 2.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni asoslash. Milliy iqtisodiyotning islohotlarni yanada chuqurlashtirish bo‘yicha bugungi kunda amalga oshirilayotgan har tomonlama puxta o‘ylangan siyosat natijasi mamlakat iqtisodiyotini bazaviy tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnik yangilash bo‘yicha chuqur o‘ylangan uzoq muddatli maqsadli loyihalar va dasturlarini ishlab chiqishga undaydi hamda O‘zbekistonning yangi sarhadlarga chiqishiga jahon bozorida mamlakatimizning raqobatbardoshliligini ta’minlaydigan zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy qilishga olib keladi. Bugungi kunda erkin iqtisodiy zonalar bu mamlakat iqtisodiyotini rivojlantiradigan, uning istiqboliga turtki bo‘ladigan muhim omil hisoblanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, hamma ERKIN IQTISODIY ZONAlar ham faqat ijobiy natijalar beravermaydi. Masalan, ERKIN IQTISODIY ZONAlarni birinchi marta joriy etishda O‘zbekistonda ham ayrim muammolarga duch kelgan. Bu harakatlar 90-yillarda boshlangan bo‘lib, Samarqandni Turizmga ixtisoslashtirilgan erkin iqtisodiy zonani shakllantirishda yuzaga kelgan. Bundan tashqari bu holatlar «Jizzax» (1996 y.), «Samarkand» (1997 y.), «Nukus» (1998 y.) takrorlangan. Ushbu muammolarni yuzaga kelishiga sabab esa, ekspertiza instituti imkoniyatlaridan foydalanib oldinni ko‘ra bilish, prognozlashtirish, ekspertlarning muammoni o‘rganib, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy holatlar o‘rganilmaganligi sabablidir. Hozirgi kunda ushbu muammolarni bartaraf etish maqsadida quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha tahlillar o‘tkazilib tegishli qarorlar qabul qilinmoqda: 4.Savdo- ishlab chiqarish 3.Sanoat parklari 4.Ilmiy-sanoat parklari 5.Eksportga ishlab chiqarish- importning o‘rnini bosish 3.Sayyohlik xizmatlari 3.Maxsus rejimli hududlar 2.ERKIN IQTISODIY ZONAlarni asoslash. Milliy iqtisodiyotning islohotlarni yanada chuqurlashtirish bo‘yicha bugungi kunda amalga oshirilayotgan har tomonlama puxta o‘ylangan siyosat natijasi mamlakat iqtisodiyotini bazaviy tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnik yangilash bo‘yicha chuqur o‘ylangan uzoq muddatli maqsadli loyihalar va dasturlarini ishlab chiqishga undaydi hamda O‘zbekistonning yangi sarhadlarga chiqishiga jahon bozorida mamlakatimizning raqobatbardoshliligini ta’minlaydigan zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy qilishga olib keladi. Bugungi kunda erkin iqtisodiy zonalar bu mamlakat iqtisodiyotini rivojlantiradigan, uning istiqboliga turtki bo‘ladigan muhim omil hisoblanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, hamma ERKIN IQTISODIY ZONAlar ham faqat ijobiy natijalar beravermaydi. Masalan, ERKIN IQTISODIY ZONAlarni birinchi marta joriy etishda O‘zbekistonda ham ayrim muammolarga duch kelgan. Bu harakatlar 90-yillarda boshlangan bo‘lib, Samarqandni Turizmga ixtisoslashtirilgan erkin iqtisodiy zonani shakllantirishda yuzaga kelgan. Bundan tashqari bu holatlar «Jizzax» (1996 y.), «Samarkand» (1997 y.), «Nukus» (1998 y.) takrorlangan. Ushbu muammolarni yuzaga kelishiga sabab esa, ekspertiza instituti imkoniyatlaridan foydalanib oldinni ko‘ra bilish, prognozlashtirish, ekspertlarning muammoni o‘rganib, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy holatlar o‘rganilmaganligi sabablidir. Hozirgi kunda ushbu muammolarni bartaraf etish maqsadida quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha tahlillar o‘tkazilib tegishli qarorlar qabul qilinmoqda: