ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ЛАРДА ТРАНСПОРТ-ЛОГИСТИКА ХИЗМАТЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Режа: 1.Логистиканинг алоҳида фан сифатида шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. 2.Транспорт-логистик оқимлар ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги. 3. Логистикани умумий глобал вазифалари. 4.Транспорт-логистик оқимлар ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги. 1.Логистиканинг алоҳида фан сифатида шаклланиши ва ривожланиш босқичлари. Логистика тушунчаси ўзининг қадимий тарихига эга. Логистика сўзи келиб чиқиши бўйича юнончадир. Милоддан аввалги V асрда қадимги Афинада махсус амал-“логист” ёки ижтимоий ўз ўзини бошқариш амалдори бўлган. Логистлар ҳар йили қуръа ташлаш йўли билан аниқланган. Уларнинг вазифасига ваколати тугаган бошқа амалдорларнинг ҳисоботларни текшириш ва бу ҳисоботларни фахрли фуқаролар кенгашига тасдиқлашга топшириш кирган. Кенгашнинг қарори якуний бўлган. Қадимги Римда баьзи бир маъмурий ва диний вазифаларни бажарувчи амалдордар “логист”лар деб аталган. Византия императори Лев VI (866-912 йиллар) даврида логистика армияни таъминлаш ва унинг кўчишини бошқариш санъати сифатида таърифланган. Немис тадқиқотчиси Г.Павеллик таъкидлашича Византия империясида логистларнинг асосий вазифалари “армияга маош тўлаш, уни керакли тартибда қуроллантириш ва тақсимлаш, уни эҳтиёжлари ҳақида ўз вақтида ва тўлиқ даражада ғамхўрлик қилиш яъни шахсий қуролли кукчлар ҳаракатланиши ва тақсимланишига раҳбарлик қилишдан” иборат бўлган. “Логистика” сўзи барча асосий европа тилларида мавжуд, аммо улардан ҳар хил маъноларда фойдаланилади. “Логистика” атамасидан машҳур олимлар, файласуфлар, саркардалар ўз асарларида фойдаланганлар. Буюк немис математиги Г.В.Лейбнис (1646-1716 йиллар) бу атамадан “хулосаларни ҳисоблаш” ёки “математик мантиқ” маъносида фойдаланган. XIX асрда бу атамадан келиб чиқиши швецариялик бўлган таниқли ҳарбий назариячи ва тарихчи Антуан Анри Жомнин (1779-1869 йиллар) ўз асарларида фойдаланган. 1813 йилдан бошлаб у Россияда Александр I нинг штабида ишлаган, 1826 йилда Инфонтерия генерали унвонини олган. Николай I нинг ҳарбий маслаҳатчиси бўлган ва 1828 йилда яратиган Санк-Петербургдаги ҳарбий академиянинг асосчиларидан бири бўлган. Шахзода Аленксандр II нинг шахсий ўқитувчиси бўлган, ҳақиқатдан ҳам унинг учун муаллифнинг логистика бўйича енг муҳим асари ёзилган ва кейинчалик у кўпгина тилларга таржима қилинган. У логистиканинг режалаштириш, бошқариш, таъминлаш, қўшинларни жойлаштириш, жойини белгилаш, армияга транспорт хизматини кўрсатиш билан боғлиқ масалаларнинг кенг доирасини олувчи қўшинларни бошқаришнинг амалий санъати сифатида белгиланган. [20]. 1184 йилда Америка ҳарбий-денгиз флоти институти кемачилик заруратлари учун “логистика” тушунчаси киритилди. 1904 йилда Женевада Ителсон, Лаланд ва Кутюрларнинг таклифи бўйича фалса конгресида логистика математиқ мантиқ сифатида белгиланган. Логистика тамойиллари Иккинчи Жаҳон уруши даврида Америка армиясида моддий-техника таъминоти ҳамда қурол-яроғ, ёнилғи мойлаш материаллари ва озиқ-овқат, транспортни етказиб берувчилар ва қўшинлар ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни ташкил қилиш соҳасида кенг ривожланган. Тактика, стратегия ва разведка билан бир қаторда “Логистика” атамаси билан фуқаролик корхоналарининг таъминот-сотиш фаолияти белгиланган. Шунинг учун кўпгина ғарб мамлакатларида логистика аста-секин ҳарбий соҳадан хўжалик юритиш амалиётига ўта бошлаган ва логистика ишлаб чиқаришни хом ашъё ва материаллар билан таъминлаш, маҳсулотни ишлаб чиқариш, сақлаш ва тақсимлаш борасидаги илғор хўжалик амалиётини таъминловчи фан соҳасига айланган. Кейинчалик моддий оқимларни режалаштириш ва бошқариш масалалари ҳарбий логистикада қўлланилган усуллар билан ҳал қилиниши мақсадга мувофиқлиги тан олинган. Аста-сикин “логистика” ва “логистик бошқарув” таълимоти турли мазмундаги назарий ва амалий билимлар билан тўлдирилган ҳолда ишлаб чиқариш, уни материал ва хом-ашъё билан таъминлаш, маҳсулотларни сотиш (тақсимлаш) жараёнларида моддий оқимларни самарали бошқариш ва бунга эришиш учун эса тегишли молиявий ва ахборот оқимларини ҳам таъминлаш соҳаларини қамраб олган. Даставвал у муомала, кейин эса ишлаб чиқариш соҳасида товар-моддий ресурслар ҳаракатланишини бошқаришни амалга ошириш ҳақидаги назариянинг янги тури сифатида шаклланди. Шундай қилиб бозор иқтисодиётига эга мамлакатларда 1930 йилдаги иқтисодий инқироз арафасида ва даврида вужудга келган материаллар ва хомашё билан таъминлаш, маҳсулотни илаб чиқариш, сақлаш ва тақсимлаш вазифаларини боғлай оладиган таъминлаш-ишлаб чиқариш-тақсимлаш тизимини интеграциялаш ғойфлорини илмий тадқиқотлар ҳамда хўжалик амалиёти шаклидаги мустаққил йўналишга ўзгартирилган. 1950 йилларда моддий оқимларни тартибга солиш масаласи ҳарбий логистикада қўлланиладиган усуллар ёрдамида муваффақиятли ҳал қилиниши мумкинлиги тан олинган. У 1960-70 йилларда Японияда кўпроқ ривожланган, у ерда бошқариш ва хўжалик юритишнинг мураккаб тизимларини ишлаб чиқариш ва амалга оширишда асосий ўринни эгаллаган. 1970 йилларнинг бошларида бу атамани корхона моддий ресурсларини бошқариш фани сифатида белгилашга ҳаракат қилинган. 1980 йилларга келиб, хўжалик бошқарувини мувофиқлаштириш жисмоний тақсимлаш, яьни тижорат логистикаси усулларини ўрганиш ва қўллашни талаб қилган. Аста секин логистика ва логистик бошқарув тушунчаси турли туман мазмунлар билан тўлдирилгин ишлаб чиқариш ва товар муомаласининг ҳар хил соҳаларига кириб борди. Бунга техника ва технологиянинг кенг қўлланилиши ҳамда ишлаб чиқариш инфратузилмаси элементлари ва хўжалик юритиш интенсив усулларининг ўзвро ҳамкорликда ривожланиши таъсир қилган. ХХ аср охирида логистика фанига харид қилиш (таъминлаш), ишлаб чиқариш, сотиш(тақсимлаш), транспорт, ахборот логистикасини олувчи фанга айланган. Инсон фаолиятининг санаб ўтилган соҳаларига етарлича ўрганилган ва тегишли адабиётларда баён қилинган. Логистик ёндашишниг янгилиги эса санаб ўтилганлар ва фаолиятнинг бошқа соҳаларини исталган натижага оқимларни мувофиқ тўғри бошқариш йўли билан вақт ва ресурсларнинг энг кам харажатлари ёрдамида эришиш мақсадида интеграциялашдан иборатдир. Шундай қилиб, логистика аввало, истеъмолчиларга, уларнинг сўровларини кўпроқ қаноатлантиришга қаратилган ҳолда ишлайди. Логистикани эволюцион ривожланишида қуйидаги тўртта босқични ажратиш мумкин: (4.1-расм). таҳлилий ёндошув даври;(Фрагментлаштириш даври) “оёққа туриш” даври; ривожланиш даври; интеграллашган комплекс ёндошув даври. Биринчи давр 1920-1950 йилларни ўз ичига олади ва бу даврда логистика концепциясини келажакда қўллаш учун айрим шарт-шароитлар шаклланади. Логистика тараққиётининг иккинчи даври 1950 йил ўрталаридан 1970 чи йилларни ўз ичига олади ва бу даврни ғарб мутахассислари логистиканинг “оёққа туриш” даври деб атайдилар. 1970 йиллардан логистика ривожининг учинчи даври бошланди. Унда бизнес-логистикани фундаментал принциплари шакллантирилди ва улар ғарб мамлакатлари амалиётида қўлланила бошланди. Логистика эволюциясининг тўртинчи даври интеграциялаш даври бўлиб, бу давр 1980-90 йилларни қамраб олади. Интеграциялаш даври фирманинг логистик хизматлари ва унинг логистик шерикларини тўлиқ логистик тармоққа(харид қилиш-ишлаб чиқариш-дистрибуциялаш-сотиш тизимига) бирлаштиришни ҳамда моддий бирга бўлувчи оқимларни бошқариш, халкаро логистик тизимларнинг ташкил қилиниши билан таърифланади. 4.1-расм. ХХ-асрда логистиканинг асосий ривожланиш босқичлари. Ҳозирги кунда кўплаб хўжалик ташкилотлари юқоридаги учала ёндошувни йиғилмаси – комбинациясидан иборат услубни қўллайдилар. Аммо охирги йилларда янги логистик ёндошув яъни интьеграллашган ёндошув шаклланди ва кенг қўлланилмоқда. Бу ёндошув аслида маркетинг усулини янада такомиллаштирилган варианти бўлиб, у ҳозирги даврда бизнесни ривожлантиришни янги шарт-шароити ва омилларидан келиб чиқади. Улар қуйидагилардан иборатдир: Бозор шароитини янгича тушуниш ва логистикани фирманинг самарали рақобатлашишига имкон берувчи стратегик элементи сифатида қабул қилиш; Логистик ҳамкорлар орасида муносабатларни интеграциялашув ва ташкилий янги самарали истиқболи; I давр. 1920-1950 йил логистика концепцияси. Моддий оқимларни бошқариш ва умумий харажатларни пасайтириш қуроллари вужудга келиши билан II давр. 1950-1970 йил логистика назарияси ва амалиёти шаклланиши, ишлаб чиқариш ва тақсимлашда харажатларни пасайтириш. III давр. 1970-1980 йил бизнес логистика концепцияси асосида ишлаб чиқариш ва дистрибюциялаш (тақсимлаш)да харажатларни камайтириш. IV давр. 1980-1990 йил интеграциялаш даври фирмани логистик хизматлари (харид қилиш  ишлаб чиқариш  дистрибюциялаш  сотиш) Технологик имкониятларни радикал ўзгариши, хусусан мослашувчан ишлаб чиқариш ва ахборот-комъпютер технологиялари, улар орасида ишлаб чиқариш ва сотиш борасида янги имкониятларни очилиши. Интеграллашган логистикани қўлланишига мисол сифатида чет элда фойдаланилаёт-ган JIT (just in time – аниқ ўз муддатида), TQM (Total Quality Management – сифатли комплекс бошқариш), жисмоний тақсимлашни интегралашган усули каби тизимларни кўрсатиш мумкин. Интеграллаштириш ёндошуви асосида ISCLS тизими, яъни логистик тизим, унинг звенолари, макро ва микродаражаларда хизмат кўрсатувчи тизим яратилди. У материал ва ахборот оқимларини телекоммуникация тармоғини онлайн режими ёрдамида логистик тизим доирасида бошқаришга имкон беради. Логистиканинг фан сифатида ривожланиш ҳамда ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш тизимларда қўлланилишини айрим мутахасислар 5 босқичга бўладилар (4.2-расм): Юқорида таъкидлагандики логистикага 1992 йил Стокголмда Логистика Европа Ассоциацияси Халқаро симпозиумида логистика атамасининг умумқабул қилинган таърифининг ҳали йўқлиги таъкидланган. Логистикага турли даврларда турлича таъриф бериб келинган ва бу таърифлар йил сайин мураккаблашиб, кенгайган маъно касб этган. Логистика–бу истеъмолчи талабларини кўпроқ қаноатлантириш мақсадида хомашё, ярим фабрикатлар, тайёр маҳсулотлар ва тегишли ахборотларни жамлаш, сақлаш, ишлаб чиқарилган жойдан истеъмол жойига ташиш ва узатишнинг технологик ва тежамкор самарали операцияларини режалаштириш, амалга ошириш ва назорат қилиш жараёнидир. Ишлаб чиқариш ва заҳираларни бошқариш бўйича Америка жамияти фикрича “логистика - саноатда ишлаб чиқаришни хомашё ва материаллар билан таъминлаш ва тайёр маҳсулотларни сотишни ташкил қилишдир”. Goopere&Lybrand фирмасининг талқинида “логистика – бу ишлаб чиқарувчидан хомашё, материаллар, бутловчи қисмлар ва тайёр маҳсулотларни жойлаштириш ва ишлаб чиқарувчи фирма орқали истеъмолчиларга ҳаракатланишни бошқаришдир”. Россиялик профессор А.А.Смехов фикрича “логистика – бу янги илмий йўналиш, ишлаб чиқариш ва энергетика соҳасида моддий ва ахборот оқимларининг ҳаракатини режалаштириш, бошқариш ва кузатиш ҳақидаги таълим”. Германиялик профессор Г.Павеллек айтишича “логистика – бу корхонага келиб тушувчи, у ерда ишловчи ва корхонадан чиқиб кетувчи моддий ва ахборот оқимларини режалаштириш, бошқариш ва назорат қилишдир”. А.Н.Родников эса логистикага “моддий ва ахборот оқимларини биринчи манбадан якуний истеъмолчигача масофа ва вақтдаги ҳаракатини режалаштириш, ташкил қилиш, бошқариш, назорат қилиш ва тартибга солишдир” деб таъриф берган.[21]. 4.2-расм. Логистиканинг рижожланиш босқичлари. Логистикани предмети ва объектини аниқловчи кўплаб тарифлар мавжуд. Логистика - бу иқтисодий-ташкилий тизимда материаллар оқими ва у билан боғлиқ бўлган ахборот, молиявий ва сервис оқимларини уларни 1-босқич. Логистиканинг хўжалик амалиётига кириб келгунга қадар бўлган давр (ХХ аср 50 йиллар) Моддий тақсимот ва моддий техник таъминот 2 бир бирига ўзаро боғланмаган фаолият сифатида тарқоқ бошқарилган. Автомобил транспор-тининг тезлик билан ривожланиши унинг товар ҳаракатидаги аҳамиятини оширди. Юкни мумфойдаланиш транс- порти билан ташишда энг кичик нархлар ва ўз транспортида та-шишда энг кичик харажатлар. 2-босқич. Классик логистика даври. (ХХ аср 60 йилларниг боши) Оптимал ташишни ташкил этиш ўрнига фирмаларда логистик тизим тузила бошланди. Давр сўнгида фирмалараро логистик компромис-ларга амал қилина бошланди. Умумий харажатларни минимал- лаштириш. Фирманинг логистик операция орқали максимал даромад олиш мезонига ўтиши. 3-босқич. Неологистика даври. (ХХ аср 80 йилларниг боши) Логистика компромисслар ҳаракат доирасининг кенгайиши билан бутун фирма иши самарадорлигига эришиш, тузилмаларнинг биргаликдаги ҳарака-тини таминлаш. Корхонанинг барча харажатларини минималлаштириш ва энг юқори даромадга интилиш. 4-босқич. Логистикага янгича ёндашув даври.(Умумий маьсулият концеп. ХХ аср 90 йиллар) Логистик тизимнинг иқтисодий соҳа чегарасидан чиқиб, ижтимоий иқти-содий ва сиёсий жабҳаларни инобатга олиши. Нарх ва харажатларнинг максимал мутаносиблигини таъминлаш. 5-босқич. Интеграцион кучайиш ва тадбиркорликнинг оптималлашуви даври.(ХХI аср боши) Логистиканинг рақобат кураши қуролига айланиши ва бошқарув ман-тиғи концепсиясиниг амал қилиши. Рақобатда устунликка эришиш. Узоқ муддатли хўжалик ва молиявий алоқаларга шароит яратиб бериш. пайдо бўлиш жойлардан бошлаб истеъмол этилиш жойларигача етказишни бошқариш ҳақидаги фандир. Логистика – бу қўйилган мақсадларга эришиш борасида маълум бир системада материал ва сервис оқимлари ва улар билан боғлиқ равишда ахборот, молия ва бошқа оқимларни оптималлаштириш ва уларни бошқариш ҳақидаги фандир. Логистика фанини юқорида баён этилган таърифлари жуда кенг маънода шакллантирилгандир. Юқоридаги таърифларда логистикага фан сифатида қаралган бўлса, айрим ҳолларда унга бошқарув-иқтисодий ёки молиявий йўналишларда қаралади. Масалан, АҚШ материал тақсимот бошқаруви бўйича Миллий кенгаш аъзолари логистикани мазмунини белгилашда бошқарув йўналишига асосий эътиборни қаратганлар: Логистика – бу корхонага келиб тушадиган материал маҳсулотлар оқими ва у билан боғлиқ равишда молиявий оқимни режалаштириш ва назорат этишдир. Логистика бўйича 1974 йил ўтказилган Европа конгрессида унинг ноҳарбий соҳаларда қўлланилишидан келиб чиқадиган янги таърифлари берилган: Логистика – бу материал, энергетик, ахборот ва пассажирлар оқимини тизимли режалаштириш, назорат этиш ва бошқариш ҳақидаги таълимотдир. Логистикани фан ва хўжалик фаолияти юритиш инструменти сифатида кўплаб таърифлари бўлишига қарамасдан кўп ҳолларда унинг объекти аниқ белгиланмаган. ХХ асрнинг 90 йилларига келиб логистикани қўлланиш соҳаси жиддий кенгайди. Логистикани хўжалик юритиш фаолиятини турли соҳаларига кириб бориши билан логистикани аниқланиши ҳам кенгайиб борди. Логистикага оид илмий соҳада қуйидаги йўналишлар шаклланди: ахборот логистикаси; (ахборот логистикасининг вазифаси ахборотни бошқариш моддий ва молиявий оқимлар ўртасидаги ўзаро алоқаларни сақлаш, ахборот тизимларини шакллантириш, харид (таъминот), ишлаб чиқариш, тақсимот, заҳира ва транспорт логистикалари ривожланишини таъминлаш, мижоз(истеъмолчи) билан алоқада бўлиш, уларга керакли маълумотларниетказиш ва бошқалар. ) харид (таъминот) логистикаси; (бу логистиканинг вазифаси таъминот, корхонани барча керакли воситалар хомашё, материаллар, яримфабрикатлар ва бошқалар билан таъминлаш, товарларни харид ва сотувига кўра сақлаш, режалаштирилган товар ҳажмига эришиш, буюртмалар билан ишлаш, етказиб берувчи ва истеъмолчини қидириш, маъқул нархлар ва юқори сифатли маҳсулот назорати бозорни ўрганиш ва бошқалар.) ишлаб чиқариш логистикаси;(логистиканинг бу тури асосан узлуксиз ишлаб чиқаришга шароит яратиш, узлуксиз ишлаш учун зарур барча хомашё, материаллар, бутловчилар, транспортировка техника ва технологиялар ва бошқа воситаларнинг тўхтовсизлигини, ишлаб чиқариш жараёнини график асосида олиб борилаётганини назорат қилиш). тақсимот(маркетинг) логистикаси;(бу логистика асосанхаражатларни, хомашё материалларни, яримфабрикатлар, тайёр маҳсулотлар, транспорт, омборлар, сотув, товар ҳаракатини тақсимоти ва назорати билан шуғулланади.) заҳира логистикаси;(заҳира логистикасининг вазифаси юкларни сақлаш, жойлаштириш, омборга жойлаш, маркировкалаш, қадоқлаш, омбордаги юклар назорати, ҳужжатлар билан ишлаш, омбор ҳисоботлари назорати ва бошқалар ҳисобланади.) транспорт логистикаси.(логистиканинг бу тури ўз ичига жуда катта вазифаларни қамраб олади. Масалан товарлар учун транспортировкани таъминлаш, транспорт харажатларини камайтириш, етказиб беришнинг энг оптимал маршрутини аниқлаш, логистик схемаларни тузиш,етказиб берувчилар, экспедиторларни излаш, режалаштириш, шартномвий муносабатларни тартибга солиш ва назорати, турли транспорт ва турли транспорт воситаларини аниқ йўналтириш ва бошқа шу каби масалалар.) Корхона ва ташкилотлар логистик фаолияти кенгайиб борган сари логистиканинг таърифи ҳам аниқлашиб ва кенгайиб борди. Логистиканинг асосий мақсади – бу корхонанинг бозордаги рақобатбардошлигини таъминлашдан иборатдир. Бундай мақсадга логистика оқимлар жараёнини қуйидаги қоидаларга мувофиқ бошқариш асосида эришади: бу қоида истеъмолчи (харидор)га керакли маҳсулот (хом ашё, хизмат, ресурс)ни лозим бўлган сифатини таъминлаган ҳолда керакли миқдорда ва белгиланган муддатда энг кам харажатлар билан етказиб беришни кўзда тутади. Логистиканинг асосий мақсади бошқарув вертикали бўйича турли даражадаги локал мақсадларга бўлинади. Мақсадлар горизонтал текисликда ҳам бўлиниб ҳар бир ижрочи ёки логистик операцияни мақсадларигача етиб боради. Логистик тизимда вертикал ва горизонтал текисликдаги интеграллашувда турли функционал соҳа ва бошқариш даражаларидаги ўзаро таъсир ва қайта боғланишларни ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга бўлади. Қўйилган мақсадларга етиш учун логистика маълум вазифаларни, умумий ва хусусий вазифаларни амалга ошириши лозим бўлади (4.3- расм). 3.Логистикани умумий глобал вазифалари-га қуйидагилар киради. материал, ахборот ва бошқа керакли оқимларни интеграллашган комплекс тизимларини яратиш; ишлаб чиқариш ва муомала соҳаларида логистик имкониятлардан фойдаланишни назоратга олиш, уларни режалаштириш ва стратегик мувофиқлаштириш; логистик тизимни юқори даражадаги мослашувчанлигини таъминлаш; бозор муҳитини ҳисобга олган ҳолда танлаб олинган стратегия доирасида логистик конвецияни доимий мукаммаллаштириш. 4.3-расм. Логистиканинг глобал ва локал вазифалари Юқорида келтирилган глобал ва хусусий вазифаларни бажариш логистиканинг умумий масалалари доирасида бўлиб, улар қуйидагилардан иборатдир: логистик тизимдаги оқимлар жараёнини бошидан охиригача назорат этиш; материал оқимларни бошқариш усулларини ишлаб чиқиш ва уларни такомиллаштириш; ходисаларни ривожланишини турли вариантларда олдиндан кўра билиш; логистик операциялар сифатига бўлган талабларни стандартлаштириш; бозор талабларига мувофиқ лозим бўлган логистик операциялар билан логистик тизим имкониятлари ўртасидаги номувофиқликни аниқлаш; ташкилотнинг техник ва технологик тузилмаларини оптималлаштириш. Логистика кенг маънода микро ва макро тизим олдигига қўцилган мақсадларга эришиш учун моддий, ахборот ва молиявий оқимларни бошқариш ва оптималлаштириш ҳақидаги фан ҳисобланади. Бозор муҳитини ҳисобга олган ҳолда танлаб олинган стратегия доирасида логистик конвецияни доимий мукаммаллаштириш Маҳсулотни сақлаб туриш вақтини максимал қисқартириш Ташиш муддатини камайтириш Етказиб бериш муддатини қисқартириш Истеъмолчилар талабларига тезда жавоб бериш Ахборотларни жадал қайта ишлаш, узатиш ва шу ларкабилар Ишлаб чиқариш ва муомала соҳаларида логистик имкониятлардан фойдаланишни назоратга олиш, уларни режалаштириш ва стратегик мувофиқлаштириш Логистик тизимни юқори даражадаги мослашувчанлигини таъминлаш Материал, ахборот ва бошқа керакли оқимларни интеграллашган комплекс тизимларини яратиш Локал Глобал Логистиканинг вазифалари Логистика тор маънода эса менежментнинг умумлашган воситаси бўлиб, моддий ва сервисоқимлар ва уларга эргаш ахборот ва молиявий оқимларни самарали ишлашини таъминлаш, бошқариш орқали бизнеснинг стратегик, тактик ва оператив мақсадларига эришиш имконини берувчи воситадир.[29]. Логистканинг асосий тамойиллари қуйидагилар: ўзини ўзи тартибга солиш;(ишлаб чиқаришнинг мутаносиблиги); мослашувчанлик харид ва етказиб бериш жадвалларига ўзгартиришлар киритиш мумкинлиги ); заҳира ҳажмини минималлаштириш; товар ҳаракатини моделлаштириш; янги ахборот тизимларидан тўлиқ(максимал) даражада фойдаланиш (компютерлаштириш); ресурлар билан таъминотдаги ишончлилик; тежамкорлик (истеъмолчида мавжуд маҳсулот заҳираси даражасини 30- 40%гача камайтириш, ахборот хизматлар доирасини кенгайтириш); Ана шу тамойиллар асосида логистиканинг вазифалари белгиланади ва логистик функциялар тартибланади. Логистиканинг асосий функциялари эса қуйидаглар ҳисобланади: Маҳсулот ташишни ташкил этиш; Заҳираларни омборда сақлаш; Заҳираларни оптималлаштириш; Моддий ресурслар заҳирасининг назорати; Тайёр маҳсулотлар заҳирасининг назорати; Ортиш тушириш ишлари; Ахборот оқимларини йўналтириш; Ҳамда бошқа логистик операциялар. Логистикада ҳам вазифалар турлича тақсимланади. Вазифалар асосан доирасига кўра тақсимланади. Мисол тариқасида корхона ичи, ташқариси, бир бўлим доирасида ёки бир тизим доирасида ва бошқалар. Логистик функциялар самарали ишлаши, мақсадга эришиш калити қуйидаги 7 та қонун асосида тартибга солинади. Бу қонунлар логистика тараққий этган мамлакатларда “Seven R(right)” деб номланади. қонун.Right product(керакли тўғри маҳсулот(товар))-тўғри юкни танлаш. қонун.Right conditions(керакли, тўғри сифат) – энг юқори ва зарурий сифатли хизмат тушунчаси. қонун.Right guantity(керакли тўғри ҳажм) -керакли ҳажмда ишлаб чиқариш. қонун.Right time(керакли аниқ вақт) – айтилган вақтда етказиш. қонун.Right place(тўғри, керакли жой) – белгиланган жойга етказиш. қонун.Right costs(тўғри харажатлар) –минимал харажатлар. қонун.Right customer(тўғри харидор(истеъмолчи)). Демак ана шу қонунлар асосида йўлга қўйилган тизимгина самарали ишлайди. Чунки бу тизимлар ўзаро бир-бирин тўлдириб туради. Агар шу қонунларнинг бири бузилса бу ўз навбатида бошқаларининг ҳам бузилишига олиб келади. 4.Транспорт-логистик оқимлар ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги. Логистикани бошқариш ва уни фан сифатида тадқиқ қилишнинг объекти моддий, ахборот, молиявий ва сервис оқимлар ва бошқа омиллар ҳисобланади. Оқим ўзида вақт бирлиги ичида ва аниқ давр учун абсолют бирлик бўлиб ўлчанувчи жараён сифатида бир бутун деб қабул қилинувчи объектлар ҳисобланади. Моддий, молиявий, ахборот ва сервис оқимларга логистик системанниг ажралмас бўлаги сифатида қаралади, келинг аввало оқим тушунчасига изоҳ берайлик. Оқим бу бир тизимнинг мукаммал ишлаши учун ҳаракат қилувчи ва шу тизимни тўлдирувчи воситадир.[30]. Оқимлар қуйидагича таснифланади. Кўрилаётган тизимга алоқаси бўйича: Ички – бу тизим ичида айланувчи шу тизимни тўлдирувчи ажралмас қисм сифатида ҳаракат қилидир. Ташқи – бу тизим ташқарисида ҳаракатланувчи(айланувчи). Узлуксизлик даражасига кўра: Узлуксиз оқимлар – вақтнинг ҳар онида оқим траекторияси бўйича объектнинг маълум сони жойлашади. Дискрет оқимлар – ҳар хил вақт оралиғида жойлашувчи объектлардан ташкил топади. Мунтазамлик даражаси бўйича: Детерминаллашган – вақтнинг ҳар бир дақиқасида кўрсаткич аниқ тавсифланади. Стохастик – вақтнинг ҳар бир дақиқасида маълум эҳтимоллик даражаси билан аниқланади. Барқарорлик даражаси бўйича: Барқарор оқимлар – маълум вақт оралиғидаги аҳамиятли кўрсаткичларнинг доимийлиги билан характерланади. Барқарор бўлмаган оқимлар – кўрсаткичлар ўзгариб туради. Ўзгарувчанлик даражаси бўйича: Стационар – ўрнатилган жараён учун характерли, жадаллиги доим ҳисобланади. Ностационар – ўрнатилган жараён учун характерли, жадаллиги давр оралиғида ўзгаради. Оқим элементларининг жойлашиш характери бўйича: Тенг ўлчамли – объектларнинг жойлашиш тезлигининг доимийлиги билан характерланади, объектларнинг бошланғич ва охирги ҳаракат интерваллари тенг бўлади. Нотекис ўлчамли – жойлашиш тезлиги ўзгаради, бунда тезланиш, секилашиш, йўлда туриб қолиш, жўнатиш ва етиб келиш оралиқлари ўзгаради. Даврийлик даражасига кўра: Даврий оқимлар – кўрсаткичлар доимийлиги ёки маълум вақт, даврдан кейин кўрсаткичлар ўзгариши билан характерланади. Нодаврий оқимлар – номидан кўриниб турибдики кўрсаткичлар нодаврий ўзгариб туради. Ташиш даражасининг частотасига кўра: Ритмли. Ритмсиз. Мураккаблик даражасига кўра: Одий оқимлар – бошқарув тизими томонидан бошқарув таъсирига адекват жавоб беради. Бошқариб бўлмайдиган оқимлар - бошқарув таъсирига жавоб бермайдиган материал оқим. Оқимларнинг турланишига сабаб бўлувчи, уларни турларга кўра тавсифловчи асосий кўрсаткичлар қуйидагилар ҳисобланади: бошланғич пункт; охирги пункт; ҳаракат траекторичси; йўл узунлиги; ҳаракат вақти; тезлик; оралиқ пунктлар; жадаллик; интерваллар ва бошқалар. Моддий оқимлар транспортировкалаш, омборлаштириш ва бошқа хомашё, ярим тайёр ва тайёр маҳсулотлар билан биринчи манбаадан(ишлаб чиқарувчидан) истеъмолчиларгача бўладиган операциялар орқали юзага келади.Моддий оқимлар барча жойларда бўлади ва турлича ҳаракатланади. Моддий оқимлар турлича бўлиб, улар корхонинг ичидан ёки корхоналар орасидан ўтиши мумкин. Моддий оқим (material flow) - юк, детал, товар - моддий бойликлар ва ҳоказо, уларга илова қилиш жараёнида кўриб чиқиладиган ҳар хил логистик операциялар (ташиш, омборга жойлаштириш ва бошқалар) ёки вақтинча оралиққа (fn, fn+1) киритилганлар. Моддий оқим «ҳажми (миқдор, масса) ва вақт» ўлчамларига эга. Унинг мавжуд бўлиш шакли транспортда ташилган юклар ва бошқалардан иборат бўлиши мумкин. Оқим вақтинча оралиққа эга эмас, балки вақтнинг пайтига тегишли бўлганда, у ўзининг қарама - қаршилигига ўтади. Масалан, вақтнинг берилган пайтида кўриб чиқиладиган юк оқими йўлдаги захира ва транспорт захираси бўлади. Ҳар бир моддий оқимга баъзи бир ахборот оқими мос келади, аммо бу мослик умуман айтганда ўзаро бир маъноли бўлмайди. Ахборот оқимининг маълумотлари моддий оқимнинг ҳақиқий маълумотларига мос келмаслиги мумкин, аммо мос келиши ҳам мумкин. (4.4-расм). Энг маъқул жадвал шакллантиришда қуйидагилар ҳисобга олинади: ишлаб чиқаришнинг бойлик манбаларига бўлган эҳтиёжини қондириш даражаси; бойлик манбаларидан фойдаланиш самарадорлиги; тугалланмаган ишлаб чиқаришга жалб қилинган воситалар; жадвалнинг эпчиллиги, яъни ускуналари авария туфайли тўхтаб қолганда ва моддий бойлик манбалари тўлиқ етказиб берилмаганда тегишли ишни амалга ошириш имконияти. 9.4-расм. Моддий окимларнинг тизимли ҳаракати. Фирмаларда моддий оқимни бошқариш тизими остида барқарор алоқа мослашувининг 2 та асосий йўналишини ажратиш мумкин. Биринчи йўналиш турли хил иқтисодий механизмлар ривожланиши ҳисобига турли функционал бўлимлар ўртасида ўзаро таъсирни тезлаштиришдир. Иккинчи йўналиш корпорациялар таркибида ташкилий ўзгаришлар орқали коорпорация зарурий Бошқарувчи тизим(система) Бозор муносабатлари ёрдамида ташқи муҳит билан ўзаро алоқа Бошқарувнинг нотовар ва методологик формаси ёрдамида бошқарилувчи тизимлар билан алоқа Бошқарилувчи тизим(система)нинг ишлаб чиқарувчи инфраструктуралари [асосий ва ёрдамчи ишчи ходимлар, ишлаб чиқариш воситалари, меҳнат воситалари ва энергетик блокли машиналар] Товар ва моддий оқимлар Етказиб берувчи- лар (ишлаб чиқа- рувчилар, восита- чилар)дан ресурс- ларни етказиш Тайёр маҳсулотни ишлаб чиқариш Ишлаб чиқариш эҳтиёжига(ишлати- шига) кўра заҳираларни тайёрлаш Еткаэиб бериш(сара- лаш, қадоқлаш, жолаштириш)га маҳ- сулотни тайёрлаш Воситачиларга ёки истеъмолчилар шартномасига кўра етказиб бериш Моддий ресурсларни ишлаб чиқариш жойига жойлаштириш Ишлаб чиқарилган товарларни омборлаштириш. Ишлаб чиқариш заҳираларини сақлаш. Омборлаштириш Чиқувчи товарлар оқими Товарлар оқимининг ҳаракати Моддий оқимларни тубдан ўзгартириш Тайёр маҳ- сулотнинг моддий оқими Чиқувчи товарлар оқими даражасининг ривожланишидир. Бу йўналишлар, қоидага кўра, параллел равишда ривожланади ва бир-бирини тўлдириб боради. Моддий оқимларнинг бошқариш бўлими шаклланиши биланоқ корпорацияларда пайдо бўладиган махсус масалаларга мувофиқ равишда бундай бўлиниш ички таркибининг кўп сонли тури амал қилади. Товарларнинг бир партияли апарати таркиби учун иккта умумий вариант характерли. Биринчи вариант-ишлаб чиқариш жараёнида ва таъминот босқичида хомашё ва материаллардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга мўлжалланган ва саноат аҳамиятидаги маҳсулотларни чиқарадиган корпорацияларда тез-тез қўлланилади. Иккинчи вариант-моддий оқимларни бошқариш бўлими тузилмаси кўп сонли истеъмолчиларга хизмат қиладиган ва кўпинча кенг кўламдаги маҳсулот ассортиментини ишлаб чиқарадиган компанияларда қўлланилади (4.5-расм). 9.5-расм. Моддий оқимларни бошқариш Микрологиcтик даражада моддий оқим одатда бир неча ташкил қилувчилардан вужудга келади. Масалан, улгуржи савдо ташкилотларида у тушириш, сақлаш, бутлаш участкаларидаги оқимлардан иборат бўлиши мумкин. Бир хил катта фойдалилик моддий оқим таърифлари бўлади. Баъзи Моддий оқимларни бошқариш Режалаштириш ва координация Тартибга солиш Таъминот даражасини аниқлаш Ишлаб чиқариш-сотиш тизимларининг барча бўлимларида моддий оқимлардан фойдаланиш ва ҳаракатга келтириш, режа ва графикларни тузиш ва боғлаш. Мақсадни ишлаб чиқиш, мезон баҳосини шакллантириш Ишлаб чиқариш-сотишни таъминлаш йўлида моддий оқимлар ҳаракатини тартибга солиш. Моддий оқимлардан фойдаланиш ва ҳаракатга келтириш учун жавоб берадиган бўлимлар ҳаракатини боғлаш Тизимнинг барча бўлимларида моддий ресурсларнинг таъминот даражаси, улардан фойдаланиш самарадорлиги, ҳаракатларнинг баҳоси. Ташкилотда моддий оқимларни бошқариш самарадорлигини ошириш. бир моддий оқимлар устидан бажариладиган логистик операциялар тасодифий характерга эга. (Масалан, вагонни улгуржи савдо корхонасининг кириш йўлига бериш, бериш пайтида бўш қайта ортиш воситаларининг мавжудлиги ва бошқалар). Моддий оқим ташқи, яъни ташқи (логистика тизимига нисбатан) муҳитда ўқитувчи сифатида ва ушбу логистик тизимнинг ичида бўлган ички муҳит сифатида таснифланиши мумкин. Кирувчи моддий оқим остида ушбу логистик тизимга ташқи муҳитдан келиб тушувчи ташқи оқим тушунилади. Чиқарувчи моддий оқим ушбу логистика тизими учун ташқи муҳитга келиб тушувчи ва даврий алоқаларни амалга оширишнинг шакли бўлган оқимдан иборат. Юқорида айтиб ўтилган ҳар бир моддий оқимга баъзи бир ахборот оқими мос келади. 9.6-расм. Моддий оқимларнинг корхона ичидаги ҳаракати 9.7-расм.Моддий оқимларнинг ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига етиб бориш ҳаракати Ахборот оқими (information flow) - у логистик тизимда, логистик тизим ва ташқи муҳит орасида айланиб юрувчи, логистик операцияларни бошқариш ва назорат қилиш учун зарур бўлган хабарларнинг мажмуаси. Ахборот оқими моддий оқимга мос келади ва қоғоз ёки электрон ҳужжат кўринишида мавжуд А. Маҳсулотларни йиғиш А. Тайёр маҳсулот омбори А. Тайёр маҳсулот етказиб бериш Моддий ресурсларни тўплаш Ишлаб чиқариш жараёни Бутловчи буюм омбори Б. Маҳсулотларни йиғиш Б. Тайёр маҳсулот омбори Б. Маҳсулот етказиб бериш Истеъмолчи буюртмаси Маҳсулот истеъмолчиси Корхона Минтақавий бозор Ташиб келтириш Тайёр маҳсулот омбори Корхона Маҳсулот ишлаб чиқарувчининг буюртмаси бўлиши мумкин. У вужудга келиш манбаи, йўналиши, даврийлиги, ҳажми, узатиш тезлиги билан таърифланади. [22]. Агар бундай оқимнинг юқорида ўтилган таърифлари аввалдан маълум бўлса, унда унинг учун алоқанинг бойлик манбаларини захиралаш, унинг трансляциясининг мувофиқ режимини қоплаш мумкин. Ахборот оқимларини бошқариш узатиш тезлигини тегишли қабул қилиш тезлиги миқдоригача чеклаш; оқимнинг ҳажми айрим узелнинг ёки йўл участкасининг ўтказиш қобилиятини миқдоригача чеклашдан иборат бўлади. Ахборот оқимларини ишлаб чиқишга харажатлар муҳим ташкил қилувчи логистик харажатлар бўлади. Ахборот оқимини моддий оқим намунаси сифатида кўриб чиқиш мумкин. Ахборот оқимлари логистик операцияларни бошқариш ва назорат қилиш зарур бўлган логистик тизим билан ташқи муҳит ўртасидаги ўзаро алоқаларни таъминлайди (4.8-расм). 9.8-расм. Логистика ахборотлари тизими сифатига таъсир қилувчи омиллар Логистикада ахборот оқимлари қуйидагтча характерланади: 1.Ахборот оқимининг логистик тизимга боғланишига кўра:горизонтал, вертикал, ташқи, ички, кирувчи, чиқувчи 2.Логистик функцияга алоқаси бўйича: элементар, асосий, мажмуавий, базисли Логистика ахборотлари тизими сифатига таъсир қилувчи омиллар Маҳсулот ғамлаб қўйилиши Жўнатиш Омборларга жойлаш Пул оқимларини таъминлаш 3.Ахборотнинг белгиланишига кўра:директив, меъёрий-маълумотли, ҳисобга олиш таҳлили, ёрдамчи 4.Аҳамият даражаси ва очиқлигига кўра: одддий, мавҳум(конфеденсиал), буюртма, очиқ, ёпиқ 5.Ахборотни ташувчилар тури бўйича:қоғозда ташувчи, электрон, магнит тасмаларда ташувчи ва ҳоказолар. 6.Маълумотларни етказиш тартиби бўйича:куръер, почта, телефон, телеграф, электрон почта, факс, телекоммуникация тармоғи, телетайп ва ҳоказолар. 7.Юзага келиш вақти ва фойдаланиш даврийлигига қараб: мунтазам, даврий, тезкор, “on line” , “off line” Логистик тизимда ахборот оқимлари моддий оқимдан олдин ёки биргаликда (бир вақтда) ёки кейин ҳаракатланиши лозим. Бунда ахборот оқими моддий оқим билан бир хил йўналишда ёки қарама қарши йўналишли бўлиши мумкин. Моддий оқимдан олдин юборилган муқобил ахборот ўзида буюртма ҳақидаги маълумотларни акс эттиради. Моддий оқим билан бир вақтнинг ўзида ҳаракатланаётган ахборот оқими унинг ҳажм ва сифат кўрсаткичлари ҳакида маълумот бериши мумкин. Моддий оқимдан кейинги ахборот оқими юкни қабул қилиш ҳажми ва сифати, натижалар, турли норозиликлар ҳамда расмийлаштиришлар ҳақидаги маълумотларни ўзида мужассамлаштириши мумкин. Умумий ҳолда логистик тизимда ахборот оқимлари ҳаракат йўли товар ҳаракати маршрути билан мос келади. Ахборотлар оқими қуйидаги кўрсаткичлар билан тавсифланади: вужудга келиш манбаи; оқимларнинг ҳаракат йўналиши; узатиш ва қабул қилиш тезлиги; оқим жадаллиги ва ҳоказолар. Ахборот оқимларини бошқариш авваламбор логистик тизимни бошқариш имкониятини беради. Чунки бошқарилувчи ахборот тизими моддий ва молиявий оқимларни ғам бошқариш имкониятини беради. Лекин савол туғилади. Ахборотлар оқимида маълумотлар шунчалар кўпки уларни бошқаришни қандай амалга ошириш мумкин? Бу саволга жавобни фақат логистик мутахассисгина бера олади. [23]. 9.9-расм. Заҳираларни режалаштиришда ахборот оқимлари. Заҳираларни тактик режалаштириш Истеъмолчи талабини ўрганиш Заҳираларни стратегик режалаштириш Истеъмолчилар талабларининг қондирилганини назорат қилиш Истеъмолчиларга етказиш йўлларини излаш Берилган омборлар тизимига заҳираларни излаш Мавжуд тизим мониторинги Ишлаб чиқариш жараёнидаги ўзгаришлар Истеъмолчи талабини қондириш мониторинги Заҳиралар тизими ҳолати мониторинги Айланма маблағларга бўлган эҳтиёжни аниқлаш Мавжуд тизим тузилишидаги ўзгаришлар Омборлар тизимини заҳиралар билан тўлдириш қоидала- рини ўзгартириш Маркетинг стратеги- ясида истеъмолчи-лар талабларини қондириш мақсадла-рини ўзгартириш Ахборот манбаалари Истеъмолчилар эҳтиёжлари Сотув ҳажмини башоратлаш Қарорлар қабул қилиш Заҳираларни бошқаришдаги харажатлар Жаҳон тажрибаларига эга логистларнинг фикрича ахборот оқимини қуйидагича бошқариш мумкин: Оқим йўналишини ўзгартириб; Узатиш тезлигини қабул қилиш тезлигига мос равишда чеклаб; Оқим ҳажмини алоҳида йўл участкалари ёки бўғинларининг ўтказиш қобилияти катталигича чеклаб. Ахборотлар оқими вақт бирлиги ичида қайта ишланган ёки юборилган маълумотлар сони билан ўлчанади. Ахборотлар сонини ўлчаш усуллари маълумотлар назарияси деб аталувчи кибернетика бўлимида ўрганилади. Хўжалик фаолияти амалиётида маълумотлар қуйидагича ўлчанади: Қайта ишланган ва юборилган ҳужжатлар сони билан; Ҳужжатдаги қаторлар сони йиғиндиси билан. Логистик молиявий оқим – бу маълум материаллар оқимининг самарали ҳаракатини таъминлаш учун зарур бўладиган логистик тизим ва ташқи муҳит орасида логистик тизимда айланувчи молиявий маблағларнинг йўналтирилган ҳаракатидир. Логистик молиявий оқимлар ўзининг таркиби, ҳаракат йўналиши, белгиси ва бир қатор бошқа кўрсаткичларга кўра бир хил эмас. Молиявий оқимлар қуйидагича тавсифланади: Логистик тизимга алоқасига кўра: Ташқи – кўрилаётган логистик тизим чегарасидан ташқари ёки ташқимуҳитга мавжуд бўлувчи молиявий воситалар. Ички – логистик тизим ичида мавжуд молия. Ҳаракат йўналишига кўра: Кирувчи – кўрилаётган логистик тизимга ташқи муҳитдан кирувчи молиявий воситалар. Чиқувчи – молиявий оқим ўз ҳаракатини кўрилаётган логистик тизимлдан бошлайди ва ташқи муҳитда ўз ҳаракатини давом эттиради ёки мавжуд бўлади. Мақсадига(белгиланишига) кўра: Товарлар хариди жараёни шароитидаги молиявий оқимлар. Инвестициявий молиявий оқимлар. Ишчи кучини қайта ишлаб чиқариш бўйича молиявий оқимлар. Корхона ишлаб чиқариш фаолияти билан ишлаб чиқариш жараёнидаги моддий харажатларнинг шаклланиши билан боғлиқ молиявий оқимлар. Товарни сотиш жараёнида пайдо бўладиганмолиявий оқимлар. Аванслашган қийматини товарга ўтказишига қараб: Корхона асосий фондлари ҳаракатига мос ҳаракатланувчи (уларга инвестициялаш оқимлари ва қисман моддий харажатларнинг шаклланиши билан боғлиқ молиявий оқимлар). Корхона айланма маблағи ҳаракати шароитидаги оқим (буларга белгиланишига кўра логистик молиявий оқим гуруҳларининг барчаси киради). Қўлланиладиган ҳисоблаш шаклига кўра: Пул кўринишидаги молиявий оқимлар(сўм ёки валюта кўринишидаги(ҳисобидаги) нақд пул ҳаракати). Молия ахборот оқими нақд бўлмаган молиявий ресурслар ҳаракати(тўлов қоғози, чек ҳисоб варағи ва бошқалар). Ҳисоб молиявий оқимлар аванслашган қийматнинг ошиш босқичларидаги хизмат кўрсатиш ёки ишлаб чиқаришда юзага келувчи молиявий ресурслар. Чет эл логистик тажрибаларида логистикада сервис оқимлар ва енергетик оқим каби тушунчалар ҳам мавжуд. Сервис оқими - бу логистик тизимда ташқи ва ички истеъмолчиларни эҳтиёжларини қонириш мақсадида бажарилаётган хизматлар оқимидир (4.10-расм). Ҳозирги даврнинг самарали хўжалик фаолияти шундан иборатки, жаҳон бозорининг юқори талабларига жавоб берувчи юқори сифатли маҳсулотларни ишлаб чиқариш фирма муваффақиятининг фақат ярмигигина хосдир, қолган иккинчи ярмини эса сотишни билиш ҳамда севис хизматисиз тасаввур қилиш қийин. Фирма маҳсулотига истеъмолчи қизиқишини уйғота билиш керак. Бунда юқори даражада сотиш ва сервис хизмати кўрсатиш муҳим ўрин эгаллайди. 9.10-расм. Сервис оқими Агар корхона бозор талабига мос ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳамда даромадларининг бошқарувида ўзаро муносабатга эга бўлса, у ҳолда бу корхона ташкилий-иқтисодий мустаҳкам тизимли ҳисобланади. Бозор талаби товар бўлган талаб билан чегараланмайди. чегараланмайди. С Е Р В И С Буюртма Харид Етказиббери ш Маҳсулотларга кейинги кўрсатиладиган хизматлар Хизмат кўрсатиш сервис кўрсаткичларининг тавсифи Номенкла- тура Миқдор Сифат Вақт Нарх Сервиснинг ишончлиги