ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ЛАРНИНГ ТИПОЛОГИЯСИ Таянч иборалар: Халқаро меҳнат ташкилоти, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларнингтаснифланиши, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАлар типологияси, иқтисодий сектор, иқтисодий фаолият. Режа. 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларнинг параметрларига мувофиқ таснифланиши 2.Зоналарнинг типологияси. 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларнинг параметрларига мувофиқ таснифланиши. Халқаро меҳнат ташкилоти ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг типологиясини ишлаб чиққан (2006), у мавжуд атамаларнинг таснифини беради. 3.1-жадвалда кўрсатилганидек, бу тасниф ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг иқтисодиётнинг сектори нуқтаи назаридан – товарлар билан савдо қилишдан бошлаб то маҳсулотни йиғиш ва хизматлар кўрсатишгача бўлган эволюциясини ўз ичига олади. Атамалардаги фарқлар олиб бориладиган сиёсатнинг мақсадларини (яъни иқтисодий мақсадларни) акс эттиради ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ҳозирги кунда амал қилаётган шакллари саноат секторининг ранг-баранглигини акс эттиради, чунки улар товарларнинг конкрет турларини ишлаб чиқариш, қандайдир бир завод ёки компаниянинг фаолияти билан тавсифланадиган маълум бир тармоқда ишлайдиган зоналарни ўз ичига олади. Айрим муаллифлар ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар учун қуйидаги параметрларга мувофиқ функционал таснифлаш схемасини таклиф қиладилар: Иқтисодий фаолият – ишлов бериш (маҳсулотнинг сезиларли трансформацияланиши) ёки маркетинг (маҳсулотнинг минимал трансформацияланиши; омборда сақлаш, ўраш ва этикеткалаштириш хизматлари кўрсатишнинг чекланган ҳажми); Иқтисодий сектор – товарлар ёки хизматларни ишлаб чиқариш; Маҳсулотнинг мўлжалланиши – ташқи ёки ички бозор; Фаолият ҳажми – умумий (саноат парки доирасида бир нечта фирма) ёки субзонал (саноат паркларидан ташқарида алоҳида компаниялар); Охирги параметр ажратилган ҳудуд доирасида концентрацияланган компаниялар билан улар ҳам ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА мақомига эга бўлган алоҳида жойлашган компаниялар ўртасидаги фарқлар нуқтаи- назаридан бундай зоналарнинг географик жиҳаптдан турли-туманлигини акс эттиради. Шунингдек “мулк ва бошқариш” (давлат, хусусий ёки аралаш – давлат-хусусий) параметри ҳам аҳамиятга молик бўлади. 3.1-жадвал 2.Зоналарнинг типологияси[5] Савдо Ишлаб чиқариш Хизматлар Эркин порт Махсу с иқтисо дий зона Экспор тга ишлаб чиқари ш зонаси Саноат зонаси Ахборотг а ишлов бериш зонаси Молия вий хизмат лар кўрсат иш зонаси Эркин тижора т зонаси Жисмо ний шакли Бутун шаҳар ёки Бутун вилоят , минта Анклав ёки саноат парки Бутун шаҳар ёки шаҳарн Шаҳарни нг бир қисми ёки Шаҳар нинг бир қисми Омбор лар райони , юрисдик ция қа ёки муниц ипали тет инг бир қисми “зонанин г ичидаги зона” ёки “зонан инг ичидаг и зона” кўпинч а порт ёки аэропо рт билан ёнма- ён Иқтисо дий мақсад лар Савдо маркази ни ривожла нтириш, иқтисод ий базани диверси фикация лаш Тарти бга солиш дан чиқар иш, чегара ланган районг а хусуси й инвест ициял ар Экспор т саноати ни ривожл антири ш Депрес сив районл арда кичик ва ўрта корхон аларни ривожл антири ш Маълумо тларга ишлов бериш марказин и ривожла нтириш Офшо р банк- суғурт а тугуни ни ривож лантир иш Савдо ва импорт нинг ривожл анишиг а кўмакл ашиш Божлар дан озод қилиш Савдо, ишлаб чиқариш ва истеъмо лда фойдала Танла ш асосид а Асосий фондла р, ярим фабрик атлар ва хомашё Йўқ Асосий фондлар Зонада н- зонага фарқ қилад и Сақла ш ва реэксп орт қилишг а мўлжа ниладиг ан барча товарла р лланга н барча товарл ар Фаоли ятнинг типик турлар и Барча Барча Енгил саноат ва қайта ишлаш Барча Маълумо тларга ишлов бериш, дастурий таъминот ва компьют ер графикас ини яратиш Молия вий хизмат лар Омбор ва ўраш хизмат лари, дистри бьюция , юкларн и узатиш Типик рағбат лар Янги ташкил қилинга н корхона лар учун минима л солиқ ва тартибга солиш чеклашл ари, меҳнат Бизнес юрити шга пасайт ирилга н солиқ ставка лари, меҳна т кодекс ининг либера Солиқл ардан озод қилиш (15 йилгача , тартибг а солиш процед уралар идан озод қилиш, Зонани нг ичида қулайл иклар яратиш нинг махсус режими , бизнесн и соддала штирил Телеком муникац иялар соҳасида тартибга солишда н чиқариш, бозор нархлари бўйича ИНТЕЛ- САТ хизматла Солиқ имтиёз лари, махфи йлик, фойда ни эркин тасарр уф қилиш Импор т квотал аринин г йўқлиг и, фойдан и солиқс из реинве стиция лаш кодекси нинг либерал лашуви, фойдани эркин тасаррц ф қилиш, префере нциал кредит ставкала ри ллашу ви, махсу с валют а назора ти шарои тлари валюта назорат ининг йўқлиг и, фойдан и эркин тасарру ф қилиш. касаба уюшма ларнин г фаолия тига чеклаш лар ган рўйхатг а олиш, маҳалл ий солиқла р борами даги ён босишл ар, касаба уюшма ларини нг йўқлиг и рига кириш, касаба уюшмала рининг йўқлиги Ички бозорд а сотишл ар Эркин портнин г ичида чекланм аган, бож тўланга ндан кейин эса ундан ташқари Қатти қ чегара ланган Маҳсул отнинг унчали к катта бўлмаг ан улуши билан чекланг ан Маҳсу лотни нг унчал ик катта бўлма ган улуши билан чеклан ган Бож тўлаш бўйича чеклан маган да ҳам чекланм аган Бошқа параме трлар Қўшимч а рағбатла р ва соддала штирилг ан процеду ралар Алоҳид а корхон анинг участка ларига ёйилиш и мумкин Амери ка мамлак атлари дан мисолл ар Багам ороллар и Йўқ (Хито й) Домин икан Респуб ликаси Йўқ (Индон езия) Кариб ороллари Кариб ва Кайма н оролла ри Панама , АҚШ ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг тақсимланиши-зоналарни уларнинг типлари бўйича дифференциаллаш имконини бермайдиган терминологик хилма-хиллик ва маълумотларни тўплаш услубиятининг мукаммал эмаслиги туфайли дунёда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг сонини аниқлаш етарлича қийин. Бундан ташқари кўпгина мамлакатлар ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги маълумотларни ошкор қилмайди. Дунёда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар сонини охирги баҳолаш 933 тадан (2000 й.) 1 072–3 000 тагача (2002 й.) ва 5 174 тагача (2003 й.) ўзгаради. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар сонининг тезкорлик билан ўсиши (айниқса 1990-йилларда) 3-жадвалнинг маълумотларини таҳлил қилишда айниқса яққол кўзга ташланади. 1-расм ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг маконда тақсимланишининг умумлаштирилган манзарасини тақдим қилади. 3.2-жадвал Дунёдаги ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг сони[5] Йил Тахминий сони Манбалар 1966 1975 1981 1984 1985 1986 1989 1990 1995 1996 1997 1998 2000 2005 2010 2015 2 79 60 68 173 176 200 86 500 839 845 850 993 1072 3000 5174 Knox, Marston, and Nash, 2004, 325 ILO, 2002 Wong and Chu, 1984, 1. Healey and Ilbery, 1990, 294 Knox, Marston, and Nash, 2004, 325 ILO, 2002 UNCTC, 1990, 1 World Bank, 1992 ILO, 2002 UNCTAD, 1998 ILO, 2002 OECD, 2000; Knox, Marston, and Nash, 2004, 325 Granados, 2003 Granados, 2005 ILO, 2002 ILO, 2004