ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРЛАРНИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА ФАОЛИЯТ КЎРСАТИШИНИНГ ЖАҲОН ТАЖРИБАСИ Таянч иборалар: эркин савдо зоналари, божсиз зоналар,эркин портлар, эркин тадбиркорлик зоналари, офшор зоналар, технополислар, эркин шаҳарлар, махсус эркин савдо зоналари, Бутунжаҳон Савдо Ташкилоти. Режа: 1.Жахондаги мавжуд ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА сони ва уларнинг тақсимоти. 2.Ғарбий Европа 3.АҚШ. 1.Жахондаги мавжуд ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА сони ва уларнинг тақсимоти. 2006 йил июль ойидаги маълумотларга кўра, турли экспертлик баҳолашлари бўйича дунёда 1 200–2 000 та турли типдаги – божсиз зоналар ва эркин портлардан тортиб то эркин тадбиркорлик зоналари, офшор зоналар ва технополисларгача бўлган эркин иқтисодий зоналар мавжуд. 4.1-расм. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг дунё минтақалараро тақсимланиши[5]. 4.1-жадвал 4.2.-расм. Дунёда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг тақсимланиши[6]. 2.Ғарбий Европа. Ғарбий Европа-Германиядаги ЭСЗ лар “энг кекса” эркин савдо зоналари бўлиб ҳисобланади, улар Гамбург ва Бремен эркин шаҳарларида XIX асрда вужудга келган. Кейинчалик зоналар Кил, Куксхафен ва бошқа шаҳарларда ҳам пайдо бўлган. 4.3-расм. Ғарбий Европадаги ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА тақсимоти[5] ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг айнан шу шаҳарларда пайдо бўлиши тасодиф эмас. Гамбург – Эльба дарёси бўйида, Шимолий денгиздан 100 км масофада жойлашган йирик денгиз ва дарё порти, йирик шаҳардир. У ерда халқаро аэропорт, турли саноат корхоналари жойлашган. Гамбургдаги ЭСЗ портдаги иккита участка, Куксхафендаги бошқа зона ҳудудининг бир қисмидан ташкил топган (“Куксхафен” ЭСЗ ни Қуйи Саксония ерларининг маъмурияти бошқаради). «Гамбург» ЭСЗ кўп сонли 6 ва 8 қаватли омборлар, пакгаузлар (уларнинг товарларни сақлаш учун фойдаланиладиган майдони 600 минг кв м дан ошиқ), мева ва сабзавотлар учун мўлжалланган омборлар, нефть ва нефть маҳсулотлари учун мўлжалланган омборларни ўз ичига олади. «Гамбург» ЭСЗ ни бошқариш бошқа зоналарни бошқаришдан сезиларли даражада фарқ қилади. Эркин портнинг эркин савдо зонасини бошқарадиган маъмурияти (Гамбург ерларини бошқарадиган тузилмалар таркибига киради) божхона функцияларини бажариш ҳуқуқига эга (божларни йиғишдан ташқари). Кўпчилик омборлар ва пакгаузлар фирмалар ва хусусий шахслар томонидан мустақил равишда эксплуатация қилинади. Бироқ товарларни сақлайдиган янги объектларни қуриш зона раҳбарияти билан албатта келишишни талаб қилади. Маҳаллий ҳокимият ўзининг таркибида иншоотлар бўйича махсус компанияга эга, у ЭСЗ даги транзит омборларнинг катта қисмига эгалик қилади, шунингдек баъзи бир пакгаузлар ҳам унга тегишли. Данияда эркин савдо зонаси Копенгаген порти ҳудудида XIX асрнинг охирида шаклланган. Копенгаген фақатгина Даниянинг пойтахти бўлиб қолмасдан, йирик денгиз порти, халқаро аэропорт ҳамдир, бу ерда Мальме (Швейия) билан боғланган автомобиль ва темир йўл пароми фаолият кўрсатади. Экспортга йўналтирилган саноат юқори даражада ривожланган, бу ерда энг йирик савдо фирмалари ва банклар жойлашган. Ҳозирги кунда ЭСЗ нинг ҳудуди 700 минг кв м атрофида жойни эгаллайди. Бу ерда омбор биноларининг жойлаштириш учун мўлжалланган 280 минг кв м дан ошиқ майдонга эга бўлган қудратли ва шохчаланган тармоғи яратилган (30 минг т га мўлжалланган дон омборлари, 30 та атрофида пакгаузлар, бир неча ўнлаб транспорт деполари ва ҳоказолар). Жойлаштириш майдонлари кенгаймоқда, чунки тадбираорлар – зонанинг иштирокчилари ЭСЗ маъмуриятидан ижарага олинган ерларда янги омборларни қуриш ишларини олиб бормоқдалар. ЭСЗ ни акциядорлик компанияси орқали Копенгаген портининг маъмурияти бошқаради (акцияларнинг тўлиқ пакети маъмуриятга тегишли). Акциядорлик компанияси (ва демак, порт маъмурияти) зонада жойлашган барча иншоотларнинг хўжайини бўлиб ҳисобланади. Шуни қайд қилиш лозимки, ЭСЗ нинг фаолиятини ҳукумат назорат қилади. Махсус қонунга мувофиқ ЭСЗ товарларни сақлаш, саралаш, тамғалаш, қайта ишлаш ва экспозициялаш ҳуқуқига эга. ЭСЗ да қандайдир бир корхоналарни яратиш, шунингдек зонанинг ичида чакана савдони ташкил қилиш учун жамоатчилик ишлари Вазирлигининг махсус рухсатномаси талаб қилинади. Декларацияланмаган товарларни истеъмол қилиш чекланади, улар бож тўловига тортилади. Австрияда – Линц, Грац, Зольбад-Халле ва Венада бир нечта эркин иқтисодий зоналар (амалда барчаси ЭСЗ лар) фаолият кўрсатади. Улардан дастлаб ташкил қилингани – Линцда. Бу Австриянинг шимолидаги йирик шаҳар (Юқори Австрия ерлари), Дунайдаги дарё порти, аэропорт, маҳсулотининг катта қисми экспортга кетадиган ривожланган саноатга эга бўлган муҳим транспорт узелидир. Линцадаги ЭСЗ каттагина ишлаб чиқариш майдонларига эга: пакгаузлар, транзит деполар, омборларнинг майдони тахминан 40 минг кв м ни; очиқ осмон остида сақлаш учун мўлжалланган майдонлар тахминан 100 минг кв м ни; совутгич-омборнинг майдони 5,8 минг кв м ни; ишлаб чиқариш биноларининг майдони тахминан 13 минг кв м ни, йиғиш устахоналарининг майдони 5 минг кв м ни ташкил қилади, маъмурий бинолар бу ҳисобга кирмайди. Австриядаги бошқа ЭСЗ лар ўзининг кўламлари бўйича Линцдагидан орқада қолади. Австриядаги қонунчиликка кўра, эркин савдо зоналари фақатгина савдо операциялари, сақлаш, тамғалаш, экспозициялаш эмас, балки ишлаб чиқариш фаолияти билан ҳам шуғулланиши мумкин. Эркин савдо зоналарини учта зонада масъулияти чекланган ўртоқлик (МЧЎ) ва битта зонада – акциядорлик жамияти бошқаради. Бу бошқариш тузилмаларининг иштирокчилари қаторига маҳаллий ҳокимият органлари ҳам, банклар, савдо палаталари, саноат бирлашмалари ҳам киради. Иккита эркин савдо зонаси Грецияда фаол тарзда фаолият кўрсатади: бири – Салоникида, иккинчиси – Пиреяда. Улар тегишлича 1925 ва 1932 йилда ташкил қилинган. Салоникидаги ЭСЗ ни бошқариш Савдо Флоти Вазирлигининг таркибига кирувчи автоном органга, Пиреядагини бошқариш эса – порт маъмуриятига юклатилган. ЭСЗ ларга тақдим қилинган катта имтиёзлар билан бир қаторда (масалан, зоналарда маъмурият, Савдо Флоти Вазирлиги ва Молия Вазирлигининг рухсати билан ташкил қилинган корхоналар зарурий хомашё ва материалларни бож тўламасдан олиб кириш ҳуқуқига эга, шунингдек юкларни транзит қилиш бўйича имтиёзларга эга ва ҳоказолар) жиддий чеклашлар ҳам мавжуд: Греция ҳукуматининг монополиясини ташкил қиладиган товарларни олиб кириш (туз, керосин, гугурт, сигареталар учун қоғоз ва бошқалар) таъқиқланган; ЭСЗ га Грецияда ишлаб чиқарилган товарларни олиб кириш махсус рухсатномани талаб қилади; шунингдек Грецияда фойдаланиш учун мўлжалланган товарларни қайта ишлаш ҳам божхона органларининг рухсатисиз мумкин эмас. ХХ асрнинг 60-йилларида Финляндия эркин иқтисодий зоналарни яратиш билан жиддий шуғуллана бошлаган. Бу ерда ЭСЗ лар Ханко, Хельсинки, Туркуда пайдо бўлган. Улар акциядорлик компанияси томонидан бошқарилади, бироқ акцияларнинг бир қисми муниципалитетларга тегишли. Шуни қайд қилиш лозимки, ЭСЗ ларнинг фаолиятини маҳаллий ҳокимият органларидан ташқари Финляндия Ҳукумати ҳам назорат қилади. Бунда давлат органлари юкларни ЭСЗ да сақлаш, юклаш-тушириш ишларининг ставкаларини тасдиқлайди. Ирландия ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни жорий қилишнинг муваффақиятли тажрибасига эга. Бу ерда 1947 йилда ҳукумат «Шеннон» эркин божсиз зонани яратиш тўғрисида қарор қабул қилган. Зонани яратишдан бош мақсад янги иш ўринларини яратиш, шунингдек «Шеннон» аэропорти орқали ўтадиган йўловчи ва транспорт оқимларини кучайтириш бўлган. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудида божсиз экспорт-импорт режими жорий қилинган, фойда ставкаси 10% ни ташкил қилган, бу аэропорт орқали ўтадиган юк ва йўловчи оқимларининг сезиларли даражада ортишини, янги саноат корхоналарининг яратилиши ва Ирландиянинг ғарбининг умумий ривожланишини таъминлаган. Бугунги кунда «Шеннон» ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА – асосан юқори технологияли корхоналардан ташкил топган юқори даражада ривожланган саноат маркази бўлиб, бу ерда 110 тадан ошиқ хорижий фирмалар фаолият кўрсатади, 6 мингтадан ошиқ иш ўринлари яратилган, йиллик экспорт ҳажми 1 млрд доллардан ошиқни ташкил қилади. 1980-йилларнинг ўрталарида Шеннондан 24 км масофада жойлашган Лимерик портида технопарк фаолият кўрсата бошлаган. Технопаркда илмталаб ишлаб чиқаришларни ишлаб чиқиш билан банд бўлган 80 тага яқин фирмалар иштирок этади. 3.АҚШ.Маълумки, АҚШ глобал эркин савдо фалсафасини фаол тарзда қўллаб-қувватлайди, шу сабабли унинг иқтисодиёти махсус эркин савдо зоналарига муҳтож эканлигини тасаввур қилиш қийин. Бироқ шунга қарамасдан 1934 йилда мамлакат ҳудудида эркин савдо зоналари бўйича Дастур амал қила бошлаган. Ўзининг вазифалари бўйича махсус иқтисодий зонанинг режимига ўхшаш бўлган бу Дастур АҚШ га товарларни импорт қилишга кўмаклашиш учун мўлжалланган. Махсус эркин савдо зоналари-«Бу махсус ажратилган географик жойлар – эркин савдо зоналари – одатда денгиз портларида ёки уларнинг яқинида яратилади ва АҚШ божхона хизматининг назорати остида бўлади». Бу Дастур кичик ва ўрта бизнес корхоналари учун мўлжалланган, ўзининг табиати бўйича уни шаҳар жойлардаги “саноат парклари” га тенглаштириш мумкин. Бу районларга товарлар хориждан ҳам, АҚШ нинг ўзининг ҳудудидан ҳам олиб кирилиши мумкин. Бундай зоналар ўзида божхона хизматининг назорати остида бўладиган қўриқланадиган ҳудудларни тақдим қилади, бироқ божхона божлари ва бошқа солиқ йиғимлари нуқтаи-назаридан улар мамлакат ҳудудидан ташқарида бўлиб ҳисобланади. Импорт божлари фақатгина товарлар зона ҳудудидан АҚШ ҳудудига олиб чиқиладиган ҳолларда қўлланилади. Бундай зоналарда ишлайдиган фирмалар Америка фирмалари бўлиши ҳам, хорижий фирмалар бўлиши ҳам мумкин[6]. Дунёдаги аксарият анъанавий махсус иқтисодий зоналардан фарқли ўлароқ, АҚШ даги ЭСЗ ларнинг асосий профили товарларни импорт қилишдан иборат эмас. Гарчи улар томонидан яратиладиган иш ўринлари улар жойлашган минтақага ижобий таъсир кўрсатсада улар тўғридан-тўғри маҳаллий иқтисодиётни ривожлантириш учун ҳам мўлжалланмаган. 2004 йил ҳолатига улардан 157 таси амалдаги бўлган, уларда фаолият кўрсатаётган компанияларнинг сони эса – 2700 тадан ошиқни ташкил қилган бу зоналарнинг шунчалик узоқ вақт давомида ишлаётганлиги ҳайрон қоларли ҳол бўлиб ҳисобланади. Бу фирмаларнинг фаолият ҳажми 317 млрд доллар деб баҳоланган, улар 22 млрд долларлик товарларни экспорт қилган ва 337 039 та АҚШ фуқароларига иш жойларини тақдим қилган[7]. Уларнинг ривожланиши аввалгидай ҳукумат эътиборида бўлган бундай зоналарни яратишдан мақсад - жаҳон бозорида миллий саноатнинг рақобатбардошлигини оширишдан иборат. Умуман олганда, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолияти нисбатан унчалик сезиларли бўлмаган, Бутунжаҳон Савдо Ташкилоти ҳам, НАФТА ҳам уларга сезиларли таъсир ўтказмаган. Бу зоналарнинг ишини эркин савдо зоналари миллий Ассоциацияси (NAFTZ) қўллаб-қувватлайди. Бу нотижорат ташкилоти бўлиб, унинг миссияси “АҚШ нинг эркин савдо зоналари бўйича Дастури воситасида жаҳон бизнесини маҳаллий жойлар билан боғлаш” дан иборат[8]. Бошқариш тузилмаси-юқорида кўрсатиб ўтилганидек, АҚШ да эркин савдо зоналарининг мақоми 1934 йилда қабул қилинган хорижий мамлакатлар билан савдо қилиш зоналари тўғрисидаги Қонун билан ўрнатилган. Ҳозирги кунда бошқарувнинг ижро котибияти АҚШ савдо Департаментининг импорт бўйича маъмурияти биносида жойлашган, шу тариқа у асосий федерал вазирликлардан бирининг бир қисми бўлиб ҳисобланади. Микродаражада алоҳида олинган зонада кечаётган фаолиятни жорий назорат қилиш функцияси унинг тасарруфида бўлган портдаги божхона пости директорининг зиммасига юклатилган. Шу билан биргаликда зоналарнинг фаолияти берилган штат ва муниципалитетнинг одатдаги қонунчилиги билан ҳам тартибга солинади. Шуниси қизиқарлики, ЭСЗ да, юридик шахс сифатида, давлат корпорациялари ёки хусусий корпорациялар орасидан ҳомийлар бўлиши мумкин, улар унинг инфратузилмасини бошқариши ёки зонанинг ўзи уларда пудратчи сифатида чиқиши мумкин[9]. Зоналар очиқ фаолият юритиши ва ўзларининг хизматлари ва тўлов ставкаларини эълон қилиши лозим. «Одатдаги умумий мўлжалланишли ЭСЗ истеъмолчиларга ўзининг омбор ва дистрибьюторлик қувватларини, асосан транспортнинг ҳар хил турлари кириши мумкин бўлган омбор биноларини тақдим қилади. Эркин савдо зоналарининг кўпгина лойиҳалари саноат парки участкасини ўз ичига олади, бу участкада фойдаланувчилар ўзларининг биноларини қуриши мумкин бўлади». Агар қандайдир бир товар ўзининг параметрлари бўйича берилган зонанинг стандарт юклаш-тушириш тоифасига тўғри келмаса, у ҳолда субзона яратилиши мумкин. Бироқ ЭСЗ ларда товарларнинг спиртли ичимликлар, қурол-яроғ ва соатлар каби турларига ишлов бериш ва уларни сақлаш таъқиқланган. АҚШ минтақалари бўйича тақсимланиши: Ҳар бир штатда ҳеч бўлмаганда битта ЭСЗ бор(2.4-расм). Улардан тахминан 60 таси бекор турибди (яъни операциялар бажариш учун юридик мақомга эга). Бироқ ЭСЗ ларнинг кенг тармоғи Федерал Ҳукумат миллий бизнесга бутун мамлакат ҳудуди бўйлаб зоналар томонидан таклиф қилинаётган имкониятларни тақдим қилиш бўйича фаол позицияда турганлигини ишонарли тарзда тасдиқланади. 4.4-расм.АҚШдаги ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА тақсимоти[8]. Оғирлик маркази ва афзалликлар-АҚШ да ЭСЗ ларнинг асосий мақсади миллий бизнеснинг рақобатбардошлигини қўллаб-қувватлашга кўмаклашиш эканлигига ҳеч қандай шубҳа йўқ. ЭСЗ лар доирасида компаниялар товарларни сақлаши, партияларга ажратиши, қайта ўраши, сотиши, йиғиши, дистрибьюциялаши, саралаши, аралаштириши (жумладан, хорижий таркибий қисмлар билан), ишлов бериши, ишлаб чиқариши ва йўқ қилиши мумкин. Бошқарувнинг ижро котибиятини савдо Департаментининг импорт бўйича маъмурияти раҳбарлиги остига берилганлиги фактининг ўзиёқ федерал маъмурият учун мазкур дастур қанчалик муҳимлигини кўрсатиб турибди: у шунчаки миллий бизнесга ўзининг рақобатбардошлигини ушлаб туришга ёрдам беришга интилиб қолмасдан, балки бошқа мамлакатлардаги ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларда ишлайдиган хорижий компаниялар эга бўлган худди ўша афзалликларни тақдим қилишга ҳам интилмоқда. Foreign&Trade Zone, Resource Center дастурининг интернет-саҳифаси Америкадаги ЭСЗ ларнинг хизматларидан фойдаланадиган фирмалар учун 5 та асосий афзалликларни келтиради[8]:  “Қайтар” таърифлардан озод бўлиш;  Маҳсулот реэкспорт қилинган тақдирда божлардан озод бўлиш;  Чиқиндилар, темир-терсак ва ҳоказоларга божлардан озод бўлиш;  Жўнатишлар тўғрисида ҳар ҳафталик ҳисобдорлик (маҳсулотни ҳар бир жўнатиш бўйича ҳисобдорликни кўзда тутадиган одатдаги тизимдан фарқли ўлароқ);  Бож тўловларини кечиктириш мумкинлиги. “Қайтар” тарифлардан озод бўлиш солиққа бўлғуси маҳсулотнинг хориждан импорт қилинадиган таркибий қисмлари эмас, якуний маҳсулотнинг ўзи тортилишини билдиради. Бу ЭСЗ да ишлайдиган Америка компанияларини худди шундай маҳсулотларни АҚШ га экспорт қиладиган хорижий компаниялар билан тенг ҳолатга қўяди. Импортга ва таркибий қисмларга солинадиган солиқлар одатда якуний маҳсулотга солинадиган солиқ ставкасидан юқорироқ бўлади. Бундан ташқари, якуний маҳсулотни ишлаб чиқариш учун мўлжалланган хомашёнинг кўпгина турлари каттагина миқдордаги чиқиндиларни ўз ичига олади. Чиқиндилар портда қолган тақдирда божлар ва кейинги транспорт харажатларидан каттагина тежашга эришиш мумкин бўлади. Ҳар ҳафтада барча етказиб беришлар бўйича ягона ҳисоботни тақдим қилиш импорт қилинадиган юкларни узатиш учун йиғимлардан тежаш имконини беради, улар одатда бундай турдаги алоҳида олинган операцияларнинг йиғим ставкаларидан келиб чиқиш билан ҳисобланади. Ва ниҳоят, йиғимни тўлашнинг маҳсулотни жўнатиш пайтигача кечиктирилиши истеъмолчига солиқлар ва йиғимлар бўйича каттагина ҳажмдаги аванс тўловларини тежаш имконини беради. Америкаликлар ЭСЗ ларнинг афзалликларига бефарқ эмаслиги фактини хорижий ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолият кўрсатиш тажрибасини 2004 йилда Америка эркин савдо зонаси ходимлари томонидан ўтказилган таҳлил қилиш натижалари ҳам тасдиқлайди. Улар дунёнинг 63 та мамлакатида – Аргентинадан тортиб Япониягача бундай зоналарнинг операцион параметрлари ва афзалликларини тадқиқ қилганлар. Алоҳида олинган мамлакат бўйича маълумотлар зоналарнинг типлари ва сони, уларнинг географик жойлашуви, компаниялар ишлайдиган иншоотлар, зоналар божхона ҳудудидан ташқарида жойлашган-жойлашмаганлиги, мулкчилик масалалари, уларнинг фаолиятида ҳукуматнинг иштироки, имтиёзлар (қуйидаги жиҳатлар кўзда тутилган: товарларни бож тўламасдан олиб кириш, божсиз экспорт қилиш режими, ишлаб чиқаришга рухсат олишга зарурат йўқлиги, хорижий ёки маҳаллий бошланғич материаллардан фойдаланиш, мамлакат ҳудудига ички истемол мақсадлари учун олиб кириш, бундай ҳолда бож тўланадими ва агар шундай бўлса – таркибий қисмлар ёки якуний маҳсулот солиққа тортиладими), солиқлардан озод қилиш, молиявий рағбатлар (грантлар, қарзлар, ижара), тартибга солишдаги енгилликлар, чеклашлар (масалан, фақатгина бутун маҳсулотни ёки унинг маълум бир қисмини экспорт қилиш мақсадларида ишлаб чиқариш, ундаги шу жойнинг ўзида ишлаб чиқарилган таркибий қисмларнинг фойиз миқдори, ички инвестицияларнинг фойиз миқдори) ва ҳоказоларга тегишли бўлган. Бу деталли тадқиқот натижалари ахборот массивини таҳлил қилиш асосида ишлаб чиқилган ва АҚШ даги ЭСЗ ларнинг хориждаги аналогларга қараганда самарадорлигини оширишга йўналтирилган конкрет тавсиялар билан биргаликда дунё юзини кўрган [10]: Амалдаги ЭСЗ лар учун маҳсулотни ишлаб чиқаришга бўлган оддий талабномаларга ишлов бериш вақтини тезлаштириш; Кичик ва ўрта бизнес корхоналар учун талабномалар бериш формати ва процедурасини тезлаштириш ва талабнома беришдан олдин келадиган консалтинг процедураларини оптималлаштириш. Равшанки, глобал иқтисодиётнинг мавжуд рамкалари АҚШ ЭСЗ ларида ишлаётган компанияларнинг рақобатбардошлик даражасини ошириш учун процедураларнинг кўпроқ юқори суръати ва оддийлигини талаб қилади. Ушбу ҳисоботда келтирилган тавсиялар қанчалик жиддий қабул қилинганлигини “Кичик ва ўрта ишлаб чиқарувчиларга вақтинчалик оралиқ ишлаб чиқаришга рухсат бериш процедурасини такомиллаштириш” деб номланган 2016 йилги ҳисобот тасдиқлайди. Саноат секторининг молиявий манбалари ва маблағларнинг тақсимланиши- юқорида кўрсатиб ўтилганидек, АҚШ да ЭСЗ ларнинг даромад манбаи – уларнинг доирасида ишлайдиган компаниялар бўлиб ҳисобланади. уларнинг аксарияти нефть, автомобиль, фармацевтика, электроника саноатида фаолият кўрсатади. Зоналарга товарларни етказиб беришнинг тахминан 64% и АҚШ га, қолган қисми эса – хорижий мамлакатларга тўғри келади. 2004 йилда ЭСЗ ларда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг тахминан 18% и экспортга, қолгани эса ички бозорга кетган[8]. Амалга оширилган лойиҳаларнинг муваффақиятлилик кўрсаткичлари ва уларни амалга оширишда “оғирлик маркази” ни танлаш тенденциялари АҚШ да ЭСЗ лар қанчалик муваффақиятли бўлиб чиққан? Уларнинг фаолиятининг мумкин бўлган кўрсаткичи сифатида ички бозорга маҳсулот етказиб беришни кўриб чиқиш мумкин. Юқорида айтилган ҳисоботга кўра, бундай тарзда етказиб берилган маҳсулот миқдори 305,2 млрд долларни ташкил қилган, 2000 йилда у 238 млрд долларга, 1995 йилда эса – бор-йўғи 143 млрд долларга тенг бўлган1. Бошқача қилиб айтганда, ўтган 9 йилда маҳсулот етказиб бериш икки мартадан кўпроққа ўсган, кўрсатилган даврда ЗСЗ ларнинг сони эса 134 тадан 157 тага етган, 1995 йилда уларда ишлаган фирмалар сони 2700 тадан ошиқни ташкил қилган ва уларда 316 мингта ходимлар ишлаган. Ўтган 9 йил давомида компаниялар ва иш ўринларининг сони унчалик кўп ошмаганлиги факти эса фирмалар ва улардаги ходимларнинг унумдорлигининг ошганлигининг яна бир исботи бўлиб ҳисобланади[8]. Юқорида келтирилган маълумотлар АҚШ да ЭСЗ лар, НАФТА нинг ривожланиши ва эркин савдонинг БСТ (Бутунжаҳон Савдо Ташкилоти) нинг юрисдикцияси остида бутун дунёга тарқалишига қарамасдан, аввалгидай самарали эканлигидан гувоҳлик беради. Канада ҳам бундай типдаги бор-йўғи 2 та зона бор, улар “эркин божхона зонаси” деб аталади. Улар Стивенфилл (Ньюфаундленд ороли) ва Сидней (Янги Шотландия) шаҳарларида жойлашган. Улар, худди экспорт маҳсулотларни дистрибьюциялаш марказлари каби, Канада чегара хизматига бўйсунади, Ўзбекистонда ҳам АҚШ тажрибасининг ўрганилиши, мақсадга мувофиқ бўлади. 1 (http://ia.ita.doc.gov/ftzpage/annual&report.html