ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Таянч иборалар: эркин иқтисодий зона, франко зона, халқаро конвенция, божхона ҳудуди, объект, саноат-ишлаб чиқариш зонаси, оффшор зона, технополислар, технопарклар инновация марказ. Режа: 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАлар тушунчаси. 2.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни асослаш. 3.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни яратишдан мақсад. 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАлар тушунчаси. Халқаро конвенциянинг ҳужжатларига мувофиқ эркин зона (ёки “франко зона”) деганда мамлакат ҳудудининг унда товарларга миллий божхона ҳудудининг чегараларидан ташқарида жойлашган объектлар (“божхона эксҳудудийлиги”) сифатида қараладиган қисми тушунилади, шу сабабли бу объектлар божхона назорати ва солиққа тортилмайди. Бошқача қилиб айтганда, эркин иқтисодий зона (ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА) – бу мамлакат ҳудудининг махсус режим амал қиладиган қисмидир[3]. Бу режимни қуйидаги масалаларни қамраб оладиган махсус қонунчилик тартибга солади: божхона тартибга солиши; солиққа тортиш; лицензиялаш; визаларни расмийлаштириш; банк фаолияти; мулк ва гаров муносабатлари (жумладан, ерга эгалик қилиш ҳуқуқига алоқадор бўлган); концессияларни тақдим қилиш; эркин зонани бошқариш. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА да меҳнат қонунчилиги ва ижтимоий қонунчилик ҳужжатлари ҳам маълум бир спецификага эга бўлиши мумкин. Дунёда фаолият юритаётган эркин иқтисодий зоналарнинг турли- туманлигига қарамасдан, ҳамма учун умумий бўлган баъзи бир мэъзонларни ажратиш мумкин. Биринчидан, бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА яратиладиган ҳудуднинг маҳаллийлигидир. Иккинчидан, мазкур ҳудудда бутун мамлакатда амал қиладиган хўжалик юритиш ва қонунчилик шароитларига қараганда кўпроқ имтиёзли ҳуқуқий ва молиявий-иқтисодий режимнинг амал қилишидир. Бир қатор ҳолларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА маъмуриятига иқтисодий масалаларнинг кенг спектри бўйича қарорлар қабул қилиш ҳуқуқи тақдим қилинади. Шу билан бир қаторда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА субъектларининг фаолияти ҳукуматнинг ҳар томонлама қўллаб-қувватлаши ва давлат кафолатларига таянади. Учинчидан, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА да тадбиркорлик ва инвестиция фаолиятининг маълум бир ихтисослашувининг бўлиши. Саноати ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг яратилиш тажрибаси тубдан фарқ қилади. Ривожланаётган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар бажаришига қаратилган бош функциялар саноатлашишнинг янада юқорироқ даражасига эришиш, мамлакатни халқаро савдога киритиш ёки халқаро савдода унинг ролини ошириш бўлиб ҳисобланади. Бундай ҳолда жалб қилинадиган маблағларнинг асосий ёки ҳатто бирдан-бир манбаси хорижий инвестициялар ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратишдан асосан минтақавий сиёсатнинг инструменти сифатида фойдаланилади, яъни ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар айнан иқтисодий, шундан келиб чиққан ҳолда, ижтимоий ривожланиш даражасини ошириш зарур бўладиган минтақаларда яратилади. Бунда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратиш учун ҳудудни танлашда мэъзон сифатида ишсизлик даражаси ва аҳолининг пул даромадлари даражасидан фойдаланилади. Уларга махсус иқтисодий ривожланиш шароитлари тақдим қилинадиган минтақалар сони ҳар доим чекланган бўлади. Шу боис саноати ривожланган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ривожланишининг характерли чизгиси алоҳида ҳудудларга иқтисодий ривожланишга туртки беришдан иборат бўлиб, уларни асосий ҳаракатлантирувчи куч хорижий инвестициялар эмас, балки миллий хусусий капитал, давлат дотациялари ва кредитлари ҳисобланади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ташкилий-функционал тузилиши етарлича хилма-хил. Баъзан у ёки бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш етарлича қийин бўлади, чунки уларнинг ҳар бири кўпгина зоналарнинг чизгиларига эга бўлади. Назарий адабиётларда эркин иқтисодий зоналарнинг 30 тагача турли-туман тоифалари (категориялари) ажратилади, бироқ уларни 5 та асосий турларга келтириш мумкин (1.1-жадвал). ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни ташкил қилишда иккита турли концептуал ёндашувдан фойдаланилади: ҳудудий ва функционал (нуқтали). Биринчи ҳолатда зонага бу ерда барча корхона-резидентлар хўжалик юритишнинг имтиёзли режимидан фойдаланадиган махсус ажратилган ҳудуд сифатида қаралади. Иккинчи ёндашувга кўра, зона – бу тегишли фирманинг мамлакатда жойлашган жойидан қатъий назар, тадбиркорлик фаолиятининг маълум бир турига нисбатан қўлланиладиган имтиёзли режимдир. Биринчи ёндашувни амалга оширишга Хитойдаги ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар, “Манаус” зонаси (Бразилия), ривожланаётган мамлакатлардаги кўпгина экспортга ишлаб чиқариш зоналари мисол бўла олади. Иккинчи ёндашувнинг натижаси алоҳида корхоналар билан тақдим қилинадиган нуқтали зоналар (офшор фирмалар, “дьюти-фри” дўконлари) ҳисобланади. 1.1-жадвал. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг хўжалик ихтисослашувига мувофиқ таснифи Савдо Саноат- ишлаб чиқариш Техник-жорий қилиш Сервис Мажмуавий 1.Эркин божхона 2.Бонд омборлари 3.Эркин портлар 4.Савдо- ишлаб чиқариш 1.Импортнинг ўрнини босувчи 2.Экспортга ишлаб чиқариш 3.Саноат парклари 4.Илмий- саноат парклари 5.Экспортга ишлаб чиқариш- импортнинг ўрнини босиш 1.Технополислар 2.Технопарклар 3.Инновация марказлари 1.Офшор 2.Банк хизматлари ва суғурта хизматлари 3.Сайёҳлик хизматлари 1.Эркин тадбиркорлик зоналари 2.Махсус иқтисодий зоналар 3.Махсус режимли ҳудудлар 2.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни асослаш. Миллий иқтисодиётнинг ислоҳотларни янада чуқурлаштириш бўйича бугунги кунда амалга оширилаётган ҳар томонлама пухта ўйланган сиёсат натижаси мамлакат иқтисодиётини базавий тармоқларини модернизациялаш ва техник янгилаш бўйича чуқур ўйланган узоқ муддатли мақсадли лойиҳалар ва дастурларини ишлаб чиқишга ундайди ҳамда Ўзбекистоннинг янги сарҳадларга чиқишига жаҳон бозорида мамлакатимизнинг рақобатбардошлилигини таъминлайдиган замонавий инновацион технологияларни жорий қилишга олиб келади. Бугунги кунда эркин иқтисодий зоналар бу мамлакат иқтисодиётини ривожлантирадиган, унинг истиқболига туртки бўладиган муҳим омил ҳисобланади. Шуни назарда тутиш керакки, ҳамма ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАлар ҳам фақат ижобий натижалар беравермайди. Масалан, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни биринчи марта жорий этишда Ўзбекистонда ҳам айрим муаммоларга дуч келган. Бу ҳаракатлар 90-йилларда бошланган бўлиб, Самарқандни Туризмга ихтисослаштирилган эркин иқтисодий зонани шакллантиришда юзага келган. Бундан ташқари бу ҳолатлар «Жиззах» (1996 й.), «Самарканд» (1997 й.), «Нукус» (1998 й.) такрорланган. Ушбу муаммоларни юзага келишига сабаб эса, экспертиза институти имкониятларидан фойдаланиб олдинни кўра билиш, прогнозлаштириш, экспертларнинг муаммони ўрганиб, юзага келиши мумкин бўлган салбий ҳолатлар ўрганилмаганлиги сабаблидир. Ҳозирги кунда ушбу муаммоларни бартараф этиш мақсадида қуйидаги йўналишлар бўйича таҳлиллар ўтказилиб тегишли қарорлар қабул қилинмоқда: -ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА турини тўғри танлай олиш (прогнозлаштириш); -ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни қайси ҳудудда жорий этиш самарали эканлигини аниқлаш; - ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни ташкил вақтини тўғри аниқлай олиш; -ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА қулай жойда жойлаштириш (аэропортнинг, ишчиларнинг бориб келиши ва фаолиятига қулайлиги); -ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАга киритилаётган инвестицияларни энг самаралисини аниқлашда ҳалол танлов тизимини жорий қилиш; -Чет эл инвесторларига муносиб шароитларни яратиб бериш; - Уларга турли хизмат кўрсатиш турлари пакетини тақдим эта олиш; -Озод қилиниши лозим бўлган солиқ турларини тўғри қўллай олиш; -Чел эл ва миллий тадбиркорларни таваккалчилигини инобатга олиб улар фаолиятни суғурталаш; -ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларда юзага келиши мумкин бўлган ёки юзага келган давлат ва корхоналар ёки корхонлар ўртасидаги нозоларни тўғри ҳал қилиш; -ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларда юзага келиши мумкин бўлган муаммоларни олдиндан кўра билиш; - ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАлардан кутилаётган натижага эришиш йўлларини тўғри англай олиш; - Ушбу барча муносабатларни тартибга солишга қаратилган ҳуқуқий базани (қонунчилик тизимини) тўғри шакллантира олиш ва бошқа. 3.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни яратишдан мақсад. Мамлакатимизда жаҳон бозори талабларига жавоб берадиган, рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқаришни таъминлайдиган, замонавий юқори технологияли янги ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этиш учун хорижий инвестицияларни, биринчи галда тўғридан-тўғри инвестицияларни жалб қилишнинг муҳим омили сифатида эркин иқтисодий зоналар (ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА) ва технополисларни (технопаркларни) яратиш ва мавжудларининг фаолиятини такомиллаштириш муҳим аҳамият касб этмоқда. Айниқса, тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар 2019 йил 4,2 миллиард долларни ташкил этган бўлиб, 2018 йилга нисбатан 3,1 миллиард долларга ёки 3,7 баробар ўсган яъни инвестицияларнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 37 фоизга етди. 2019 йил мамлакатимиз илк бор халқаро кредит рейтингини олди ва жаҳон молия бозорида 1 миллиард долларлик облигацияларини муваффақиятли жойлаштирди. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти томонидан Ўзбекистоннинг кредитга доир таваккалчилик рейтинги охирги 10 йилда биринчи марта яхшиланди. “Халқаро ахборот коммуникация технологияларини ривожлантириш индекси” бўйича Ўзбекистон 2019 йилда 8 поғонага кўтарилди1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 26 октябрда қабул қилинган «Эркин иқтисодий зоналар фаолиятини фаоллаштириш ва кенгайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПФ-4853-сонли Фармони мазкур йўналишдаги энг муҳим ҳуқуқий ҳужжатлардан бири бўлди2. 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2 Ўзбекистон Президентининг 2016 йил 26 октябрда қабул қилинган ПФ-4853-сонли Фармони. Фармоннинг аҳамиятли томони шундаки, унга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Президентининг тегишли Фармонлари билан ташкил этилган «Навоий» эркин индустриал-иқтисодий зонаси, «Ангрен» махсус индустриал зонаси ҳамда Жиззах ва Сирдарё вилоятларининг ҳудудларида ташкил этилган «Жиззах» махсус индустриал зонаси каби номлар бирхиллаштирилиб, эндиликда, улар «Навоий», «Ангрен» ва «Жиззах» эркин иқтисодий зоналари деб аталадиган бўлди. Шу билан бирга, хорижий инвесторларга мамлакатимиз иқтисодиётининг реал секторларига инвестиция киритиши учун янада қулай шароитлар яратиш мақсадида, эркин иқтисодий зоналар учун ягона ҳуқуқий режим белгиланиб солиқ, божхона имтиёзлари ва преференциялари бирхиллаштирилди. Фармонга мувофиқ ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларда тадбиркорлик фаолиятини олиб бораётган хорижий ва маҳаллий сармоядорларнинг бир қатор солиқ ва мажбурий тўловлардан озод этилгани ҳудуд жозибадорлигини оширди. 2019 йил Ўзбекистонда саноатнинг 12 та етакчи тармоғида модернизациялаш ва рақобатдошликни кучайтириш дастурлари жадал амалга оширилди ва натижада иқтисодий ўсиш 5,6 фоизни ташкил этиб, саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажми 6,6 фоизга, экспорт – 28 фоизга кўпайди, олтин-валюта захиралари йил давомида 2,2 миллиард долларга ортиб, 28,6 миллиард долларга етди3. Ушбу тадқиқотдан асосий мақсади эркин иқтисодий ҳудудларни ташкил қилиш, логистик марказлар билан алоқаларни мустаҳкамлаш ва давлат томонидан тартибга солиш жаҳон тажрибасини таҳлил қилиш асосида Ўзбекистон иқтисодиётини модернизация қилиш жараёнида ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларнинг иқтисодий механизмини такомиллаштириш бўйича таклифлар ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборатдир. 3 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси