ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Yuklangan vaqt

2024-07-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

7

Faytl hajmi

20,8 KB


ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Таянч иборалар: эркин иқтисодий зона, франко зона, халқаро конвенция, божхона ҳудуди, объект, саноат-ишлаб чиқариш зонаси, оффшор зона, технополислар, технопарклар инновация марказ. Режа: 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАлар тушунчаси. 2.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни асослаш. 3.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни яратишдан мақсад. 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАлар тушунчаси. Халқаро конвенциянинг ҳужжатларига мувофиқ эркин зона (ёки “франко зона”) деганда мамлакат ҳудудининг унда товарларга миллий божхона ҳудудининг чегараларидан ташқарида жойлашган объектлар (“божхона эксҳудудийлиги”) сифатида қараладиган қисми тушунилади, шу сабабли бу объектлар божхона назорати ва солиққа тортилмайди. Бошқача қилиб айтганда, эркин иқтисодий зона (ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА) – бу мамлакат ҳудудининг махсус режим амал қиладиган қисмидир[3]. Бу режимни қуйидаги масалаларни қамраб оладиган махсус қонунчилик тартибга солади: божхона тартибга солиши; солиққа тортиш; лицензиялаш; визаларни расмийлаштириш; банк фаолияти; мулк ва гаров муносабатлари (жумладан, ерга эгалик қилиш ҳуқуқига алоқадор бўлган); концессияларни тақдим қилиш; эркин зонани бошқариш. ЭРКИН ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Таянч иборалар: эркин иқтисодий зона, франко зона, халқаро конвенция, божхона ҳудуди, объект, саноат-ишлаб чиқариш зонаси, оффшор зона, технополислар, технопарклар инновация марказ. Режа: 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАлар тушунчаси. 2.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни асослаш. 3.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни яратишдан мақсад. 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАлар тушунчаси. Халқаро конвенциянинг ҳужжатларига мувофиқ эркин зона (ёки “франко зона”) деганда мамлакат ҳудудининг унда товарларга миллий божхона ҳудудининг чегараларидан ташқарида жойлашган объектлар (“божхона эксҳудудийлиги”) сифатида қараладиган қисми тушунилади, шу сабабли бу объектлар божхона назорати ва солиққа тортилмайди. Бошқача қилиб айтганда, эркин иқтисодий зона (ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА) – бу мамлакат ҳудудининг махсус режим амал қиладиган қисмидир[3]. Бу режимни қуйидаги масалаларни қамраб оладиган махсус қонунчилик тартибга солади: божхона тартибга солиши; солиққа тортиш; лицензиялаш; визаларни расмийлаштириш; банк фаолияти; мулк ва гаров муносабатлари (жумладан, ерга эгалик қилиш ҳуқуқига алоқадор бўлган); концессияларни тақдим қилиш; эркин зонани бошқариш. ЭРКИН
ИҚТИСОДИЙ ЗОНА да меҳнат қонунчилиги ва ижтимоий қонунчилик ҳужжатлари ҳам маълум бир спецификага эга бўлиши мумкин. Дунёда фаолият юритаётган эркин иқтисодий зоналарнинг турли- туманлигига қарамасдан, ҳамма учун умумий бўлган баъзи бир мэъзонларни ажратиш мумкин. Биринчидан, бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА яратиладиган ҳудуднинг маҳаллийлигидир. Иккинчидан, мазкур ҳудудда бутун мамлакатда амал қиладиган хўжалик юритиш ва қонунчилик шароитларига қараганда кўпроқ имтиёзли ҳуқуқий ва молиявий-иқтисодий режимнинг амал қилишидир. Бир қатор ҳолларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА маъмуриятига иқтисодий масалаларнинг кенг спектри бўйича қарорлар қабул қилиш ҳуқуқи тақдим қилинади. Шу билан бир қаторда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА субъектларининг фаолияти ҳукуматнинг ҳар томонлама қўллаб-қувватлаши ва давлат кафолатларига таянади. Учинчидан, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА да тадбиркорлик ва инвестиция фаолиятининг маълум бир ихтисослашувининг бўлиши. Саноати ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг яратилиш тажрибаси тубдан фарқ қилади. Ривожланаётган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар бажаришига қаратилган бош функциялар саноатлашишнинг янада юқорироқ даражасига эришиш, мамлакатни халқаро савдога киритиш ёки халқаро савдода унинг ролини ошириш бўлиб ҳисобланади. Бундай ҳолда жалб қилинадиган маблағларнинг асосий ёки ҳатто бирдан-бир манбаси хорижий инвестициялар ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратишдан асосан минтақавий сиёсатнинг инструменти сифатида фойдаланилади, яъни ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар айнан иқтисодий, шундан келиб чиққан ҳолда, ижтимоий ривожланиш даражасини ошириш зарур бўладиган минтақаларда яратилади. Бунда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратиш учун ҳудудни танлашда мэъзон сифатида ишсизлик даражаси ва аҳолининг пул даромадлари даражасидан фойдаланилади. Уларга махсус иқтисодий ривожланиш шароитлари тақдим ИҚТИСОДИЙ ЗОНА да меҳнат қонунчилиги ва ижтимоий қонунчилик ҳужжатлари ҳам маълум бир спецификага эга бўлиши мумкин. Дунёда фаолият юритаётган эркин иқтисодий зоналарнинг турли- туманлигига қарамасдан, ҳамма учун умумий бўлган баъзи бир мэъзонларни ажратиш мумкин. Биринчидан, бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА яратиладиган ҳудуднинг маҳаллийлигидир. Иккинчидан, мазкур ҳудудда бутун мамлакатда амал қиладиган хўжалик юритиш ва қонунчилик шароитларига қараганда кўпроқ имтиёзли ҳуқуқий ва молиявий-иқтисодий режимнинг амал қилишидир. Бир қатор ҳолларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА маъмуриятига иқтисодий масалаларнинг кенг спектри бўйича қарорлар қабул қилиш ҳуқуқи тақдим қилинади. Шу билан бир қаторда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА субъектларининг фаолияти ҳукуматнинг ҳар томонлама қўллаб-қувватлаши ва давлат кафолатларига таянади. Учинчидан, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА да тадбиркорлик ва инвестиция фаолиятининг маълум бир ихтисослашувининг бўлиши. Саноати ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг яратилиш тажрибаси тубдан фарқ қилади. Ривожланаётган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар бажаришига қаратилган бош функциялар саноатлашишнинг янада юқорироқ даражасига эришиш, мамлакатни халқаро савдога киритиш ёки халқаро савдода унинг ролини ошириш бўлиб ҳисобланади. Бундай ҳолда жалб қилинадиган маблағларнинг асосий ёки ҳатто бирдан-бир манбаси хорижий инвестициялар ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратишдан асосан минтақавий сиёсатнинг инструменти сифатида фойдаланилади, яъни ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар айнан иқтисодий, шундан келиб чиққан ҳолда, ижтимоий ривожланиш даражасини ошириш зарур бўладиган минтақаларда яратилади. Бунда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратиш учун ҳудудни танлашда мэъзон сифатида ишсизлик даражаси ва аҳолининг пул даромадлари даражасидан фойдаланилади. Уларга махсус иқтисодий ривожланиш шароитлари тақдим
қилинадиган минтақалар сони ҳар доим чекланган бўлади. Шу боис саноати ривожланган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ривожланишининг характерли чизгиси алоҳида ҳудудларга иқтисодий ривожланишга туртки беришдан иборат бўлиб, уларни асосий ҳаракатлантирувчи куч хорижий инвестициялар эмас, балки миллий хусусий капитал, давлат дотациялари ва кредитлари ҳисобланади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ташкилий-функционал тузилиши етарлича хилма-хил. Баъзан у ёки бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш етарлича қийин бўлади, чунки уларнинг ҳар бири кўпгина зоналарнинг чизгиларига эга бўлади. Назарий адабиётларда эркин иқтисодий зоналарнинг 30 тагача турли-туман тоифалари (категориялари) ажратилади, бироқ уларни 5 та асосий турларга келтириш мумкин (1.1-жадвал). ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни ташкил қилишда иккита турли концептуал ёндашувдан фойдаланилади: ҳудудий ва функционал (нуқтали). Биринчи ҳолатда зонага бу ерда барча корхона-резидентлар хўжалик юритишнинг имтиёзли режимидан фойдаланадиган махсус ажратилган ҳудуд сифатида қаралади. Иккинчи ёндашувга кўра, зона – бу тегишли фирманинг мамлакатда жойлашган жойидан қатъий назар, тадбиркорлик фаолиятининг маълум бир турига нисбатан қўлланиладиган имтиёзли режимдир. Биринчи ёндашувни амалга оширишга Хитойдаги ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар, “Манаус” зонаси (Бразилия), ривожланаётган мамлакатлардаги кўпгина экспортга ишлаб чиқариш зоналари мисол бўла олади. Иккинчи ёндашувнинг натижаси алоҳида корхоналар билан тақдим қилинадиган нуқтали зоналар (офшор фирмалар, “дьюти-фри” дўконлари) ҳисобланади. 1.1-жадвал. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг хўжалик ихтисослашувига мувофиқ таснифи қилинадиган минтақалар сони ҳар доим чекланган бўлади. Шу боис саноати ривожланган мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ривожланишининг характерли чизгиси алоҳида ҳудудларга иқтисодий ривожланишга туртки беришдан иборат бўлиб, уларни асосий ҳаракатлантирувчи куч хорижий инвестициялар эмас, балки миллий хусусий капитал, давлат дотациялари ва кредитлари ҳисобланади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ташкилий-функционал тузилиши етарлича хилма-хил. Баъзан у ёки бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш етарлича қийин бўлади, чунки уларнинг ҳар бири кўпгина зоналарнинг чизгиларига эга бўлади. Назарий адабиётларда эркин иқтисодий зоналарнинг 30 тагача турли-туман тоифалари (категориялари) ажратилади, бироқ уларни 5 та асосий турларга келтириш мумкин (1.1-жадвал). ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни ташкил қилишда иккита турли концептуал ёндашувдан фойдаланилади: ҳудудий ва функционал (нуқтали). Биринчи ҳолатда зонага бу ерда барча корхона-резидентлар хўжалик юритишнинг имтиёзли режимидан фойдаланадиган махсус ажратилган ҳудуд сифатида қаралади. Иккинчи ёндашувга кўра, зона – бу тегишли фирманинг мамлакатда жойлашган жойидан қатъий назар, тадбиркорлик фаолиятининг маълум бир турига нисбатан қўлланиладиган имтиёзли режимдир. Биринчи ёндашувни амалга оширишга Хитойдаги ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар, “Манаус” зонаси (Бразилия), ривожланаётган мамлакатлардаги кўпгина экспортга ишлаб чиқариш зоналари мисол бўла олади. Иккинчи ёндашувнинг натижаси алоҳида корхоналар билан тақдим қилинадиган нуқтали зоналар (офшор фирмалар, “дьюти-фри” дўконлари) ҳисобланади. 1.1-жадвал. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг хўжалик ихтисослашувига мувофиқ таснифи
Савдо Саноат- ишлаб чиқариш Техник-жорий қилиш Сервис Мажмуавий 1.Эркин божхона 2.Бонд омборлари 3.Эркин портлар 4.Савдо- ишлаб чиқариш 1.Импортнинг ўрнини босувчи 2.Экспортга ишлаб чиқариш 3.Саноат парклари 4.Илмий- саноат парклари 5.Экспортга ишлаб чиқариш- импортнинг ўрнини босиш 1.Технополислар 2.Технопарклар 3.Инновация марказлари 1.Офшор 2.Банк хизматлари ва суғурта хизматлари 3.Сайёҳлик хизматлари 1.Эркин тадбиркорлик зоналари 2.Махсус иқтисодий зоналар 3.Махсус режимли ҳудудлар 2.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни асослаш. Миллий иқтисодиётнинг ислоҳотларни янада чуқурлаштириш бўйича бугунги кунда амалга оширилаётган ҳар томонлама пухта ўйланган сиёсат натижаси мамлакат иқтисодиётини базавий тармоқларини модернизациялаш ва техник янгилаш бўйича чуқур ўйланган узоқ муддатли мақсадли лойиҳалар ва дастурларини ишлаб чиқишга ундайди ҳамда Ўзбекистоннинг янги сарҳадларга чиқишига жаҳон бозорида мамлакатимизнинг рақобатбардошлилигини таъминлайдиган замонавий инновацион технологияларни жорий қилишга олиб келади. Бугунги кунда эркин иқтисодий зоналар бу мамлакат иқтисодиётини ривожлантирадиган, унинг истиқболига туртки бўладиган муҳим омил ҳисобланади. Савдо Саноат- ишлаб чиқариш Техник-жорий қилиш Сервис Мажмуавий 1.Эркин божхона 2.Бонд омборлари 3.Эркин портлар 4.Савдо- ишлаб чиқариш 1.Импортнинг ўрнини босувчи 2.Экспортга ишлаб чиқариш 3.Саноат парклари 4.Илмий- саноат парклари 5.Экспортга ишлаб чиқариш- импортнинг ўрнини босиш 1.Технополислар 2.Технопарклар 3.Инновация марказлари 1.Офшор 2.Банк хизматлари ва суғурта хизматлари 3.Сайёҳлик хизматлари 1.Эркин тадбиркорлик зоналари 2.Махсус иқтисодий зоналар 3.Махсус режимли ҳудудлар 2.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларни асослаш. Миллий иқтисодиётнинг ислоҳотларни янада чуқурлаштириш бўйича бугунги кунда амалга оширилаётган ҳар томонлама пухта ўйланган сиёсат натижаси мамлакат иқтисодиётини базавий тармоқларини модернизациялаш ва техник янгилаш бўйича чуқур ўйланган узоқ муддатли мақсадли лойиҳалар ва дастурларини ишлаб чиқишга ундайди ҳамда Ўзбекистоннинг янги сарҳадларга чиқишига жаҳон бозорида мамлакатимизнинг рақобатбардошлилигини таъминлайдиган замонавий инновацион технологияларни жорий қилишга олиб келади. Бугунги кунда эркин иқтисодий зоналар бу мамлакат иқтисодиётини ривожлантирадиган, унинг истиқболига туртки бўладиган муҳим омил ҳисобланади.