ESHITISH QOBILIYATI BUZILGAN O‘QUVCHILARNI KORREKTSION O‘QITISH Mashg’ulot rejasi: 1. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish. 2. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o’rta ta’lim maktablarida korrektsion o’qitish. Tayanch tushunchalar: surdopedagogika, karlik, qulog’i og’irlik, eshitish, omillar, korrektsion o’qitish. 8.1. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish E shitishda nuqsoni bo‘lgan m aktabgacha yoshdagi bolalarn i pedagogik- psixologik jihatdan o‘rganish m asalalariga N .A.R au, T.A.Vlasova, N .G .M orozova, B.D .K orsunskaya, A.A.K ataeva, G .L.Vigod skaya, E .I.Leongard, L.P .N oskovalarn ing ilm iy tadqiqotlari bag‘ishlangan . E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning dastlabki tekshiruv usullari N .A.R au tom on idan ishlab chiqilgan. N .A.R au bola- larn ing eshituv holatiga ko‘ra ikki toifani, ya’ni, kar- soqov va zaif eshituvchi bolalar toifasini ajratadi. K ar- soqovlarn i karlik paydo bo‘lish vaqtiga qarab: ● tug‘m a kar- soqov bolalar, yoki nutqqacha bo‘lgan davrda kar bo‘lib qolgan bolalar; ● erta ( 2 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan davrda) kar bo‘lib qolgan bolalarni ; ● kechroq (6- 7 yoshda) kar bo‘lib qolgan bolalar. E shitish qobiliyatinin g pasayish darajasiga qarab bolalar ikki guruhga ajratiladi: 1. M utloqo eshitm aydigan bolalar (total kar); 2. Ton al, vokal, verbal eshituv qoldiqlari m avjud bo‘lgan bolalar. N .A.Rau barcha toifadagi kar va zaif eshituvchi bolalar bi- lan ular nutqinin g saqlab qolinishi va rivojlanishin i ta’m inlash, labdan o‘qishga o‘rgatish va savod in i chiqarish uchun m axsus korreksion ishlar olib borish zarurligini ta’kidlaydi. N .A.Rau barcha turdagi eshitm aydigan bolalarni «kar- so- qovlar» deb nom lagan, sababi, uning fikricha, bun day bolalar bilan m axsus korreksion tarbiyaviy ish olib borilm agan hol- da, ular soqov bo‘lib qolaveradi. Z aif eshituvchi bolalar kar bolalardan nutqni idrok eta olishi bilan farqlan adi. N .A.R au qulog‘i og‘irlikn ing 3 darajasini farqlaydi: 1. E ngil darajadagi qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab gapirilayotgan nutqni 8 m etr m asofadan, gaplashish balan- dligidagi nutqni 15 m etr m asofadan ham eshitadilar. Bun day bolalar m axsus yordam ga m uhtoj bo‘lm aydilar va sog‘lom bo- lalar bog‘chalarida tarbiyalanadilar. O ‘rtacha darajali qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab gapirilayotgan nutqni 2 m etr uzoqligida, so‘zlashish balan- dligidagi nutqni 3- 5 m etrgacha bo‘lgan m asofada eshitadilar. E shituvning pasayishi ularning nutqiga ham salbiy ta’sir etadi. N utqnin g ravonligi buziladi, so‘z boyligi kam bag‘allashadi, gram m atik va leksik kam chiliklar kuzatiladi. Bun day bolalar um um iy yo‘nalishdagi m aktabgacha tarbiya m uassasasida tar- biyalanishi m um kin, lekin ularga nisbatan alohida yondashuv talab etiladi. 2. Og‘ir darajadagi qulog‘i og‘irlik. Bun day bolalar shivir- lab gapirilgan nutqni 1, 5 m etr uzoqlikdan yoki quloq yon ida gapirilgan da eshitadi, balan d ovozdagi n utqni 2 m etrdan uzoq bo‘lm agan m asofadan eshita oladi. Bu bolalar m axsus korrek- sion ta’lim m uassasalarida, ovozni kuchaytiruvchi app aratlar- dan foydalangan holda tarbiyalanishi kerak. N .A.Rau tom onidan taklif etilgan eshituv qobiliyatining pasayishini tasniflashinin g aham iyati shundaki, pedagoglar, m axsus app araturalar bo‘lm agan holda ham bolalarning eshi- tish holatini tekshirib, differen sial yondashuvni am alga oshirish im koniga ega bo‘ladilar. H ozirgi paytda bolalarning eshitish qobiliyatin i tekshirishda L.V.N eym an va R .M .Boskislarning tasnifidan keng foydalani- ladi. L.V.N eym ann ing tasnifida bolan ing eshitish funksiyasin- ing shikastlanish darajasi va nutqiy rivojlanish im koniyatlari hi- sobga oladi. Tonal audiom etriya natijalari asosida eshituvning pasayish darajasi aniqlanadi. Ilk va m aktabgacha yoshdagi bola- larning eshituv holatida o‘yinli- tonal audiom etriya qo‘llaniladi. 2- 3 yoshli bolalarda m azkur m etod ikani qo‘llashdan avval bo- lalarda ovoz m anbalariga nisbatan shartli- harakat reaksiyani ishlab chiqish talab etiladi (E.I.Leongard, N .D .Shm atko). Eshitish qobiliyati pasayishining ikki turi, ya’ni karlik va zaif eshitish farqlanadi. Z aif eshituvchilikda nutqni idrok etish va m ustaqil egallashda qiyinchiliklarga duch keladi. Biroq, eshi- tuvdan foydalanib, cheklangan m iqdo rda bo‘lsa ham , m uayyan so‘z zahirasini to‘plash m um kin. Z aif eshituvchining darajasini aniqlashda asosiy m ezon sifatida nutqiy diapazon (chegara) dagi eshituvning pasayishi olinadi (500- 4000 G s). Ko‘rsatilgan diapazonda eshituvning pasayishi hisobga olingan holda zaif es- hituvchining 3 ta darajasi farqlanadi: Z aif eshituvnin g 1- darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy dipazonda 50 db dan oshm aydi. 2- darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy diapazonda 50- 70 db dan oshm aydi. darajasi – eshituvnin g pasayishi nutqiy diapazonda 70 db dan oshm aydi. Z aif eshituvni teshirish jarayonida eshituvdan foydalan- gan holda nutqni idrok etish im kon iyatlari aniqlan adi. Z aif eshituvn ing birinchi darajasida, eshituvning pasayishi 50 db dan oshm agan da, bola 1- 2 m etrdan uzoq m asofada gaplashish balandligidagi nutqni aniq qabul qila olgani sababli , nutqiy m uom alaga kirisha oladi. Z aif eshituvn ing ikkinchi darajasida, ya’n i eshituv 50– 70 dbgacha pasayganda, so‘zlashuv, nutq 1 m etrdan uzoq bo‘lm agan m asofadan qabul qilin ganligi sababli, n utqiy m u- om ala qiyin lashadi. Z aif eshituvning 3- darajasida, ya’n i eshituvnin g pasayishi 70 db dan ortganda, nutqiy m uloqot buziladi, sababi, gaplash- ish balan ligidagi so‘zlashuv nutq quloq yonida ham noaniq idrok etiladi. M a’lum ki, eshituv holati 15- 20 db ga pasayishi bilan, nutqni egallashda qiyinchiliklar vujudga keladi. L.V.N eym an ushbu holatn i «norm al eshituv va zaif eshituvning chegara ho- lati» deb hisoblaydi. L.V.N eym an tasnifiga ko‘ra zaif eshituv va karlik o‘rtasidagi shartli chegara 85 db do irasida bo‘ladi. E shituv holatinig pasayishi karlik darajasida bo‘lgan hol- da, nutqni m ustaqil ravishda (tabiiy) o‘rganish im kon iyati bo‘lm aydi. Idrok etilayotgan tovushlar chastotasin ing do irasiga qarab 4 guruhdagi kar bolalar farqlanadi. 1- guruh – eng past chastotali tovushlarn i idrok etadigan bolalar( 125- 250 G s). 2- guruh – 500 G s gacha bo‘lgan chastotalarni idrok eta- digan bolalar. 3- guruh – 1000 G s gacha bo‘lgan chastotalarni idrok eta- digan bolalar 4- guruh – keng diapazondagi chastotalarni, ya’ni 2000 G s va undan balan droq tovushni idrok etadigan bolalar. E shitish qoldiqlari m in im al bo‘lgan (1- 2 guruhdagi) kar bolalar yaqin m asofadan qattiq tovushlarni (baqiriq, parovoz qichqirig‘i, nog‘ora ovozi) idrok etishga qod ir bo‘ladilar. 3- 4 guruhdagi kar bolalarn in g esh itish qoldiqlari sezilarlir- oq bo‘ladi, sh u sababli ular kichik m asofadan turli chastotali ovozlar (turli m usiqa asboblar va o‘yin choqlar, hayvon larn in g qattiq hayqirishi, ayrim m aish iy tovushlar: qo‘ng‘iroq, tele- fonn ing jirin glash i)ni idrok etib, farqlay oladilar. 3- 4- guruh kar bolalar tan ish bo‘lgan bir nechta so‘z yoki bo‘g‘in larn i fayrqlay oladilar. Shunday qilib, barcha kar bolalar turli m iqdo rdagi eshi- tish qoldiqlariga ega bo‘ladilar. M axsus eshitish qobiliyatin i rivojlan tirish bo‘yicha m ashg‘ulotlar borliqdagi tovushlarn i bilishga xizm at qiladi ham da og‘zaki nutqni rivojlantirishga yordam beradi. H ozirgi kunda tibbiyot m uassasalarida eshituv holatini ba- holashda Xalqaro tasn if ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. U sh- bu tasnifga ko‘ra eshituvning o‘rtacha pasayishi 500, 1000, 2000 G s chastotalarda aniqlan adi. Z aif eshituvning 1- darajasi – eshituvnin g pasayishi 40 db dan oshm aydi. Z aif eshituvning 2- darajasi – eshituvnin g pasayishi 40 db dan 55 db gacha bo‘ladi. Z aif eshituvning 3- darajasi – eshituvnin g pasayishi 55 db dan 70 db gacha bo‘ladi. Z aif eshituvchilikning 4- darajasi – eshituvnin g pasayishi70 db dan 90 dbgacha bo‘lishi bilan ifod alanadi. E shituvning pasayishi 90 dbdan o‘tib ketsa, bunday holat «karlik» deb tafsiflanadi. E shitish qobiliyati buzilgan bolalar uchun m aktabgacha ta’lim va m aktab ta’lim i tizim in i yaratishda, bolalarni saralash m ezonlarini belgilashda, differen sial ta’lim ni yaratishda, sa- m arali ta’lim - tarbiya usullarin i tan lashda R .M .Boskis (1963y) klassifikasiyasi m uhim aham iyat kasb etadi. L.S.Vigotskiyn ing bola psixikasin ing rivojlan ishidagi birlam chi va ikkilam chi de- fektlar to‘g‘risidagi nazariyasiga asoslanib, R .M .Boskis, es- hitishdagi nuqson larni farqlash bo‘yicha pedagogik tasniflash m ezonlarini ishlab shiqdi. Bola eshituv an alizatorining buzilishi, kattalarning xudd i shunday buzilishidan keskin farq qiladi. K atta kishilarn ing es- hitishi pasaygan holda eshituv yordam idagi nutqiy m uloqot buziladi. Ilk davrda eshituvn ing pasayishi, bolalinig psixik rivojlan ishiga ta’sir etadi, rivojlanishidagi ikkilam chi n uqson- larini keltirib ñhiqaradi. 1. E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolan ing rivojlanishini to‘g‘ri tushunish uchun, ular tom onidan m ustaqil ravishda n utqn i egallash im kon iyatlarini hisobga olish m uhim dir.E shituv qo- biliyatining cheklan ishi nutqn ing egallanishiga va to‘laqonli nutqiy m uloqotga to‘sqinlik qiladi. Og‘zaki nutqning orqada qolishi yoki um um an yo‘qligi, yozm a nutqning egallanishiga, o‘qiyotgan n arsalarni tushun ishiga, o‘z fikrin i yozm a bayon etishiga, turli sohalardan bilim egallashiga yo‘l berm aydi. 2. E shituv holati va n utq o‘zaro bog‘liqdir. Bir tom on- dan, eshituvn ing pasayishi nutqnin g tabiiy ravishda o‘sishiga to‘sqinlik qiladi; ikkinchi tom on dan eshitish qobiliyatin ing to‘laqonli ishlatilishi bolaning nutqiy saviyasiga bog‘liqdir. N utq qanchalik yaxshi rivojlangan bo‘lsa, eshituv qobiliyati- dan foydalanish im koniyatlari shunchalik kengayadi. 3. Eshituv qobiliyati buzilgan bolalar eshituvnin g pasayishi va nutqiy saviyasiga ko‘ra xilm a- xil bo‘ladilar. N utqning turli saviyada bo‘lishi quyidagi om illarga bog‘liqdir: a) eshitishn ing pasayish darajasiga; b) nuqsonn in g paydo bo‘lishiga; v) eshi- tuv nuqson ining paydo bo‘lishidan keyinggi pedagogik shart- sharoitlarga; g) bolanin g alohida xususiyatlariga. K o‘rsatilgan om illarnin g har biri bolaning nutqini baho- lashda m uhim aham iyatga ega. E shitish qobiliyati qan chalik ko‘p shikastlansa, nutqq a shunchalik ko‘p zarar tegadi. E shi- tish qobiliyati og‘ir darajada pasaygan holda m axsus o‘qitishsiz um um an rivojlanm aydi. E shitish qobiliyatining pasayganlik vaqti ham nutqn- ing o‘sishida hal qiluvshi om il bo‘lishi m um kin . E shituvn ing pasayishi qan chalik vaqtli yuzaga kelishi, nutqning shaklla- nishiga shunchalik ko‘p ta’sir etadi. N utqi hali shakllanib ul- gurm agan davrda eshituvn ing pasayishi soqovlikka olib keladi. 2- 3, 4- 5 yoshda bolanin g eshituvi pasaygan holda m axsus ped- agogik tadbirlar olib borilm asa, m avjud nutq yo‘qolib boradi. K atta m aktabgacha yoshdagi bolalarda eshituv pasaygan holda, nutqi qism an saqlanishi, biroq, m axsus pedagogik yordam siz yom onlashib borishi m um kin. E shituv qobiliyati buzilgan bolaling tarbiyaviy shart- sharoit- lari uning psixik va nutqiy rivojlan ishida katta aham iyatga ega- dir. E shitishdagi nuqson vaqtli aniqlan ib, asoratlarin ing oldin i olish bo‘yicha olib borilgan tibbiy, pedagogik tadbirlar, bilish faoliyati, n utqiy rivojlanishi va m uloqoti, shaxs rivojlan ishidagi yyetichm ovshiliklarning oldini olishga xizm at qiladi. E shituv protezlaridan vaqtli foydalanishi, oilada nutqiy m uhitn ing yaratilishi, um um iy rivojlan tiruvchi ham da eshituv qobiliya- tini o‘stirish m ashg‘ulotlarning olib borilishi ham eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarn ing har tom onlam a kam ol topishiga yordam beradi. P sixik rivojlan ishning sustlashuvi, aqliy zaiflik, ko‘rish qobiliyatining pasayishi va boshqa qo‘shim cha kam- chiliklar esa nutqiy jarayonlarn i sezilarli darajada sustlashti- radi. Bolaning shaxsiy xususiyatlari ham uning nutqiy rivojla- nishiga xizm at qiladi: faol, kirishuvshan bolalar sust, uyalshan bolalarga nisbatan tezroq nutqni egallaydilar. Yuqorida ko‘rsatilgan asosiy holatlarga ko‘ra R .M .Boskis eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni kar va zaif eshituvchilarga ajratadi. K ar bolalarnin g eshituv holati nutqni m ustaqil rivojlanish- iga (m axsus o‘qitishsiz) yo‘l qo‘ym aydi. N utqiy rivojlanish holatiga ko‘ra karlar ikki toifaga ajratila- di. Birinchi toifadagi bolalar – tug‘m a kar bolalar, yoki hayo- tinin g dastlabki yillarida (2 yoshgacha) kar bo‘lib qolganlar. Ikkinchi toifadagi – n utqi shakllan gan davrda kar bo‘lib qolgan, turli saviyadagi nutqqa ega, kechroq kar bo‘lgan bo- lalar. E shitishning pasayishi oqibatida, m ustaqil ravishda oz bo‘lsa- da, nutqiy rivojlanish im koniyati saqlangan holda, bun- day bolalar zaif eshituvchi bolalar toifasiga kiradi. Z aif eshitu- vchi bolalarning n utqiy holati turli ko‘rinishda, ya’ni, shivir- lash balandligidagi nutqni idrok etishdagi kam chiliklardan to gaplashish balandligidagi nutqni qabul qilishdagi kam chiliklar