Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar REJA 1. Eshitish analizatori va unung axamiyati 2. Eshitish nuqsonlari va uning kelib chiqish sabablari 3.Kar va zaif eshituvchi bolalar tasnifi. Nutq — murakkab ruhiy faoliyatdir. U ruhiy jarayonlarning tarkib topishiga va bolaning umuman barkamol bo‘lib o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Nutq eshituv organlari vositasi bilan idrok etishga asoslangan bo‘lib,atrofdagilarga taqlid etish yo‘li bilan rivojlanib boradi. Og‘zaki nutqning shakllanishida eshituv analizatori, nutqni harakatga keltiruvchi analizator ishtiroketadi. Nutqni harakatga keltiruvchi analizator eshituv analizatori bilan mahkam bog‘langan holda ishlaydi, eshituv analizatorining rivojlanish darajasi esa ko‘p jihatdan talaffuzga bog‘liq. Bola nutqining o‘sib borishi tovushlar talaffuzi, fiziologikva fonematikeshitishning kamol topib borish darajasi bilangina harakterlanib qolmay, balki eng muhimi — o‘z nutqi va atrofdagilar nutqidagi so‘zlarning tuzilishini, tovush tarkibini farqlay olish qobiliyati bilan ham harakterlanadi. So‘z tarkibini anglab olishdan iborat bu qobiliyat grammatik va leksik komponentlarning rivojlanishida ham muhim ahamiyatga ega. Ikkala signal sistemasi, shuningdek, idrok bilan so‘zning o‘zaro aloqada bo‘lishi aqliy rivojlanishning asosini tashkil etadi. Yuqorida aytilganidek, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning uchta asosiy guruhi mavjud: karlar, zaif eshituvchilar va kech kar bo‘lganlar. Karlik – eshitishning mutlaqo yo‘qligi (mutlaqo eshitmaslik) yoki pasayishining shunday shakliki, unda og‘zaki nutq faqat qisman, eshitish apparatlari (moslamalari) yordamida idrok etiladi. Zaif eshitish – har ikkala quloq bilan eshitishning pasayishi, unda nutqni idrok etishda qiyinchiliklar yuzaga keladi, biroq ovoz kuchaytirilganda uni idrok etish mumkin bo‘ladi. Kech kar bo‘lganlar - nutqni egallaganidan keyin, ya’ni 2-3 yoshda qandaydir kasallik yoki jarhat oqibatida eshitish qobiliyatini yo‘qotgan bolalar. Bunday bolalarda eshitish qobiliyatining yo‘qotilishi turlicha: total, yoki karlika yaqin, yoki zaif eshitadigan bolalarda kuzatiladiganiga yaqin bo‘ladi. Bolalarda ko‘plab tovushlarni eshitmagani yoki buzuq holda eshitgani, ularga nima deyishganini tushunmaganligiga og‘ir psixik reaksiya paydo bo‘lishi mumkin. Ba’zan bu bolaning har qanday muloqotdan to‘liq bosh tortishiga, xatto psixik (ruhiy) kasallikka olib keladi. Muammo bolani og‘zaki nutqni qabul qilish va tushunishga o‘rgatishdan iborat. Agar bolada yetarli qoldiqli eshitish bo‘lsa, bunga eshitish apparati (qurilmasi) yordamida erishiladi. Qoldiqli eshitish kam bo‘lsa, nutqni eshitish papparati va so‘zlovchining «labidan» o‘qish yordamida qabul qilish majburiy bo‘ladi. Total (butunlay) kar bolalarda daktilologiya, yozma nutq, va ehtimol karlarning imo-ishora nutqidan foydalanish lozim bo‘ladi. Keyin kar bo‘lgan bolani o‘qitish va tarbiyalash uchun qulay sharoitlar jamlanganda, uning nutqi, bili shva irodaviy jarayonlari rivojlanishi normal bolanikiga yaqinlashadi. Biroq emotsional soha, shaxsiy sifatlar va shaxslararo munosabatlar shakllanishidagi o‘ziga xoslik juda kam hollarda bartaraf qilinadi. Eshitishning buzilishi sabablarini ta’riflashga turlicha qarashlar mavjud. Ko‘pincha eshitish patologiyasini keltirib chiqaradigan sabab va omillarning 3- guruhi farqlanadi (D.I.Tarasov va boshq.). Sabab va omillarning 1-guruhi nasliy xarakterga ega. Bu kabi sabablar eshitish analizatori strukturasida buzilishlarga va nasliy karlikning rivojlanishiga olib keladi. Bolalarda karlikning nasliy omillari hissasiga barcha holatlarning 30% dan 50% igacha to‘g‘ri keladi. Nasliy karlik yoki zaif eshitish organizmdagi boshqa a’zolar va tizimlardagi anomaliyalar (ko‘rish a’zolarining kasallanishi, suyak- mushak, asab tizimi, endokrin tizim patologiyasi va sh.k.) bilan birga kechishi mumkin. Nasliy karlik masalalari bilan shug‘ullanadigan genetiklar ta’kidlashicha, odam gametalarida eshitish o‘tkirligiga ta’sir etadigan 50 tagacha turli genlar bo‘lishi mumkin. Ota-onalardan biri nasliy karlik bilan og‘riganida kar yoki zaif eshituvchi bola tug‘ilish ehtimoli keskin ortib ketadi. Ota-onalarning har ikkisida nasliy karlik kuzatilsa, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bola tug‘ilishi ehtimoli 50% dan ortadi. Sabab va omillarning 2-guruhiga homilaning eshitish a’zolariga tug‘ma karlika olib keladigan (nasliy murakkablashishsiz) endogen va ekdogen ta’sirlar kiritiladi. Homiladorlik paytida onaning kechirgan kasalliklari katta ahamiyat kasb etadi. Bu kabi kasalliklarga qizilcha, gripp, parotit kiradi. Homiladorlik paytida homila va bo‘lg‘usi ona rezusiga mos kelmaydigan ototoksik dorilar istemol qilish ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bolaning eshitishi rivojlanishida patologiyaning paydo bo‘lishiga homilador ayolning alkogol, giyohvand vositalarini iste’mol qilishi, shuningdek, chang ko‘p bo‘lgan va boshqa kasbiy zararlar mavjud korxonalarda ishlashi ham ta’sir o‘tkazadi. 3-guruh omillari rivojlanishning turli bosqichlarda sog‘lom bolaning eshitish a’zosiga ta’sir etadi va orttirilgan zaif eshituvchilikning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Orttirilgan zaif eshituvchilik paydo bo‘lishiga sabab ko‘p hollarda boshdan kechirilgan o‘tkir o‘rta otit asoratlari bo‘ladi. O‘rta quloq kasallanishida eshitishning pasayish darajasi turlicha bo‘lishi mumkin. Biroq ko‘p hollarda eshitishning yengil va o‘rta darajada pasayishi kuzatiladi. Bu shamollash jarayonlarining ichki quloqqa o‘tishi natijasida yuzaga keladi. Zaif eshitishning sabablaridan biri eshitish nervining shamollashi sanaladi. Eshitishning buzilishi etiologiyasida yuqumli (infeksion) kasalliklarning roli katta. Bu kabi kasalliklarning eng xavflilari epidemik meningit, sil (tuberkulez) meningiti, skarlatina va boshq. Eshitish ototoksik dori vositalari (kanamitsin, stireptomitsin, neomitsin va boshq.) ta’sirida zaralanadi. Bolalarda orttirilgan zaif eshituvchilikning qariyb 50%i ototoksik antibiotiklar iste’molidan keyin kuzatiladi (D.I.Tarasov). Bu preparatlar bilan davolashda xavflilik omili chala tug‘ilish, bolaning umumiy somatik zaifligi sanaladi. Eshitishning buzilishiga olib keladigan sabablarga tug‘ilish paytidagi jarohatlar, tug‘ilayotgan bolaning boshiga qisqichlar qo‘yilishi, o‘rta quloqqa operativ teginishlar (operatsiyadan keyingi asoratlar), jarohat chog‘ida eshitish suyakchalari zanjirining uzilishi, adenoid vegetatsiyalar va boshq. kiradi. Eshitishdagi nuqson kelib chiqishining birlamchi sababini aniqlash ba’zan qiyin kechadi. Birdaniga eshitishning pasayishiga olib keladigan bir necha sababning birikishi kuzatilishi mumkin. Ayni paytda aynan bir sabab turli shakldagi karlik va zaif eshituvchilikni keltirib chiqarishi mumkin. Turli manbalarda aytilishicha, sayyoramiz aholisining 4% dan 6% igacha vakili eshitishdagi u yoki bu nuqsonlardan aziyat chekadi. Biroq eshitishda nuqsoni bo‘lgan kishilarning aksariyat katta qismi zaif eshituvchilar toifasiga mansub. Kar bolalarning 25—30 foizida eshitish nuqsonlari tug‘ma bo‘ladi. Bunga sabab: onaning xomiladorlik davrida turli kasalliklar, masalan, gripp bilan kasallanishi, ota-onalarning ichkilikichib turishi, onaning xomiladorlikdavrida bilar- bilmas dori-darmonlarni iste’mol qilishi (ayniqsa streptomitsin, xinin, singari dorilarni), xomilaning shikastlanishi; irsiyat, genetikfaktorlar (quloq tuzilishidagi patologiko‘zgarishlar bo‘lishi, masalan, eshitish yo‘li atreziyasi — bituvi). Eshitishdagi orttirilgan nuqsonlar quloq yoki eshitish analizatorining tuzilishidagi kamchiliklardan kelib chiqishi mumkin. Bunga oliy nerv markazi, o‘tkazuvchi yo‘llar yoki quloqning o‘zidagi o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Bolaning ilkyoshida otit, parotit (tepki), meningit, meningoensefalit, qizamiq, qizilcha, gripp kasalliklari bilan kasallanishi ba’zi hollarda karlikyoki turli darajalardagi zaif eshitishga olib kelishii mumkin. Hozirgi kunda ekologiya masalalalarning keng o‘rganilishi eshitish nuqsonlarining oldini olishda ham katta ahamiyatga ega. Eshitish analizatoriga turli zaharli kimyoviy dorilar juda kuchli ta’sir etib, ayniqsa analizatorning o‘tkazuvchi nevrlarini ishdan chiqaradi, natijada bola yaxshi eshita olmaydigan bo‘lib qoladi. Eshitish nuqsonlariga ega bo‘lgan bolalar aloxida yordamga muxtoj bolalar toifasiga kiradi, chunki bu nuqson bolaning umuman rivojlanib, kamol topib borishiga, dastur materiallarini o‘zlashtirishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda turli a’zo va sistemalarda qo‘shimcha birlamchi buzilishlar bo‘lishi mumkin. Onaning homiladorlikning dastlabki ikki oyida kechirgan kasalligi bois tug‘ma karlik va zaif eshituvchanlikda, odatda, ko‘rishning buzilishi (katarakta) va tug‘ma kardiopatiya (Grig triadasi) kuzatiladi. Bu kabi kasallanishda tug‘ilgan bolada mikrotsefaliya va umumiy miya yetishmovchiligi kuzatilishi mumkin. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar gemolitik kasalligida, uning sababi bola va ona qonining rezus – faktor bo‘yicha mos kelmasligi yoki ularning qoni turli guruhlarga mansubligi bo‘lishi mumkin, miyaning umumiy jarohatlanishi va oligofreniya, miyaning diffuz jarohatlanishi, miyaning qobiq osti bo‘limlari jarohatlanishi tufayli ifodalangan giperkinetik sindrom bilan psixofizik rivojlanishning kechikishi, spastik parez va paralichlar ko‘rinishidagi MNS jarohatlanishi, yuz nervining zaifligi bilan kechadigan asab tizimining yengil jarohatlanishi, g‘ilaylik, boshqa ko‘z-harakat buzilishlari va motor rivojlanishning umumiy kechikishi bilan eshitishning buzilishi kuzatilishi mumkin. Bunda eshitishning buzilishi tovush ta’sirlarining analiz va sintezi sodir bo‘lishi kerak bo‘lgan miya sistemalarining buzilishi bilan belgilangan bo‘lishi mumkin. Kalla suyagining jarohatlanishi oqibatida yuzaga kelgan orttirilgan eshitishning buzilishi nafaqat eshitish analizatorining retseptor bo‘limi, balki uning o‘tkazuvchi yo‘llari va qobiq qismi buzilishlari (nuqsonlari) bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bola kechirgan meningit yoki meningoensefalit eshitishning buzilishini keltirib chiqarishi va uyoki bu darajadagi miya yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin. Nasliy karlik va zaif eshitvchilikning ayrim shakllarida, homila paytida eshitishning zararlanishiga olik keladigan qator kasalliklarda, shuningdek o‘rta va ichki quloq sohasida turli shamollash jarayonlarida vestibulyar apparat jarohatlanadi. Shu bilan birga eshitish va boshqa sistemalar jarohatlanishidan iborat murakkab, kompleks buzilishlar turli sabablar ta’sirida va turli paytlarda yuzaga kelishi mumkin. Shunday qilib, kar va zaif eshituvchi bolalarda eshitishning buzilishidan tashqari quyidagi nuqsonlar kuzatilishi mumkin: - vestibulyar apparat faoliyatining buzilishi; - ko‘rish buzilishining turli variantlari; - psixik rivojlanishning birlamchi kechikishiga olib keladigan minimal miya disfunksiyasi. Bunda har qanday salbiy omillar miyaga bevosita ta’sir qilishi mumkin, yoki boshqa hollarda, miya yetishmovchiligi yurak –qon-tomir, nafas, ajratish va boshqa – miya ishini o‘zgartiradigan sistemalardaog‘ir somatik kasalliklar natijasida yuzaga keladi; - oligofreniyaga olib keladigan miyaning keng jarohatlanishi; - bolalar serebral paralichi yoki harakat sohasi regulyatsiyasida boshqa o‘zgarishlarga olib keladigan miya sistemalarining buzilishi; - miyaning eshitish – nutq sistemasi (qobiq va qobiq osti tuzilmalarining) lokal buzilishlari; - markaziy nerv sistemasi va butun organizmning psixik kasalliklar (shizofreniya, manikal-depressiv psixoz va b.) ga olib keladigan kasalliklari; - organizmning umumiy zaiflashuviga olib keladigan ichki a’zolar: yurak, o‘pka, buyrak, ovqat hazm qilish sistemasi va b. dagi og‘ir kasalliklar; - chuqur ijtimoiy-pedagogik qarovsizlik imkoniyati. Korreksion pedagoglarning (T.A. Vlasova, R. M. Boskis, D. V. Neyman va boshqalarning) bergan ma’lumotlariga ko‘ra, eshitishida nuqsonlari bor bolalarning rivojlanish darajasi shu nuqsonning bola hayotining qaysi davrida paydo bo‘lganligiga va og‘ir-yengilligiga bog‘liq. Surdopedagogikafanida eshitishida nuqsonlari bor bolalar kar, zaif eshituvchi, kech kar bo‘lib qolgan bolalar guruhiga bo‘lib o‘rganiladi. Tug‘ma hali tili chiqmagan go‘daklikdavrida ikkala qo‘loqning mutlaqo eshitmasligi karlikka olib keladi. Eshitish qobiliyatining qisman buzilishi natijasida nutqiy nuqsonga uchragan bolalar zaif eshituvchi bolalar guruhiga kiritiladi. Nutqi rivojlanib, shakllanib bolgandan so‘ng yaxshi eshitmaydigan bo‘lib qolgan bolalar kech kar bo‘lib qolganlar guruhiga kiradi. Bu nuqson nutq tarkib topganidan so‘ng vujudga kelsa ham, quloqdagi nuqson tufayli eshitishda xos kamchiliklar bo‘laveradi. Kar va zaif eshituvchi bolalar tasnifi Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning bir necha tasnifi mavjud. Keng tarqalgan tasniflardan biri L.V.Neyman tomonidan ishlab chiqilgan tasnif sanaladi. Eshitish funksiyasi buzilganlik darajasini aniqlash uchun L.V.Neyman kar va zaif eshituvchi bolalarni tonal audiometriya va nutq yordamida tekshirgan. L.V.Neyman idrok etiladigan chastotalar hajmiga bog‘liq ravishda karlarning 4 guruhini farqlaydi: 1-guruh – eng past 125-250 Gs chastotalarni idrok etadigan bolalar. Bunday bolalar qandaydir nutq tovushlarini farqlamaydi va qulog‘i yaqinida aytilgan juda baland tovushlarga yoki yaqin masofadan turib berilgan intensiv tovushlarga (baqiriq va sh.k.) reaksiya qiladi. 2-guruh – 125-500 Gs chastotani idrok etadigan bolalar. Bu guruh bolalar qulog‘i yaqinida aytilgan Balan tovushlarga reaksiya qiladi, «o» va «u» unlilarini farqlaydi. Boshqa juda baland tovushlarni idrok etishga qodir. 3-guruh – past va o‘rta chastotalar, 125 -1000 Gs gacha diapazondagi tovushlarni idrok etadigan bolalar. 4-guruh – 125 - 2000 Gs chastotani idrok etadigan bolalar. 3- va 4- guruhga mansub bolalar yaqin masofadan turib kamroq intensiv va chastotasiga ko‘ra turlicha tovushlarni (musiqa asboblari tovushi, maishiy tovushlar – eshik qo‘ng‘irog‘i, telefon qo‘ng‘irog‘i va sh.k.) idrok etadi. 4-guruh bolalari deyarli barcha unlilarni, qulog‘i oldida yoki yaqin masofadan aytilgan alohida jumla va so‘zlarni farqlaydi. Kar bolalarning hammasida u yoki bu darajadagi qoldiqli eshitish bo‘ladi. Qoldiqli eshitish idrokini rivojlantirish bo‘yicha maxsus ish jarayonida og‘zaki nutqning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Zaif eshituvchilik ham turli darajada namoyon bo‘ladi. L.V.Neyman chastotalar nutqiy diapazoni (500-4000 Gs) sohasida eshitishning pasayish darajasi bo‘yicha zaif eshituvchi bolalarning 3 ta guruhini ajratadi. Eshitmaslik (eshitishning yo‘qolishi) ga bog‘liq ravishda zaif eshituvchilikning 3 ta darajasi farqlanadi: 1-daraja – nutqiy diapazonda eshitishning pasayishi 50 dBgacha nutqiy muloqot qilish mumkin. 1 m dan ortiq masofadan so‘zlashish balandligidagi nutqni saralab idrok etish mumkin. 2-daraja – eshitish 50-70 dB gacha nutqiy diapazonda pasaygan. Nutqiy muloqot qiyinlashgan. Og‘zaki nutq 1 m dan kam masofadan idrok etiladi. 3-daraja - eshitish 70-80 dB gacha nutqiy diapazonda pasaygan. So‘zlashuv balandligidagi nutq xatto qulog‘i oldida ham farqlanmaydi. Muloqot baland ovoz yordamida quloqqa yaqin masofada amalga oshiriladi. L.V.Neyman tasnifiga kar, zaif eshituvchilik bilan karlik o‘rtasidagi shartli chegara 80 dB darajasida. Tibbiyotda hozirgi kunda bolalarning eshitishi holatini baholashda eshitish buzilishining xalqaro tasnifidan foydalaniladi. O‘rtacha eshitishni yo‘qotish 500, 1000, 2000 Gs chastota atrofida belgilanadi. Zaif eshituvchilikning 1-darajasi – eshitishning pasayishi 40 dB dan ortmaydi. Zaif eshituvchilikning 2-darajasi – eshitishning pasayishi 40 dB dan 55 dB gacha. Zaif eshituvchilikning 3-darajasi – eshitishning pasayishi 55 dB dan 70 dB gacha. Zaif eshituvchilikning 4-darajasi – eshitishning pasayishi 70 dB dan 90 dB gacha. Eshitishning 90 dB dan ortiq pasayishi karlik deb hisoblanadi. Bolaning eshitishidagi yetishmovchiliklar nutqni egallashning sekinlashishi, nutqni eshitib idrok etish buzilishiga olib keladi.Zaif eshituvchi bolalarda nutq rivojlanganlik variantlari keskin farq qiladi va bolaning individual psixofiziologik xususiyatlari va u yashagan, tarbiya va ta’lim olgan ijtimoiy- pedagogik sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. Xatto 2- darajazi zaif eshituvchiligi bo‘lgan bola ham maktab davriga kelib, ayrim so‘z va nutq tovushlari talaffuzida kichik xatolar bilan, rivojlangan, grammatik va leksik jihatdan to‘g‘ri nutqqa ega bo‘lishi mumkin. Bunday bolaning psixik rivojlanishi normal bolanikiga yaqin bo‘ladi. Ayni paytda faqat 1 – darajali paytda zaif eshituvchi bola rivojlanishning nomaqbul ijtimoiy- pedagogik sharoitlarida 7 yoshga kelib, faqat sodda gaplardan yoki alohida so‘zlardan foydalanishi, bunda uning nutqida noto‘g‘ri talaffuz ko‘p bo‘lishi, so‘z ma’nolarini qorishtirishi, grammatik qurilishda turli buzilishlarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Bunday bolalarda kar bolalar uchun xarakterli bo‘lgan psixik rivojlanish xususiyatlari kuzatiladi. Eshtish nuqsonlari bor bolalar maxsus sharoitda, maxsus usullar bilan o‘qitilishi va tarbiyalanishi kerak. Eshitish nuqsonlarining yengil darajalari ham bolaning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi, maktabgacha tarbiya muassasi va maktab dasturlarining o‘zlashtirishda bir qator o‘ziga xos qiyinchiliklar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Kichik yoshdagi bolalarning eshitish qobiliyati nutqi rivojlangandan so‘ng, masalan,ikki yoshida yo‘qolganida ham karlik natijasida bola atrofdagilar nutqini eshitmaydi va hattoki bilganlarini ham asta-sekin unutadi. Bolaga o‘z vaqtida maxsus yordam ko‘rsatilmasa, unda aqli zaiflik belgilari ham paydo bo‘ladi. Biroq nuqsonning o‘rnini to‘ldirib, boshkaruvchi jarayonlarni aktivlashtiruvchi maxsus, korrekion kompensftor sharoit boladagi nuqsonlarni bartaraf etib, ularning nugqiy rivojlanishini, umumiy va aqliy rivojlanishini ta’minlaydi. Zaif eshituvchi bolalar uchun maxsus tashkil etilgan maktabgacha tarbiya muassasasi hamda maktab-internatda barcha zarur shart-sharoitlar mavjud. Maxsus muassasalardagi tarbiyachi va o‘qituvchilar bunday bolalarning tegishli ta’lim-tarbiya olishlariga yordam berishlari kerak. Eshitish qobiliyatining pasayishi natijasida bola nutqida bir qator kamchiliklar kuzatiladi: lug‘atining kambag‘al bo‘lishi, grammatik komponent rivojlanmagan — gap ichida so‘zlarni tashlab ketish, so‘zlarni noto‘g‘ri ishlatish, ularni o‘zaro bog‘lay olmaslik, kelishiik, so‘z yasovchi, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalarni ishlata olmaslik; tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish — o‘xshash, jarangli-jarangsiz undoshlarni bir-biri bilan adashtirish, tushirib ketish va boshqalar shular jumlasidandir. Bola nutqidagi kamchiliklarning kelib chiqish sabablarini bilmaslik orqasida ayrim tarbiyachi va o‘qituvchilar bolani dangasa, masuliyatsiz, bezori deb, unga noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishadi, natijada bola injiq, yig‘loqi, serjaxl, gap o‘tmas bo‘lib qoladi, ya’ni unda ikkilamchi ruhiy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Yengil darajadagi zaif eshituvchi bolalar sog‘lom tengdoshlari qatorida ommaviy maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktabda ta’lim-tarbiya olishi mumkin. Biroq ularga alohida munosabatda bo‘lish, ular uchun qulay shart-sharoitlar yaratish talab etiladi. Uzluksiz ta’lim tizimida O‘zbekistonda eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalari, maktab va kasb-hunar kolejlarida maxsus guruhlar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ushbu toifadagi bolalar uchun tashkil etilgan maktab-internatlarda maktabgacha tarbiya bo‘limi hamda umumta’lim maktab bo‘limi mavjud. Ushbu muassasalarda ta’lim umumta’lim 9 yillik ta’limning davlat talablari va dasturlari asosida amalga oshiriladi. Eshitishining zaiflashishi Eshitish zaiflashishi bu yeshitishning to‘liq va qisman yo‘qolishini tasvirlash uchun ishlatiladigan keng termindir. ESHITISH ZAIFLASHISHI KARLIK (ESHITISHNING TO’LIQ YO’QOLISHI) ESHITISH OG’IRLASHISHI (ESHITISHNING QISMAN YO’QOLISHI) Eshitish zaiflashishini oldinroq aniqlash qiyin bo‘lishi mumkin , chunki hamma chaqaloqlar – shuningdek qulog‘i og‘ir tug‘ilgan chaqaloqlar o‘zining ovozini ishlatadi.Ularning qulqullashi yoki ming‘illashi ko‘pincha yuzdagi qiyofa, tana tarangligi va harakatlanish natijasida ularning parvarishlovchilari bilan moslashishi mumkin. Eshitish zaifligi bor insonlar duch keladigan yeng katta qiyinchilik bu aloqadagi qiyinchilikdir, chunki xalqning ko‘pisi og‘zaki aloqa usuliga yo‘naltirilgan.Hatto o‘qituvchi, ota-onasifatida ham biz aloqa harakat va yuzdagi qiyofa hamda tovushni o‘zichiga olishini ko‘pincha unutib qo‘yamiz. Bushuning uchun biz ota-ona , parvarishlovchi va o‘qituvchilar dek aloqaning turlari : harakat , yuzdagi qiyofa ,tovush va so‘zlardan foydalanib biz uchun tabiiy bo‘lgan yo‘lda aloqa qilishimiz muhimdir. Birlashgan Qirollikda 1000 tadan 1 bola 3 yoshida qulog‘i o‘ta og‘irdek tasniflangan. AQShda 1000 tadan 1 bola qulog‘i o‘ta og‘ir boshqa 1000tadan 2-3 qisman yeshitish yo‘qolishi bilan tug‘ilgan. Bu raqamlar ko‘pgina rivojlanayotgan davlatlarda sezilarli yuqori, boshqalar orasida esa sog‘liqni saqlash xizmatlarini sifatlash kuchsiz yo‘l tufayli .Ba’zi Pokiston qishloqlarida 1dan 12 ga qadar bola eshitish yo‘qolishidan aziyat chekayotgani taxminan hisoblangan ( bu qisman yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohga bog‘langan genetik nuqsonlar sababli bo‘lgan deb fikr yuritiladi.)1 Kar va zaif eshituvchi o‘quvchilarda so‘zlashuv (og‘zaki, yozma) nutqni shakllantirish yuzasidan dars va mashg‘ulotlarda muayyan tizimdagi mashqlar asosida o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati tashkil etiladi, didaktik vositalarning barcha turlarini nutqiy jarayonga moslay olish talab etiladi. Nutqiy materiallarning amaliy egallanishini ta’minlash uchun maxsus sodir etilgan muammoli nutqqa (gapirish, yozib tushuntirishga) ehtiyojni tug‘diruvchi vaziyatlar oldindan rejalashtiriladi. Bunda nutqiy 1 Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France materiallar fanlar bo‘yicha o‘quv dasturlarida, rejalashtirishlarda oldindan belgilangan bo‘ladi, ya’ni korreksion-pedagogik jarayon muayyan tizim asosida amalga oshiriladi. Har bir dars uchun nutqiy materiallar korreksion-kommunativ tizim tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda (o‘quvchilarning eshitish, talaffuz qilish imkoniyatilariga mos, talaffuzi yaqqol va eshitilish diapazoni yengil, oddiydan murakkabga, noo‘xshashlikdan-o‘xshashlikka boruvchi tartibda tanlanadi va tayyorlanadi. So‘zlashuv nutqiga ehtiyojni tarbiyalash oiladan boshlanishi, ya’ni maktabda egallangan nutqiy ko‘nikma va malakalar oilada tabiiy vaziyatlarda mustahkamlanishi va o‘quvchilar amalda (erkin, qo‘rqmasdan, uyalmasdan) qo‘llashlariga erishish uchun keng sharoit yaratilmoqda. Ushbu sharoit oila a’zolari ishtirokida yaratiladi. Ularning kar bola bilan keng muloqoti va iliq munosabati bolaning keyingi bosqich ta’lim-tarbiyasiga va umuman taqdiriga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan hisoblanadi. Kar va zaif eshituvchi bolalarning nutqiy axborotni qabul qilish va uzatish imkoniyati eshitish (har qanday daraja karlikda u ma’lum miqdorda bo‘ladi) qoldig‘idan optimal ravishda foydalanishga bog‘liq bo‘lganligi tufayli maxsus muassasalarda ta’limni ovoz kuchaytiruvchi apparatlar asosida olib borish talab etiladi. Sinflar maxsus jihozlanadi. Ya’ni maktab-internat moddiy texnika negizining yo‘nalishga mos shakllanishi ta’lim mazmunining samaradorligini oshiradi. Kar va zaif eshituvchi bola o‘z ona tilini shu til qonuniyatlari, xususiyatlaridan kelib chiqqan, mazkur bolaning ruhiy, nutqiy imkoniyatlariga moslashtirilgan, korreksion-kommunikativ tamoyillarga asoslangan va mahalliy sharoitlarni inobatga olgan maxsus yondoshuv asosida egallaydi. Maxsus maktab-internatlarda ta’lim-tarbiya jarayonini, xususan ona tili ta’limini amalga oshirishda o‘quvchilarning fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalashga o‘rgatishda daktil belgilardan tegishli bosqichlarda o‘rinli foydalanish muhim ahamiyatga ega. Kar va zaif eshituvchi o‘quvchilarda so‘zlashuv (og‘zaki, yozma) nutqni shakllantirishga ijtimoiy ehtiyoj sifatida yondoshish dolzarb masaladir. Buni amalga oshirish mazkur bolalarning jamiyatga moslashuvi, ularning borliqni anglashlari hamda ularni atrofdagilar qanchalik tushunib qabul qilishlari bilan belgilanadi. Kar va zaif eshituvchi bola jamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa ijtimoiy munosabatlarning barchasida me’yorda rivojlangan, sog‘lom tengqurlari qatorida o‘z ona tilida bemalol, erkin, samarali va barcha uchun (nafaqat o‘zi kabi taqdirdoshlari) tushunarli tarzda muloqot qila olishini ta’minlash mumkinligi amalda o‘z isbotini topmoqda. Kar va zaif eshituvchi bolalar maktablari o‘quv rejasiga «Labdan o‘qish» ko‘nikmalarini shakllantirish va mustahkamlash mashg‘ulotlari kiritilgan. Nutq (og‘zaki nutq) Nutq, birinchi navbatda 1-til sifatida yoki 2-til sifatida (barcha nuqsonlar kuzatilganda) qattiq va chuqur eshitishning buzilishi bo‘lgan bolalar uchun yengil, o‘rta, og‘ir eshitish buzilishi bo‘lgan bolalar tomonidan ishlatiladi. Bolalar odatda, eshitish orqali gapirishni o‘rganishadi. Ko‘p maktablarda kar bolalar uchun nafaqat gapirish, balki kuylashni o‘rganish uchun ham cheksiz soat ajratishadi. Bu esa bolalar uchun ta’lim, rivojlantirish va faoliyatga oid to‘siqlarni bartaraf etishda ko‘maklashadi. Bu yondashuv hozirgi kunda maqbul yo‘l sifatida ko‘rilmoqda. Bizning o‘ylashimizcha, eshitishi buzilgan bola aniq gapira olmaydi. Buning sababi, u eshitib boshqa odamlarga taqlid qila olmasligidadir. Labdan o‘qish Labdan o‘qish yoki “tovushni ko‘rib o‘qish” – lablar va til harakatlari orqali amalga oshadi. Labdan o‘qishni og‘iz artikulyatsiyasi va tilning tana qismi orqali ham o‘rgatish mumkin. Hech qachon eshitmagan bola uchun labdan o‘qish jarayoni juda qiyindir. Bola ko‘p so‘zlarni eshitgan bo‘lsa, shu so‘zlar labdan o‘qishga yordam beradi va u labdan o‘qishni to‘g‘ri o‘rganadi. Ovoz va eshitishdagi buzilishlar Ovoz balandligi (hajmi) yoki intensivligi (detsibel orqali dB) va uning chastotasi (gers)da o‘lchanadi. Eshitish qobiliyatining buzilishi bir quloqda yoki har ikkala quloqda sodir bo‘lishi mumkin. Eshitish buzilganligini so‘z bilan (bir kishi tekshiriluvchining orqasidan turib so‘z aytadi) uning balandligi (dB) yoki chastota (gers) orqali uning yengil, o‘rta, o‘rta/og‘ir, og‘irligini aniqlash mumkin. Eshitishi buzilgan bolalar va kattalarda, odatda eshitish balandligi 90dBdan yuqori bo‘lsa, ular kar hisoblanishadi. Eshitishning yo‘qolishi va potensial natija Eshitish yo‘qolishining potensial natijasi ko‘pgina faktlarga bog‘liq, masalan, ko‘rishning pasayishi, ya’ni yo‘qolish darajasi, ammo eshitish yo‘qolishi kuzatilgan paytda, agar til rivojlangan bo‘lsa erta va keng miqyosda, oldinroq ko‘rsatilgan xizmatlar, asosiy aloqadan oldin yoki keyin ota-ona va o‘qituvchining birga aloqada bo‘lishi kabilarni o‘z ichiga oladi. Koxlear implantant Koxlear implantant (ya’ni kiritma) kelajakda eshitishi zaiflashgan ko‘pgina bolalarning ta’lim-tarbiyasida natijalarga erishishiga olib keladi. Bu rivojlanib borayotgan mamlakatlarni qamrab olgan holda ko‘pgina dunyo mamlakatlarida tarqalgan. Koxlear implantant o‘tqazish qimmat bo‘lsa ham birinchi “mahalliy” koxlear implantant Hindistonda 2005-yilda boshlandi, dunyo bo‘ylab ko‘pdan-ko‘p eshitishi zaiflashgan odamlar bu imkoniyatga ega bo‘lish uchun yangi va innovatsion texnologiyalarni kutishgan. Koxlear implantant jarrohligi chuqur karlik yoki tovushni eshitishni bir qancha og‘ir turlarining u yoki bu turida odamga elektron moslama kiritishni nazarda tutadi. Bir qancha eshita olmagan bolalar himoyachi yordamida so‘zlash qobiliyati mashg‘ulotlarini olib borishlari kerak. Bu mashg‘ulotlardan oldin bolalar tibbiy ko‘rik xulosasidan o‘tishlari kerak. Ko‘pgina voyaga yetgan bolalar ovoz chiqara olishiga oylar va yillar kerak, chunki ular tovushlarni xira va noqulay anglashlari mumkin. Birinchi marta koxlear implantantdan foydalanib ko‘rishga 1985-yilda ruhsat berilgan. Koxlear implantant hissa qo‘shgan “karlar jamiyati”dagi baxslar o‘rtasida vujudga kelgan. Shu o‘rinda koxlear implantant eshitish rivojiga jiddiy xavf keltirib chiqaradimi? Koxlear implantant odamlarga dunyoning eshitish a’zosidek samaradorlik vazifasini bajara oladimi?, natijalar jarrohlik va muolajalarning harakatini tasdiqlay oladimi?kabi savollar ko‘pgina baxslarga sababchi bo‘ldi. Tortishuvlarga qaramay, tahminan dunyoda 8000dan ko‘p bolalarda koxlear implantant mavjud bo‘lib, rivojlanayotgan mamlakatlarda bunday bolalar sonining oshishi kuzatilmoqda2. Eshitishning yo‘qolishi ovozning balandligi va turli xil chastotalarda eshitish kuchiga bog‘ligi. Qanchadan-qancha bolalar bir xil shovqinli balandlikdagi tovushni eshitishi va turli xil chastotalarda eshitishi natijasida ularning eshitish qobiliyati susaygan. Past va yuqori darajadagi tovushlarni eshitishda bir xil qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Boshqa bolalar eshitishi pasaygani bilan hech qanday muammolarsiz past tovushlarni eshitish qobiliyatiga ega bo‘lishi mumkin, ammo eshitish yo‘qolishining chuqur darajasida yuqori darajadagi tovushni ham eshita olmaydi. Eng muhim maydon gapirish uchun – 500-3000 Gers. Eshitish sinovining natijalari audiogrammada yozib qo‘yiladi. (quyidagi namunada ko‘rsatilgan). Vertikal yo‘nalishda audiogrammada ovozning daraja yoki chastotasi aks ettirilgan. Gorizontal yo‘nalishda tovush kuchi yoki balandligi aks ettirilgan. Audiogrammaning chap tomonida chap quloqda eshitishning yo‘qolishi (og‘ir yuqori chastotaga ortib borishi). Past chastotadan yuqori darajaga ortib borganda yakka eshitish normadagi eshitish bilan teng bo‘ladi va eshitish yo‘qolishining o‘rtacha og‘irligi kuzatiladi. X belgi chap quloq uchun boshlang‘ich va O belgi o‘ng quloq uchun boshlang‘ich deb hisoblaniladi3. 2 Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3Teaching Childrenwith Disabilitiesin Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France 3Engagig Deaf and Hard of Hearing Students in the School Librury: A Handbook for Teacher- Librarians NADENE EISNER 2012 Bolaning nutq tovushlarida nuqsonlar kuzatiladi va atrof-muhitdagi tovushlarni aniqlashda ham qiynaladi.Har qanday yordamchi moslamamiz bola qulog‘idan 30sm uzoqlikdagi baland ovozni anglay oladi, va total aloqa, ya’ni imo- ishoralar va labdan o‘qish yoki ikkalasining birikishi va aloqa qilish uchun ko‘rishga tayanadi4. O‘rta 16-35dB.Zaif eshituvchi bolaga ma’lum masofada gapirish kerak.qachonki 1metrdan uzoq masofada gapirganda yoki agar atrof shovqin bo‘lsa, ular signal so‘zlarning 10%ini eshitmay qolishi mumkin. Bola amaliyotida ommaviy ta’lim sharoitidagi muloqotida bir qancha qiyinchiliklar yuz berishi mumkin.Eshitishga yordamlashish va aralashishni hisoblash kerak bo‘ladi. O‘rtacha 36-50dB. Bola bir yoki ikki metr masofada gapirganda so‘zlarga tushunadi. Eshitishga yordam berishga bola ruhsat bersagina hamma tovushlarni aniqlash va eshitishi mumkin. Eshitish yordamchisisiz bola signal so‘zlarning 100%dan 50%ini eshitmasligi mumkin. O‘rta og‘ir 51-70dB.Muloqot juda aniq va baland eshitiladigan bo‘lishi kerak.55detsiball –100% signal so‘zlarning eshitmay qolishini nazarda tutadi.Bola verbal aloqaga ehtiyoj sezgan vaziyatda qiyinchilikka uchrashi mumkin, ya’ni asosan, 4 Engaging Deaf and Hard of Hearing Students in the School Library:A Handbook for Teacher-Librarians Nadene Eisner University of Illinois at Urbana-Champaign Graduate School of Library Information Science 2 May 2012 yuqori guruhlarda, bu sinflar va o‘yingohlarni o‘ziga qamragan bo‘ladi.O‘rta og‘ir turida gapirish aktivligi kechikkan bo‘ladi va gapni tushunish qobiliyati pasayishi yuzaga keladi va bunday holatlar kuzatiladi. Og‘ir 71-90dB. Agar til shakllanmasdan oldin eshitish yo‘qolsa, gapirish o‘z-o‘zidan rivojlanmasligi mumkin yoki kechikkanda nimaningdir oqibatida gapirish yuzaga chiqmaydi. O‘ta og‘ir – 91dB va undan yuqori – vibratsion tovushni anglaydi. Ko‘pgina bolalar aloqa uchun eshitishdan ko‘ra ko‘rishga ko‘p suyanadi va o‘qishdan tashqarida imo-ishora tili (labdan o‘qish qo‘shilishi mumkin)dan foydalanishadi. So‘zlashish va og‘zaki nutq aralashuvi va o‘zgarishlarsiz o‘z-o‘zidan rivojlanmaydi. Gaplarni tushunishda qobiliyati juda tez, ya’ni sezilarli pasayadi va tovush sifatining yo‘qligi yuz berishi mumkin. Eshituv moslamasidan foydalanish eshitishni yaxshilaydi. Eshitish yo‘qolishining og‘ir turi bilan bir qancha bolalar koxlear implantantdan foydalanadi, koxlear implantantdan foydalanishga qaramay “karlar jamiyati”dagilar juda baxslashishadi. Bir tomonlama eshitish yoki faqat bir quloqda eshitishning yo‘qolishi bola o‘rganishi uchun kech bo‘lishi va amaliyotdagi boshqa to‘silqra so‘zlashuv uchun xavf hisoblanadi. Eshitishning bir tomonlama yo‘qolishi bilan kasallangan bolalar tovush kelayotgan tomonni aniqlashda zarar yetgan tomonida suhbatlashilsa eshitishda qiyinchiliklar kuzatiladi va orqa tomondan gapirilganda tushunishi mumkin. Ba’zi bolalarni o‘qib-o‘rganishida bir qancha to‘siqlarni uchratish mumkin, bunday paytlarda ishtirokchi ta’sirlanishi mumkin. Oz miqdorda bilamizki, ba’zi bolalar ta’sirlanishadi va boshqalarida esa bunday holat kuzatilmaydi. Agar butunlay eshitish yo‘qolsa, “karlik” deb tilga olinadi5. 5 Engaging Deaf and Hard of Hearing Students in the School Library: A Handbook for Teacher-LibrariansNadene EisnerUniversity of Illinois at Urbana-ChampaignGraduate School of Library Information Science 2 May 2012 To‘siqlarni bartaraf etishni o‘rganish, eshitish pasayishiga munosabatlarda ishtirok etish va rivojlantirish Eshitishning yo‘qolishi yoki karlik shaxsning aqliy qobiliyati yoki o‘rganishga bo‘lgan qobiliyatiga salbiy ta’sir qilmaydi. Biroq, bolalar eshitishda qiyinchiligi bo‘lgan yoki karlik kuzatilgan bolalarga odatda,yetarli miqdorda ta’lim olishi uchun maxsus ta’lim turlaridan biri yoki inklyuziv ta’lim tartibida bilim olishga ehtiyoj seziladi va bu holat quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Erta ish olib borish, ya’ni erta aralashuv; Imo-ishora nutqi ta’limi; So‘zlashuv, nutq va mutaxassislarning auditoriyada mashg‘ulot olib borishi; Yordamchi moslamalar – eshitishga yordam beruvchi moslamalardan iboratliligi; Ularning birinchi tili sifatida ona tilidan foydalanishi talabalar uchun tarjimon sifatida qulaylik tug‘dirishi; Xonada labdan o‘qishni osonlashtiruvchi qulayliklar; Kerakli filmlar, video va DVD disklari; Belgili til muqobil aloqa usullari, o‘qituvchilar, ota-onalar va tengdoshlari uchun qo‘llanmaligi; Ko‘rinadigan aloqa usullari (daktil nutq, imo-ishorali nutq) yoki og‘zaki ta’limdan izchil va ongli foydalanish; Yo‘l-yo‘riq va maslahatlar – eshitishi buzilgan ko‘pgina bolalarda ijtimoiy moslashuv qiyinchilik bilan kechadi. Ular o‘zlarining do‘stlari bilan imo-ishora nutqida muloqot qilib turishlari kerak. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan boalarni o‘qitish uchun amaliy maslahatlar Sinfda barcha bolalar «P» shaklida o‘tiradi. Bu yo‘l orqali bolalar bir-birini ko‘ra oladi, imo-ishorali nutqdan,labdan o‘qish va mimikalarni yaxshi tushuna oladi, shunday qilib, bu yo‘l sinf faoliyatida yanada faol ishtirok etish etishga yordam beradi; Guruh vaziyatlarida eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’limolishi biroz qiyin bo‘lishi mumkin chunki, ular yuzma-yuz ta’lim olishadi; Gapirayotganda bolaga qarash kerak; -Sekin va aniq gapirish, judayam baland gapirish kerak emas; -Qisqa, aniq va lo‘nda gaplardan foydalanish kerak; -Tildan barqaror (izchil)foydalanish kerak; -Imo-ishora va mimikadan aniq foydalaning; -Agar rasmiy tildan foydalanmasangiz, tabiiy belgilardan foydalaning; -Bolalardan (agar u og‘zaki nutqqa ega bo‘lsa) nimani tushunganliklarini qaytarishini so‘rang; -Sinfda bergan ma’lumotlaringizning kalit so‘zlarini yozing; -Aloqaning afzalligi bo‘lsa, audiolog bilan ishlashni o‘rgating va bolalarni eshitish qoldig‘ini iloji boricha maksimum masofada foydalanishiga o‘rgating; -Muhim bo‘lmagan yaratilgan ko‘p manbali ovozlarni pasaytiring, ular bolalarning eshitishida qiyinchilik tug‘diradi, shuningdek bu eshitish ko‘magidan foydalanish bolalar uchun muhim; -Agar eshitishi zaif bo‘lgan bola(shuningdek, ko‘rishida va boshqa nuqsoni bo‘lgan bolalar) maktabdagi ba’zi sinflar shovqinliroq bo‘lsa, bunga maktab moslashishi kerak; -Vaqt bilan moslashing,ko‘p zaif eshituvchilar (ikkala qulog‘i og‘ir va og‘ir eshituvchilar) sinfxonaga borib ko‘p narsalarni tushinishga harakat qiladilar; Birinchi navbatda aloqa uchun bolalarga grammatikadan emas, belgilardan foydalanish ko‘proq samara beradi. Chunki, belgilarning grammatikasi yozuv tilidan farqli6. 6 .Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France Bu mulohazalarni bilib oling -Yuzdagi sochlar – mo‘ylov va soqol eshitishi zaiflashgan bolalarning lab harakatlarini o‘qishida va yuz mimikalarini tushinishida salbiy ta’sir ko‘rsatadi; -Yuzni berkitish – ro‘mol bilan ko‘zlarni, qoshlarni, burunni, og‘izni va lunjni yopish, eshitishi zaiflashgan bolalarga lab harakatlarini o‘qish va mimikani tushunishida salbiy ta’sir ko‘rsatadi; -Kar bolalarning (kuchli eshitishi yo‘qolgan bolalarning) ko‘p qismi eshitadigan ota-onalardan tug‘iladi. Shuning uchun maktab ota-onalar uchun tub ma’noda yo‘riqnoma tayyorlab berishga harakat qilish kerak; Kar bolalar boshqa bolalardan o‘rganishga ehtimol muhtojdirlar, chunki ular o‘qishni, yozishni ikkinchi tilda o‘rganishlari kerak, bu birinchi tildan farq qiladi; Shuningdek, og‘ir eshituvchilar, ko‘p vaqt boshqa bolalardan o‘rganoshga muhtoj, sinfda boshqa bolalar gaplashayotganda ular o‘qituvchini eshitmaydi. Shuning uchun ko‘p ma’lumotlar darsning oxirida beriladi7. Erta va to‘g‘ri oldini olishning muhimligi Eshitish zaiflashishi bo‘lgan bolalar yerta aniqlanmaganida va ularga to‘g‘ri yordam berilmaganida ,qo‘shimcha yordam xizmatlari (maxsus ta’lim ehtiyoji) ,talab qilinganidan ham har qalay boshqa,ularning maktab davrlarida ( va yehtimol keyinroq) taklif qilinishi kerak . Biz ularnin GES hitishi yo‘qolishidan xabardor bo‘lmasak va o‘qitish yo‘limizga o‘zgarishlar kiritmasak va o‘zaro ta’sir ko‘rsatmasak hatto o‘rtacha yeshitish yo‘qolishi bo‘lgan bola ham sinfda ko‘p og‘zaki ma’lumot va muhokamalarni yeshitmay qolishi mumkin. Yeshitish zaiflashishi bo‘gan ko‘p bolalarga “xulq muammolari “ yoki “ o‘rganish qiyinchiliklari “ deb nomuvofiq baho berilgan.Biz ko‘pgina o‘ta og‘ir yeshitish yo‘qolishi bo‘lgan bolalar uchun ular yerta oldini olishda 7 Engagig Deaf and Hard of Hearing Students in the School Librury: A Handbook for Teacher- Librarians NADENE EISNER 2012 stur yo‘liga , belgili til instruktori va shaxsiy repetitorga ( mukammal holatda boshqa og‘ir yoki o‘ta og‘ir yeshitish yo‘qolishi bo‘lgan ,ammo belgili til mahoratiga yaxshi yega bo‘lgan bola tomonidan) ega bo‘lmagunlaricha tilni rivojlantirish (hatto belgili tilniyam ) qanchalik qiyin yekanligini anglab yetishimiz muhimdir. Aloqa turlari va vositalari Eshitish zaiflashishi bo‘lgan odamlaral oqaning og‘zaki yoki qo‘l bilan usulidan yoki ikkalasini aralashmasidan foydalanadi.Og‘zaki aloqa til , labdan o‘qish va qoldiqli yeshitish ishlatishni o‘z ichiga oladi , qo‘l bilan aloqa usuli esa belgili til va barmoq imlosini o‘z ichiga oladi.Umumi aloqa bu og‘zaki va qo‘l bilan aloqaning aralashmasidir8. Foydalanilgan xorijiy adabiyotlar 1. Engaging Deaf and Hard of Hearing Students in the School Library: A Handbook for Teacher-Librarians Nadene Eisner University of Illinois at Urbana-Champaign Graduate School of Library Information Science 2 May 2012 2.Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France 8 Engaging Deaf and Hard of Hearing Students in the School Library:A Handbook for Teacher-Librarians Nadene Eisner University of Illinois at Urbana-ChampaignGraduate School of Library Information Science 2May 2012