ESHITUV A’ZOSINING ANATOMIK TUZILISHI, FIZIOLOGIYASI VA TEKSHIRISH USULLARI Quloqning anatomik tuzilishi Eshituv a’zosi tovush to‘lqinlarini masofada aniqlash vazifasini bajaradi. U kichik bo‘lsada juda murakkab tuzilgan va o‘ziga xos anatomik, fiziologik xususiyatlarga ega. Inson qulog‘i 3 qismdan tashkil topgan: tashqi, o‘rta va ichki. Tashqi quloq (aurus externa) quloq suprasi (auricula) va tashqi eshituv yo‘lidan (meatus acuticus externa) tuzilgan. 1- rasm. O‘ng quloq suprasi 1-helix; 2-crura antihelicis; 3- porus helicis; 4- incisura anterior (auris); 5-tuberculum supra tragicum ; 6-tragus; 7- porus acusticus exeternus; 8- incisura intra tragica; 9-antitragus; 10- lobus auriculiae; 11- sulcus aurecule posterior; 12- antihelix; 13- cavum conchae; 14- cymba conchae; 15- concha auriculiae; 16-scapha; 17- tuberculum auriculiae. Quloq suprasi (auricula) chakka-pastki jag‘ bo‘g‘imi va so‘rg‘ichsimon o‘siq orasida joylashgan va qalinligi 0,5-1 mm teng elastik tog‘aydan iborat. Unda tog‘ay usti pardasi va teri bilan qoplangan tashqi (bo‘rtgan) va ichki (botgan) yuzasi tafovut qilinadi. Quloq suprasining erkin cheti oldinga biroz qayrilib burma (helix) hosil qiladi. Burma o‘z oyoqchasi (crus helicis) bilan tashqi eshituv yo‘lining (meatus acusticus externa) ustidan boshlanib, yuqoriga, keyin orqaga va pastga davom etadi. Bu burmaga parallel ravishda ichkarida qarama-qarshi burma (antihelix) joylashgan, ular orasida uzun chuqurlik – scapha joylashgan. Tashqi eshituv yo‘li kirish joyining old qismida quloq do‘mboqchasi (tragus), orqa qismida – qarama-qarshi do‘mboqcha (antitragus) joylashgan. Tragus va antitragus lar orasida chukur o‘yma (incisura intertragica) hosil bo‘ladi. Quloq dumboqchasi tashqi eshituv yo‘lining bir qismi hisoblanadi. Antihelixning ikki oyoqchalari orasida uchburchak chuqurcha (fossa triangularis), quloq suprasining pastida – tog‘aydan xoli bo‘lgan va yog‘ to‘qimasidan tashkil topgan, teri bilan qoplangan quloq colinchagi (lobus) joylashgan. Antihelixning oldida voronkasimon chuqurlik bo‘lib, u quloq suprasi bo‘shlig‘i (cavum conchae) deb ataladi (1-rasm). Quloq suprasi boylam va mushaklar yordamida chakka suyagining tangasimon qismiga, so‘rg‘ichsimon va yonoq o‘simtalariga birikadi. Tashqi eshituv yo‘liga kirish maydonida teri tuklar bilan qoplangan va yog‘ bezlariga ega. Quloq suprasi tovush to‘lqinlarini kuchaytirib, tashqi eshituv yo‘liga yo‘naltirish vazifasini bajaradi, ototopikada ishtirok etadi, hamda kosmetik ahamiyatga ega. Tashqi eshituv yo‘li (meatus acusticus externus) quloq suprasi bo‘shlig‘ining bevosita davomi bo‘lib, uzunligi 2,5 sm, diametri 0,7- 0,9 sm ga teng. U o‘rta va tashqi quloqni bir-biridan ajratib turuvchi nog‘ora parda oldida tugaydi. Tashqi eshituv yo‘li 2 qismdan iborat: tashqi tog‘ay-parda va ichki suyak qismlari (2- rasm). Tog‘ay-parda qismi tashqi eshituv yo‘lining 2/3 qismini tashkil qilib, quloq suprasi tog‘ayining davomi uning asosini tashkil qiladi. Bu yerda u orqaga va yuqoriga ochilgan novsimon shaklga ega. Tashqi eshituv yo‘lining tog‘ay-parda qismida vertikal joylashgan va fibroelastik to‘qima bilan yopilgan Santorini tirqishlari (incisurae Santorini) mavjud, shuning uchun tashqi eshituv yo‘lining tog‘ay-parda qismi oson siljiydi va tortganda yoki nog‘ora pardani quloq voronkasi yordamida ko‘zdan kechirganda kengayadi. Santorini tirqishlari sohasida tashqi eshituv yo‘li quloq oldi so‘lak bezi bilan chegaradosh, shuning uchun yallig‘lanish jarayoni tashqi quloqdan quloq oldi beziga tarqalishi mumkin. Tog‘ay-parda qismining yorig‘i suyak qismiga o‘tish joyida ancha torayadi (istmus). Tog‘ay-parda qismi tericining qalinligi 1-2 mm, bu qism tuklar, yog‘ va quloq kirini ishlab chikaruvchi serumenal bezlarga boy bo‘ladi. Yog‘ va serumenal bezlar ajralmasi hamda ko‘chgan epidermis to‘plami quloq kirini (chirk) hosil bo‘lishida qatnashadi. Quloq kiri qurib, chaynash harakatida tashqi eshituv yo‘li tog‘ay-parda 2-rasm. Eshituv a’zosining tuzilishi qismining tebranishi hisobiga tashqariga ko‘proq ajraladi. Suyak qismining terisida tuklar va chirk ishlab chiqaruvchi bezlar bo‘lmaydi, u suyak usti pardasiga zich yopishgan bo‘lib, asta-sekin yupqalashib boradi (0,1 mm) va epidermis sifatida nog‘ora pardaning tashqi qavatiga o‘tadi. Tashqi eshituv yo‘lining tog‘ay-parda va suyak qismlari o‘zaro zich fibroz to‘qima bilan birikadi. Suyak qismi tashqi eshituv yo‘lining 1/3 qismini tashkil qiladi; uning old va pastki devori nog‘ora suyagi, yuqori va orqa devori-chakka suyagining tangasimon qismi va so‘rg‘ichsimon o‘simtadan hosil bo‘lgan. Suyak qismining taxminan o‘rtasida tashqi eshituv yo‘lining eng tor joyi – bo‘yinchasi (istmus) joylashgan. Tashqi eshituv yo‘li gorizontal va frontal yo‘nalishlarda biroz qayrilgan, shuning uchun suyak qismi va nog‘ora pardani ko‘zdan kechirish paytida u quloq suprasini orqaga va yuqoriga tortish bilan to‘g‘rilanadi. Bolalar qulog‘ini ko‘zdan kechirish paytida quloq suprasi orqaga va pastga tortiladi. Tashqi eshituv yo‘lining suyak qismi egatcha (sulcus tympanicus) bilan tugaydi, nog‘ora parda o‘zining pay halqasi (annulus tympanicus) yordamida shu egatchaga birikadi. Tashqi eshituv yo‘lining old devori chakka-pastki jag‘ bo‘g‘imi bilan yonma- yon joylashadi, bunda pastki jag‘ suyagining harakati uning tog‘ay - parda qismiga tarqaladi. Old devori sohasidagi yallig‘lanish jarayoni keskin og‘riq bilan kechadi, ayniqsa pastki jag‘ning harakatida og‘riq kuchayadi. Bemor iyagi sohasi bilan yiqilganda tashqi eshituv yo‘lining old devori jarohatlanishi mumkin. Tashqi eshituv yo‘lining yuqori devori ikki suyak plastinkasidan tuzilgan. Yuqori plastinka kalla o‘rta chuqurchasining tubini hosil qilishda ishtirok etsa, pastki plastinkasi – attik ning tashki devori hisoblanadi. Jarroxlik amali paytida nog‘ora usti bo‘shlig‘i shu devor orqali ochiladi. Kalla suyagi asosi shu sohada singanda tashqi eshituv yo‘lidan qon va miya suyuqligining oqishi kuzatiladi. Tashqi eshituv yo‘lining orqa devori so‘rg‘ichsimon o‘siqning old devorini tashkil qiladi. Klinik ahamiyati shundaki, tashqi eshituv yo‘li orqa-yuqori devorining qizarishi va osilib turishi so‘rg‘ichsimson o‘simta kataklarining yallig‘lanishidan darak beradi.Uning asosidan yuz asab tolasining (YII juft) pastki shoxchasi (tushuvchi tizzasi) o‘tadi. Tashqi eshituv yo‘lining pastki devori uni quloq oldi so‘lak bezidan ajratib turadi. Suyak qismida pastki devor yuqori devorga nisbatan 4-5 mm uzunroq bo‘ladi. Nog‘ora parda (membrana tympani) qalinligi 0,1 mm, bo‘yi 10 mm, eni 8 - 9 mm, cathi 55-60 mm2 bo‘lgan juda yupqa oval tuzilma bo‘lib, tashqi quloqni o‘rta quloqdan ajratib turadi. Tashqi eshituv yo‘lining o‘qiga nisbatan bolalarda nog‘ora parda 300 o‘tkir burchak (kattalarda 450) hosil qilib joylashadi. Bundan tashqari nog‘ora parda ichkariga qadahsimon botgan bo‘lib, eng chuqur joyi kindik (umbo) deb ataladi (3,4-rasmlar). Nog‘ora parda tolali-tog‘ay nog‘ora halqasi (annulus fibrocartilagineus) ichida joylashadi, ammo yuqori qismida bu halqa yo‘qligi tufayli u nog‘ora o‘ymasida (incisura tympanica, yoki incisura Rivinus) bevosita chakka suyagining tangachasimon qismiga birikadi. Nog‘ora o‘ymasi sohasidagi kichik maydon bo‘shashgan qismi yoki Shrapnell membranasi (pars flaccida, s. membrana Shrapnelli) deb ataladi. Nog‘ora parda 3 qavatdan; tashqi - teri, ya’ni epidermal qavati, tashqi eshituv yo‘lining bezlardan holi terisining davomi hisoblanadi, ichki - epitelial shilliq qavati nog‘ora bo‘shlig‘i shilliq pardasining davomi hisoblanadi va o‘rta - radial va sirkulyar fibroz tolalardan tashkil topgan biriktiruvchi to‘qima qavatidan iborat. 3- rasm. O‘ng va chap nog‘ora pardalar 4-rasm. Nog‘ora parda 1-nog‘ora pardaning salqi qismi; 2- Bolg‘acha dastasi radial hamda sirkulyar tolalar yordamida nog‘ora pardaning ichki va o‘rta qavatiga zich birikadi. Bolg‘acha dastasining pastki uchi nog‘ora parda o‘rtasidan pastroqda chuqurlik – nog‘ora parda kindigini (umbo membranae tympani) hosil qiladi. Keyin bolg‘acha dastasi yuqoriga va biroz oldinga davom etib, yuqori qismida tashqaridan ko‘zga ko‘rinadigan kalta o‘siqni hosil qiladi, undan oldinga va orqaga old va orqa bolg‘acha burmalari (plica malleolis anterior et posterior) joylashgan. Otoskopiyada sun’iy yorug‘likda nog‘ora parda yaltiroq-kulrang bo‘lib ko‘rinadi. Unda quyidagi “bilish” nuqtalar tafovut qilinadi: bolg‘acha dastasi, kalta o‘siq, old va orqa bolg‘acha burmalari, kindik, yorug‘lik konusi. Yorug‘lik konusi nog‘ora parda yuziga tushgan yorug‘lik aksi tufayli hosil bo‘ladi va old-pastki qismida joylashgan teng tomonlama yaltiroq uchburchak shaklida namoyon bo‘ladi. Nog‘ora parda shartli ikkita bir-biriga perpendikulyar o‘tkazilgan xayoliy chiziqlar yordamida 4 ta kvadrantlarga bo‘linadi. Chiziqlarning biri bolg‘acha dastasi bo‘ylab nog‘ora pardaning pastki chetiga, ikkinchisi - unga perpendikulyar holda kindikdan o‘tkaziladi, natijada nog‘ora pardada old-yuqori, old-pastki, orqa- yuqori va orqa-pastki kvadrantlar hosil bo‘ladi (5-rasm). Nog‘ora bo‘shlig‘i ham topografik joylashuvi, ham klinik ahamiyati bo‘yicha boshqa bo‘shliqlarga nisbatan asosiy o‘rinni egallaydi.O‘rta quloq yopiq havoli tizimining havo almashinuvini nog‘ora bo‘shilig‘ini burunhalqum bilan ulab turgan eshituv nayi orqali ta’minlaydi. Nog‘ora bo‘shlig‘i (cavum tympanica) nog‘ora parda va labirint orasida joylashgan bo‘lib, to‘rt qirrali noto‘g‘ri kub shaklini eslatadi. Unda 6 ta devor tafovut qilinadi: bolg‘achaning kalta o‘simtasi; 3- bolg‘acha dastasi; 4- yorug‘lik konusi; 5- nog‘ora pardaning taranglashgan qismi. - tashqi va ichki; - yuqori va pastki; - old va orqa. Nog‘ora bo‘shlig‘ining hajmi 0,75-1,0sm3 , vertikal va old-orqa o‘lchami 15 mm, ko‘ndalang o‘lchami 2-6 mm teng. Bundan tashqari, nog‘ora bo‘shlig‘i shartli ravishda yuqori - attik (epitympanum), o‘rta - (mesotumpanum) va pastki (hipotympanum) bo‘limlarga bo‘linadi. Nog‘ora bo‘shlig‘ining tashqi devorini nog‘ora parda hosil qilib, u tashqi quloqni o‘rta quloqdan ajratib turadi. Nog‘ora bo‘shlig‘ining yuqori bo‘limi- nog‘ora usti chuqurligi, attik yoki epitimpanum nog‘ora parda tarang qismining yuqori chetidan teparoqda joylashgan. Uning tashqi devorini tashqi eshituv yo‘li yuqori devorining suyak plastinkasi va nog‘ora pardaning salqi qismi hosil qiladi. Nog‘ora bo‘shlig‘ining yuqori qismida bolg‘acha va sandoncha 5-rasm. Nog‘ora pardadagi bilish nuqtalarning sxematik tasviri. 1-taranglashgan qismi; 2- orqa burma; 3- bolg‘achaning kalta o‘simtasi; 4-salqi qismi; 5- old burma; 6-bolg‘acha dastasi; 7-kindik; 8- yorug‘lik konusi; Ciniq chiziq bilan nog‘ora pardani to‘rt kvadratlarga bo‘linishi ko‘rsatilgan: a- orqa yuqori; b-old yuqori ; v-old pastki; g-orqa pastki. tanalarini biriktiruvchi bo‘g‘im joylashgan bo‘lib, bo‘shliqni ichki va tashqi bo‘limlarga bo‘ladi. Nog‘ora usti chuqurligi tashqi bo‘limining pastki qismida, nog‘ora pardaning tarang qismi va bolg‘acha bo‘yinchasi orasida nog‘ora pardaning yuqori chuqurchasi yoki Prussak cho‘ntagi joylashgan. Bu tor bo‘shliq hamda undan pastda va tashqarida joylashgan nog‘ora pardaning old va orqa chuqurliklari (old va orka Trelch cho‘ntaklari) surunkali epitimpanitda bajariladigan jarrohlik amalida klinik ahamiyatga ega. Kasallikning qaytalanishini oldini olish maqsadida jarrohlik amali paytida bu cho‘ntaklar albatta ko‘zdan kechirilishi lozim. Nog‘ora bo‘shlig‘ining o‘rta qismi - mezotimpanum (mesotympanum)- eng katta bo‘lim bo‘lib, nog‘ora parda tarang qismining joylashuviga mos keladi. Pastki bo‘limi - gipotimpanum (hypotympanum)- nog‘ora pardaning pastki birikish joyida joylashgan chuqurcha hisoblanadi. Nog‘ora bo‘shlig‘ining yuqori devori yoki tomi (tegmen tympani) qalinligi 1 - 6 mm gacha bo‘lgan yupqa suyak plastinkasidan iborat bo‘lib, nog‘ora bo‘shlig‘ini kalla suyagining o‘rta chuqurchasidan ajratib turadi. Suyak plastinkada suyak nuqsonlari (degissensiyalar) mavjudligi tufayli kalla suyagi o‘rta chuqurchasining bosh miya qattiq pardasi bevosita nog‘ora bo‘shlig‘ining shilliq pardasiga tegib turadi, shuning uchun o‘rta quloqdagi yallig‘lanish jarayoni bosh miya to‘qimasiga tarqalishi va kalla ichi asoratlarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Yosh bolalarda chakka suyagining toshsimon va tangachasimon qismlarining chegarasida nog‘ora bo‘shlig‘ining tomi sohasida bitmagan toshtangachasimon tirqish (fossa retrosquamosa) mavjud bo‘lib, undan qon tomirlar to‘plami bilan birga biriktiruvchi to‘qima to‘plami o‘tadi va infeksiyaning tarqalish yo‘li bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Shuning uchun yosh bolalarda o‘tkir yiringli o‘rta otitda qattiq miya pardasi ta’sirlanishi natijasida meningizm belgilari yuzaga kelishi mumkin. Keyinchalik bu tirqishning o‘rnida toshtangachasimon chok - sutura petrosquamosa shakllanadi. Ba’zan chakka suyagining ichki yuzasida tirqish qoldiqlari saqlanib qolganligi natijasida katta kishilarda rivojlangan mastoidit kasalligida suyak to‘qimasi ostida yiring to‘planishi mumkin. Nog‘ora bo‘shlig‘ining pastki, bo‘yinturuq devori (pars jugularis) yoki nog‘ora bo‘shlig‘ining tubi uning ostida yotgan ichki bo‘yinturuq venaning yuqori piyozchasi (bulbus venae jugularis) bilan chegaralangan. Bo‘shliq tubi nog‘ora parda chetidan 2,5-3 mm pastroqda joylashgan. Ba’zan bu devorda suyak nuqsonlari - degissensiyalari bo‘lib, vena piyozchasi nog‘ora bo‘shlig‘i ichiga bo‘rtib turadi. Shuning uchun o‘rta quloqdagi yallig‘lanish jarayoni bo‘yinturuq venaga tarqalib, septikopiemiya asoratini rivojlanishiga yoki parasentez paytida vena piyozchasi jarohatlanib, quloqdan kuchli qon oqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Nog‘ora bo‘shlig‘ining old devori, eshituv nayi va uyqu arteriyasi devori (pars tubaria, s.caroticus). Bu devorning yuqori qismini ikki teshik egallagan bo‘lib, ularning kattasi - eshituv nayining ichki teshigi (ostium tympanicum tubae auditivae), kichigi - uning ustida joylashgan nog‘ora pardani taranglashtiruvchi mushak yarim doira kanalidir. Pastki qismida nog‘ora bo‘shlig‘ining old devori yupqa suyak plastinkasidan tashkil topgan bo‘lib, nog‘ora bo‘shlig‘ini ichki uyqu arteriyasi kanalidan ajratib turadi. Qon tomirlar va asab tolalari bu devordagi kichik teshikchalar orqali nog‘ora bo‘shlig‘iga kiradi. Ba’zan yallig‘lanish jarayoni nog‘ora bo‘shlig‘idan uyqu arteriyasining suyak devoriga tarqalishi yoki arteriya devori parasentez paytida jarohatlanib, kuchli qon oqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Nog‘ora bo‘shlig‘ining orqa yoki so‘rg‘ichsimon devori (pars mastoideus) so‘rg‘ichsimon o‘siq bilan chegaralangan. Uning yuqori qismida keng yo‘l - g‘orga kirish yo‘li (aditus ad antrum) joylashgan. Bu yo‘l nog‘ora bo‘shlig‘ining tomini, ya’ni attikni so‘rg‘ichsimon o‘siq g‘ori bilan (antrum mastoideum), ya’ni so‘rg‘ichsimon o‘siqning doimiy katakchasi bilan bog‘lab turadi. G‘orga kirish joyidan pastda, dahliz darchasining pastki cheti sathida, orqa devorda o‘z ichiga uzangi mushagini joylashtirgan piramida tepaligi (eminentia pyramidalis) joylashgan. Uzangi mushagining payi tepalik cho‘qqisidan boshlanib, uzangi boshchasida tugaydi. Piramida tepaligining tashqi tomonida kichik teshik bo‘lib, undan nog‘ora tori –horda tympani chiqadi. Nog‘ora bo‘shlig‘ining tashqi, ya’ni nog‘ora parda devori (pars membranaceus) yuqorida nog‘ora parda va attikning yuqori-tashqi devori, pastda - tashqi eshituv yo‘lining pastki devoridan hosil bo‘lgan. Nog‘ora pardadan yuqorida tashqi devorni eni 3-6 mm bo‘lgan tashqi eshituv yo‘lining yuqori devor plastinkasi tashkil qiladi. Shu plastinkaning pastki chetiga, ya’ni nog‘ora uymasiga (incisura tympanica) nog‘ora parda birikadi (6-rasm). Nog‘ora bo‘shlig‘ining ichki (labirint) devori (paries labyrinthicus) o‘rta quloqni ichki quloqdan, ya’ni labirintdan ajratib turadi. Ichki devorning markaziy bo‘limida chig‘anoq asosiy gajagining tashqi devori hosil qilgan tepalik (promontorium) joylashgan. Tepalikning yuzida nog‘ora chigali (plexus tympanicis) bor. 6-rasm. Nog‘ora bo‘shlig‘ining tashqi devori 1. attik; 2. bolg‘acha boylami; 3. bolg‘acha dastasi; 4. nog‘ora pardaning taranglashgan qismi; 5. eshituv nayi; 6. ichki uyqu arteriyasining old devori; 7. bo‘yinturuq vena piyozchasi; 8. yuz asab tolasi; 9. nog‘ora payi; 10. so‘rg‘ichsimon o‘siq g‘ori; 11. bolg‘acha kallachasi. Nog‘ora chigalini quyidagi asab tolalari hosil qiladi: 1) tilhalqum asab tolasining shoxchasi bo‘lgan nog‘ora asab tolasi (n.tympanicis), 2) uch shoxli asab tolasi (n.trygeminis), 3) yuz asab tolasi (n.facialis) 4) ichki uyqu chigalining (plexus carotis internus) simpatik tolalari. Tepalikning yuqori-orqa qismida uzangicha asosi (basis stapedis) bilan yopilgan dahlizning oval darchasi (fenistra vestibuli), orqa-pastki qismida ikkilamchi nog‘ora parda (membrana tympani secundaria) bilan yopilgan aylana teshik –chig‘anoq darchasi (fenistra sochleae) joylashgan. Chig‘anoq darcha nog‘ora bo‘shlig‘ining orqa devoriga qaragan bo‘lib, qisman promontorium tepaligining orqa-pastki bo‘rtig‘i bilan yopilgan. Bevosita oval darcha ustida fallopiy suyak kanali joylashgan bo‘lib, ichidan yuz asab tolasining gorizontal shoxchasi o‘tadi. Bu kanal devori juda yupqa va ba’zan tirqishlarga ega bo‘lganligi cababli o‘rta quloqdagi patologik jarayon 7-rasm. Nog‘ora bo‘shlig‘ining ichki devori va eshituv nayi 1- cho‘qqi; 2-dahliz darchasida joylashgan uzangicha; 3- chig‘anoq darchasi; 4-yuz asab tolasining birinchi tizzasi; 5- lateral (gorizontal) yarim doira kanal ampulasi; nog‘ora tori; 7-uzangicha asab tolasi yuz asab tolasiga tarqalib,yuz asab tolasi nevritini rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin.Kanalning yuqori-orqa tomonida tashqi (gorizontal) yarim doira kanal ampulasining bo‘rtig‘i joylashgan. Oval darcha ustida nog‘ora pardani taranglashtiruvchi mushak yarim kanali o‘tadi (7-rasm). Nog‘ora bo‘shlig‘ining shilliq pardasi burun-halqum shilliq pardasining davomi hisoblanadi. U nog‘ora bo‘shlig‘i devorlarini va eshituv suyakchalarini qoplab, bir vaqtning o‘zida periost (mukoperiost) vazifasini ham bajaradi. Nog‘ora bo‘shlig‘ida u bir nechta burma va cho‘ntaklar hosil qilib,nog‘ora bo‘shlig‘ining o‘rta va yuqori qavatlarini bir-biridan ajratib turadi. Shilliq parda burmalari va suyak tuzilmalar nog‘ora bo‘shlig‘i cho‘ntaklarini yoki sinuslarini hosil qilishda qatnashadi, bu esa surunkali o‘rta otitlarni rivojlanishida klinik ahamiyatga ega. Nog‘ora sinusi piramida tepaligining ostida joylashib, ichki bo‘yinturuk venaning yuqori piyozchasiga va chig‘anoq darchasigacha davom etadi. Yuz sinusi ichki tomondan yuz asab tolasi kanali, orqadan piramida tepaligi va oldindan promontorium tepaligi bilan chegaralangan. O‘rta quloq shilliq pardasini qoplagan epiteliy qavati burunhalqum epiteliy qavatining o‘zgargan shakli bo‘lib, eshituv nayi timpanal teshigi sohasida u 2-3 qatorli silindrik hilpillovchi epiteliydan iborat (epiteliy tuklari eshituv nayining timpanal teshigidan burun-halqum tomon harakatlanadi). Epiteliy qavatida qadahsimon hujayralar soni kam bo‘ladi. Bu maydondan uzoqlashgan sari nog‘ora bo‘shlig‘ining shilliq pardasi bir qavatli kubsimon, orqa bo‘limlarda bir qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo‘ladi; mezotimpanum va epitimpanumning orqa qismida hilpillovchi epiteliy hujayralari ko‘p uchraydi. Promontoriy tepaligi sohasi shilliq pardasida shilliq ishlab chiqaruvchi va shilliq ishlab chiqarmaydigan silindrik hujayralardan,kam miqdorda - hilpillovchi va undan ham kam miqdorda - qadaxsimon hujayralardan tashkil topgan. Nog‘ora bo‘shlig‘ida 3 ta eshituv suyakchalari va 2 ta ularga aloqador mushaklar joylashgan. Eshituv suyakchalariga bolg‘acha (malleus), sandoncha (incus) va uzangicha (stapes) kiradi. Ular bo‘g‘imlar orqali bir-biri bilan zanjirga o‘xshab bog‘langan. Eshituv suyakchalari tovush to‘lqinlarini kuchaytirib,eshituv mushaklari yordamida dahliz darchasiga yetkazadi (8-rasm). 1.Bolg‘achaning dastasi nog‘ora pardaning fibroz qavatiga birikadi. Bolg‘achaning dastasi, bo‘yinchasi va kallachasi hamda old va tashqi o‘siqlari tafovut qilinadi. Bolg‘achaning dastasi va kalta o‘sig‘i otoskopiyada ko‘zga ko‘rinadi. Bolg‘achaning og‘irligi 30mg. 2. Sandoncha tanasi, kalta va uzun oyoqchalardan tuzilgan; kalta oyoqchasi g‘orga kirish joyida joylashgan bo‘lsa, uzun oyoqchasi orqali uzangi kallachasi bilan bo‘g‘im hosil qiladi. Sandonchaning og‘irligi 27 mg. Bolg‘acha kallachasi, bo‘yni va sandonchaning tanasi epitimpanumda joylashgan. Nog‘ora pardaning keng yuzasidan uzangining tor sathiga to‘plangan tovush to‘lqinlari ancha kuchaygan bo‘ladi (taxminan 25-30 barobar). 3.Uzangichada kallachasi,ikki oyoqchasi va asosi tafovut qilinadi.Uning og‘irligi 2,5 mg, asosining sathi - 3-3,5 mm2 ga teng.Uzangichaning asosi aylana boylam (lig.annulare) yordamida dahliz darchasining chetiga birikadi. Boylam yetarlicha elastik bo‘lganligi tufayli uzangicha asosining old bo‘limlari ancha harakatchan bo‘ladi. O‘rta quloq mushaklariga nog‘ora pardani taranglashtiruvchi (m.tensor tympani) va uzangicha (m.stapedius) mushaklar kiradi. Bu mushaklar eshituv suyakchalarining harakatini ta’minlab, ma’lum darajada tovushni o‘tkazish jarayonida qatnashadi. Bundan tashqari, ular akkomodatsiya va himoya faoliyatini bajaradi, ya’ni tovushning kuchiga qarab nog‘ora pardani tarangligini o‘zgartirib,labirintni kuchli tovush to‘lqinlaridan himoya qiladi. 1) Nog‘ora pardani taranglashtiruvchi mushakning payi bolg‘acha bo‘yinchasiga birikadi. Bu mushak eshituv nayining nog‘ora teshigi ustida joylashgan suyak yarim doira kanalidan boshlanadi. Mushak payi avval oldindan orqa tomon 8-rasm. Eshituv suyakchalari 1-uzangicha;2- sandoncha;3-bolg‘acha; yo‘nalishda boradi, keyin to‘g‘ri burchak ostida chig‘anoq o‘sig‘ini egib, tashqi yo‘nalishda nog‘ora bo‘shlig‘ini kesib o‘tadi, shundan so‘ng bolg‘achaga birikadi. Bu mushak innervatsiyasini pastki jag‘ asab tolasi (uch shoxli asab tolasining shoxchasi) ta’minlaydi. 2) Uzangicha mushagi piramida tepaligining suyak qinida joylashgan bo‘lib, uning payi tepalik cho‘qqisidagi teshikdan chiqib, kalta poya shaklida oldinga boradi va uzangichaga birikadi. Bu mushak innervatsiyasini yuz asab tolasi shoxchasi - uzangicha asab tolasi (n.stapedius) ta’minlaydi. Eshituv (Yevstaxiy) nayi ( tuba auditiva) o‘rta quloqni burunhalqum orqali tashqi muhit bilan bog‘lab turadi. Uning uzunligi kattalarda 3,5 sm, chaqaloqlarda - 2 sm ga teng. Eshituv nayi o‘rta quloqdagi havo bosimini tashqi atmosfera bosimi bilan tenglashtirib turadi (barofunksiya), ya’ni havoni almashtirish vazifasini bajaradi. Eshituv nayi uning 1/3 kismini egallagan kalta suyak (pars ossea) va 2/3 qismini egallagan uzun tog‘ay (pars membranacea cartilaginea) qismlardan tuzilgan. Bu qismlar birlashib pastga yo‘nalgan o‘tmas burchak hosil qiladi. Tog‘ay qismi suyak qismiga o‘tish joyida eshituv nayining eng tor joyi - bo‘yinchasi (isthmus) joylashgan bo‘lib, uning diametri 1-1,5 mm ga teng. Eshituv nayining nog‘ora teshigi (diametri 4-5 mm) nog‘ora bo‘shlig‘i old devorining yuqori qismida, halqum teshigi -undan 1-2,5 sm pastrokda joylashib, pastki burun chig‘anoqlarining orqa uchi sathida burunhalqumning tashqi devoriga ochiladi. Halqum teshigi sohasida limfoid to‘qima to‘plami - nay murtagi (tonsilla tubaria) joylashgan. Bolalarda eshituv nayi kalta, keng va biroz gorizontal joylashgan bo‘ladi. Shu sababli yosh bolalarda sut, so‘lak va boshqa suyuqliklar eshituv nayi orqali nog‘ora bo‘shlig‘i ichiga kirishi va o‘rta quloqning yallig‘lanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Eshituv nayining shilliq pardasi hilpillovchi silindrik epiteliy bilan qoplangan bo‘lib,tuklar o‘rta quloqdan halqum tomonga harakatlanadi. Tinch holatda eshituv nayi tog‘ay qismining devorlari bir-biriga tegib turadi, shuning uchun uning yorig‘i odatda yopiq holatda bo‘ladi. Eshituv nayining yorig‘i yutinganda, chaynaganda, esnaganda ochiladi. Uning ochilishi yumshoq tanglayni taranglashtiruvchi (m. tensor veli palatini) va ko‘taruvchi (m. levator veli palatini) mushaklarning qisqarishi natijasida sodir bo‘ladi, chunki ularning tolalari eshituv nayi tog‘ay qismining devoriga zich yopishgan bo‘ladi. Eshituv nayining o‘tkazuvchanligi buzilganda o‘rta quloqda turli patologik jarayonlar yuzaga kelishi mumkin. Shu sababdan bemorlarda eshituv nayi o‘tkazuvchanligini tiklash muhim ahamiyatga ega. So‘rg‘ichsimon o‘siq (processus mastoideus) o‘rta quloqning orqa qismida joylashgan. U qalin suyak to‘qimasi va ko‘pgina havoli katakchalardan iborat bo‘lib, barcha katakchalar so‘rg‘ichsimon o‘siq g‘ori (antrum mastoideum) va g‘orga kirish joyi (aditus ad antrum) orqali nog‘ora bo‘shlig‘ining yuqori-orqa qismiga ochiladi. Chaqaloqlarda so‘rg‘ichsimon o‘siq yaxshi rivojlanmagan bo‘lib, faqat bitta bo‘shliqdan - so‘rg‘ichsimon o‘siq g‘oridan (antrum) iborat. O‘sikning shakllanishi 2 yoshdan boshlanib, 6-7 yoshda tugaydi. So‘rg‘ichsimon o‘siq cho‘qqisi pastga qaragan konusni eslatadi. Chig‘anoq o‘sig‘ining davomi bo‘lgan va kalla suyagi o‘rta chuqurchasining tubiga to‘g‘ri kelgan chakka chizig‘i (linea temporalis) uning yuqori chegarasi bo‘lib xizmat qiladi. So‘rg‘ichsimon o‘siqning old chegarasi – tashqi eshituv yo‘lining orqa devori bo‘lib, uning orqa-yuqori chetida bo‘rtish – spina suprameatum (spina Henlae) bor. Bu bo‘rtish suyak yuzasidan 2-2,5 sm chuqurlikda joylashgan g‘orning joylashuviga mos keladi. So‘rg‘ichsimon o‘siq g‘ori - aylana shakldagi havoli katakcha bo‘lib, shakli va tuzilishidan qat’iy nazar so‘rg‘ichsimon o‘siqda 100 % hollarda mavjud bo‘ladi va quloqda bajariladigan barcha jarrohlik amallarida ishonchli anatomik tuzilma - mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi. Yosh bolalarda so‘rg‘ichsimon o‘siq g‘ori tashqi eshituv yo‘lidan yuqoriroqda va ancha yuzaki (2-4 mm chuqurlikda) joylashadi,bola o‘sgan sari u asta-sekin orqaga va pastga siljiydi (9- rasm). G‘or tomini (teg men antri) hosil qilgan suyak plastinka uni kalla o‘rta chuqurchasining qattiq pardasidan ajratib turadi. Tuzilishi bo‘yicha me’yorda so‘rg‘ichsimon o‘siqning havoli, diploetik va aralash, patologiyada- sklerotik turlari tafovut qilinadi. Pnevmatik so‘rg‘ichsimon o‘siqda havoli katakchalar uning deyarli barcha maydonini to‘ldirib, hatto chakka suyagining tangachasimon qismiga, chig‘anoq o‘sig‘i va piramidaga ham tarqalishi mumkin. Odatda g‘or atrofida joylashgan kichik katakchalar, uzoqroqda joylashgan - yirik katakchalar (ba’zan, cho‘qqi katakchasi) tafovut qilinadi. Diploetik (spongiozli) so‘rg‘ichsimon o‘siqda havoli katakchalar kam bo‘lib,ular asosan g‘or atrofida to‘plangan va trabekulalar bilan chegaralangan kichik bo‘shliqlardan iborat. Bunday xol qo‘pincha modda almashinuvining buzilishi bor bolalarda uchraydi. Masalan, raxit va boshqa kasalliklarda. Sklerotik (zich) so‘rg‘ichsimon o‘siq umumiy va mahalliy yallig‘lanishning oqibati bo‘lib, bunda so‘rg‘ichsimon o‘siq zich suyak to‘qimasidan tuzilgan bo‘ladi, unda havoli katakchalar soni juda kam yoki umuman bo‘lmaydi. So‘rg‘ichsimon o‘siq katakchalari (cellulae mastoideae) hajmi va joylashuvi bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1. Bo‘sag‘a katakchalari - ular bevosita kortikal qavat ostida, asosan sigmasimon sinus, yuz asab tolasining suyak kanali va antrum oralig‘ida joylashgan; 2. Cho‘qqi katakchalari so‘rg‘ichsimon o‘siq cho‘qqisida joylashgan; 3. Sinus atrofi (perisinuoz) katakchalari sigmasimon sinus atrofida joylashib, kallaning orqa chuqurchasi oldida yotadi; 4. Ensa suyagi atrofi ( oksipital) katakchalari ensa suyagi tomonda joylashgan; 9- rasm.So‘rg‘ichsimon o‘siq 5. Yuz asab tolasi atrofi (perifassial) katakchalari yuz asab tolasi kanalining pastga tushuvchi qismi sohasida joylashgan; 6. Antrum atrofi (periantral) katakchalari nog‘ora bo‘shlig‘i va antrumning tomida joylashgan; 7. Chakka katakchalari tashqi eshituv yo‘lining yuqori orqa devorida joylashgan; 8. Burchak katakchalari piramida qirrasi bo‘ylab joylashgan; 9. Labirint atrofi (perilabirint katakchalari piramidada joylashib, labirintni o‘rab oladi. So‘rg‘ichsimon o‘siq g‘ori va katakchalari o‘rta quloq shilliq pardasining davomi bo‘lgan shilliq parda bilan qoplangan, shuning uchun nog‘ora bo‘shliq ichidagi patologik jarayon so‘rg‘ichsimon o‘siq katakchalariga oson tarqaladi. So‘rg‘ichsimon o‘siqning ichki (orqa) yuzasida (kalla suyagining ichida) sigmasimon sinus (sinus sigmoideus) - vena bo‘shlig‘i yotadi. U bosh miya qattiq pardasining duplikaturasi bo‘lib, bosh miyadan vena qoni shu cinus orqali bo‘yinturuq vena tizimiga qo‘yiladi. Nog‘ora bo‘shlig‘ining ostida sigmasimon sinus kengayish, ya’ni ichki bo‘yinturuq vena piyozchasini hosil qiladi. Bu ichki suyak plastinkasi (lamina vitrea) sigmasimon sinus va kalla suyagining orqa chuqurchasini so‘rg‘ichsimon o‘siq kataklaridan ajratib turadi. O‘rta quloqdagi yallig‘lanish jarayonlari suyak plastinkasini yemirib, sigmasimon sinusga tarqalishi mumkin, cinus devori jarohatlanganda esa hayot uchun xavfli qon oqishi yuzaga keladi. Ba’zan sigmasimon sinusni tashqi eshituv yo‘li orqa devoriga yakin yoki yuzaki joylashganligi (lateropozitsiyasi) quloqda bajariladigan jarrohlik amali paytida sinus devorini jarohatlanishiga sabab bo‘ladi. Tegmen antri suyak plastinkasi so‘rg‘ichsimon o‘siq g‘orini kalla suyagining o‘rta bosh miya chuqurchasi va bosh miya qattiq pardasidan ajratib turadi; patologik jarayon suyak plastinkasini yemirganda yiring bosh miya pardalariga tarqalishi mumkin. So‘rg‘ichsimon o‘siq cho‘qqisining ichki yuzasida ikki qorinchali mushak tolalari birikadigan chuqur so‘rg‘ichsimon egat (incisura mastoidea) bo‘lib, ba’zan yiringli jarayon so‘rg‘ichsimon katakchalardan shu egat orqali bo‘yin mushaklarining ostiga tarqalishi mumkin. So‘rg‘ichsimon o‘siq sohasida muhim klinik ahamiyatga ega bo‘lgan Shipo uchburchagi joylashgan, chunki so‘rg‘ichsimon o‘siq sohasida bajariladigan barcha jarrohlik amallari aynan shu uchburchak sohasida bajariladi. Shipo uchburchagi tepadan chakka chizig‘i bilan (xayolan o‘tkazilgan bu chiziq yonoq yoyining davomi bo‘lib, kalla suyagi o‘rta chuqurchasi tubining sathiga to‘g‘ri keladi – linea temporalis), old tomondan - tashqi eshituv yo‘lining orqa devoridan chakka chizig‘iga xayolan o‘tkazilgan to‘g‘ri chiziq bilan (bu chiziq Fallopiy kanali, uni ichida yotgan yuz asab tolasining chegarasi hisoblanadi), orqadan - so‘rg‘ichsimon o‘siq cho‘qqisi o‘rtasidan chakka chizig‘iga xayolan o‘tkazilgan vertikal chiziq (bissektrisa) bilan chegaralanadi. (Ushbu chiziq orqa tomondan sigmasimon sinusning chegarasi hisoblanadi). Ichki quloq (auris interna), ya’ni labirint juda murakkab tuzilgan. U suyakli labirint kapsulasi va uning ichida joylashgan pardali labirintdan tuzilgan. Labirint chakka suyagining toshsimon qismi ( pars piramida ) ichida joylashgan. Tashqi tomonda u dahliz va chig‘anoq darchalari joylashgan nog‘ora bo‘shlig‘ining ichki devori bo‘lib xizmat qiladi. Ichki tomonda labirint ichki eshituv yo‘li (meatus acusticus interna) va dahliz suv oqavasi (aqueductus vestibuli) orqali kalla suyagining orqa chuqurchasi bilan tutashadi. Dahliz suv oqavasida chig‘anoq suv oqavasiga (aqueductus cochleae) – chig‘anoq naychasiga (canaliculus cochleae) boruvchi endolimfatik yo‘l (ductus endolymphaticus) o‘tadi. Labirint miya suyuqligiga o‘xshash suyuqlik bilan to‘lgan. Bu suyuqlik pardali labirint ichida - endolimfa, suyakli labirint ichida – perilimfa deb ataladi. Perilimfa va endolimfa fiziologik faoliyati jihatidan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quloq labirintining gumoral tizimidir. Ular elektrolit tarkibi bilan bir-biridan farq qiladi; endolimfada ko‘p mikdorda kaliy ionlari, kam mikdorda natriy ionlari bo‘lsa, perilimfada buning aksi, ya’ni natriy ionlari ko‘proq bo‘ladi. Perilimfa o‘z ionlar tarkibi bilan miya suyuqligi yoki qon zardobini eslatsa, endolimfa - hujayra ichi suyuqligiga o‘xshaydi. Suyakli labirint 3 bo‘limdan tashkil topgan (10-rasm): - old bo‘lim - chig‘anoq (cochlea); - o‘rta bo‘lim - dahliz ( vestibulum); - orqa bo‘lim - yarim doira kanallar ( canalis semicircularis). Chig‘anoq (cochlea ) - bu o‘z o‘qi ( modiolus) atrofida 2,5 marta aylanib, tepada cho‘qqi hosil qilgan spiral shaklidagi suyakli naydir. Suyak o‘qidan kanal ichiga spiral suyak plastinkasi ( lamina spiralis ossea) kiradi. Kesimda chig‘anoq yassi konus shakliga ega (konus asosining eni 9 mm, buyi 5 mm, spiral shaklidagi suyakli nayning uzunligi 32 mm ga teng). Spiral suyak plastinkasining davomi bo‘lgan pardali bazillyar plastinka va dahliz (reyssner) membranasi (mumbrana vestibulatis) chig‘anoq ichida mustaqil nayni - chig‘anoq yo‘lini (ductus endolymphaticus) hosil qiladi. Uning tashki devori qon tomirlarga boy bu yerda 3 qator xujayralar endolimfani ishlab chikaradi. Bu yo‘l chig‘anoq nayini yuqori va pastki spiral narvonlarga bo‘ladi: nayning yuqori bo‘limi - dahliz narvoni (scala vestibuli),pastki bo‘limi - nog‘ora narvoni (scala tym-pani) deb ataladi. Yuqori va pastki narvonlar alohida-alohida joylashgan bo‘lib, ular faqat chig‘anoq cho‘qqisidagi gelikotrema (helicotrema ) teshigi orqali bir-biri bilan tutashadi. Dahliz narvoni oval darchaga, nog‘ora narvoni esa chig‘anoq darchasi (aylana darcha) orqali nog‘ora bo‘shlig‘iga ochiladi. Nog‘ora narvonida chig‘anoq darchasi yonida orqa miyaning to‘r pardasi bo‘shlig‘iga ochilib, chakka suyagi toshsimon qismining pastki qiyasida tugaydigan chig‘anoq suv oqavasi (ductus endolymphaticus) o‘tadi. Spiral suyak plastinkasining asosi yonida suyak kanali bo‘lib, unda eshituv asab tolasining birinchi bipolyar neyron hujayralariga ega chig‘anoqning spiral tuguni (ganglion spirale cochleae) joylashgan. Labirint dahlizi chig‘anoqning o‘rta qismidagi bo‘shliq bo‘lib, uning ichida 2 ta cho‘ntak bor: sferik cho‘ntak (recessus sphericus) va elleptik cho‘ntak (recessus ellipticus). Chig‘anoqka yaqin turgan birinchi yarim doira kanallarga tutashgan cho‘ntakda sferik (sacculus), ikkinchi cho‘ntakda - elliptik (utriculus) pardali qopchalar joylashgan. Pardali qopchalar endolimfatik yo‘l orqali o‘zaro bog‘langan. Dahlizning old qismi dahliz narvoni orqali chig‘anoq bilan, orqa qismi - yarim doira kanallar bilan tutashadi. Yarim doira kanallar 3 ta bo‘lib, ular o‘zaro perpendikulyar tekisliklarda joylashgan: 1) tashqi yoki gorizontal kanal (canalis semicircularis lateralis); 2) old yoki frontal vertikal kanal (canalis semicircularis anterior); 3) orqa yoki sagital vertikal kanal (canalis semicircularis posterior). Tashqi kanal 300 ostida gorizontal, old kanal - frontal, orqa kanal - sagital tekisliklarda joylashadi. Har bir kanal kengaygan ampula oyoqchasiga va dahlizning elliptik cho‘ntagiga qaragan silliq oyoqchasiga ega. Old va orqa vertikal kanallarning silliq oyoqchalari birlashib, umumiy oyoqcha hosil qiladi. Shunday qilib, yarim doira kanallar dahlizning elliptik cho‘ntagida beshta teshik orqali bir- biri bilan bog‘lanadi. Tashqi kanalning suyak ampulasi so‘rg‘ichsimon o‘siq g‘origa kirish joyiga yaqin joylashib, uning ichki devorini hosil qiladi. Suyakli labirint tuzilmalari juda kichik. Masalan, chig‘anoqning cho‘qqisidan asosigacha bo‘lgan masofa 28-30 mm, suyakli spiral plastinkaning eni 1 mm, yarim doira kanallarning diametri 0,8-1,5 mm, uzunligi-12-18 mm ga teng. Pardali labirint chig‘anok yo‘li, dahliz qopchalari va pardali yarim doira kanallardan tuzilgan, ya’ni suyakli labirint shaklini takrorlaydi (11-rasm). U endolimfa bilan to‘lgan yopiq endolimfatik bo‘shliq va yo‘llar tizimidan iborat. Suyakli va pardali labirintlar orasida perilimfa bilan to‘lgan perilimfa bo‘shlig‘i joylashgan. Pardali labirint biriktiruvchi to‘qima tolalari yordamida perilimfa bo‘shlig‘i ichida osilib turadi. Perilimfa bo‘shlig‘i chig‘anoq suv oqavasi (chig‘anoq kanalchasi - aqueductus sochlea) orqali bosh miya to‘r pardasi osti bo‘shlig‘i bilan aloqa hosil kiladi. Endolimfa pardali labirintning yopiq tizimida joylashib, bosh miya suyuqliklari bilan aloqa hosil qilmaydi. Olimlarning fikricha, endolimfa qon tomirlar tasmasi (stria vascularis) tomonidan ishlab chiqariladi, uning reabsorbsiyasi esa endolimfatik qopchada sodir bo‘ladi. Endolimfani haddan tashqari ko‘p ishlab chiqarilishi labirint ichi bosimining oshishiga olib kelishi mumkin. Ichki quloqda 2 ta retseptor a’zolari joylashgan: 1) eshituv a’zosi. Bu a’zo chig‘anoq yo‘lida (ductus cochlearis) joylashgan; 2) muvozanatni saqlash a’zosi. Bu a’zo dahliz qopchalari (sacculus va utriculus) va pardali yarim doira kanallarda jolashgan. Chig‘anoq yo‘li (ductus cochlearis) aylanma spiral kanal bo‘lib, chig‘anoqning ichida, dahliz va nog‘ora narvonlari orasida joylashgan. Ko‘ndalang kesimda u uchburchak shakliga ega. Chig‘anoq yo‘lining devorlarini dahliz (Reyscner) membranasi, nog‘ora (bazal) membranasi va suyakli chig‘anoqning tashqi devori hosil kiladi. Dahliz narvoniga karagan chig‘anoq yo‘lining yuqori devori ikki qavat yassi epiteliy hujayralaridan iborat yupqa dahliz (Reysner) membranasidan tuzilgan. Chig‘anoq yo‘lining tubini bazilyar membrana hosil qiladi. Bu membrana chig‘anoq yo‘lini nog‘ora narvonidan ajratib turadi. Spiral suyak plastinkasining (lamina spiralis ossea) cheti bazilyar membrana orqali suyakli chig‘anoqning qarama-qarshi devori bilan bog‘lanadi. Chig‘anoq yo‘lidagi bazillyar membranada spiral boylam (lig. spirale) joylashgan bo‘lib, uning tashqari qismini qon tomirlarga boy qon tomir tasmasi (stria vascularus) hosil kiladi. Bazilyar membrana ko‘ndalang joylashgan elastik tolalardan iborat tuzilma bo‘lib, ko‘pgina kapillyar qon tomirlar to‘riga ega. Elastik tolalarning uzunligi va qalinligi chig‘anoqning asosiy gajjagidan cho‘qqisi tomon ortib boradi. Butun chig‘anoq yo‘li bo‘ylab spiralsimon joylashgan bazillyar membranada spiral a’zo (Korti a’zosi), ya’ni eshituv analizatorning periferik retseptori joylashgan. Spiral a’zo (Korti a’zosi) ichki neyroepitelial, tashqi tukli, tirgak va oziqlantiruvchi, Korti yoylarini hosil qiluvchi tashqi va ichki ustun hujayralardan tuzilgan. Ichki ustun hujayralardan ichkarirokda bir kator ichki tukli xujayralar (ularning soni 3500 yetadi); tashqi ustun hujayralardan tashqariroqda 20 000 yaqin tashqi tukli hujayralar uch qator bo‘lib joylashgan. Tukli hujayralar chig‘anoq spiral tuguni hujayralaridan tarqalgan periferik asab tolalari bilan sinapslar yordamida bog‘lanadi. Spiral a’zoning tirgak hujayralari ushlab turish va oziqlantirish vazifasini bajaradi. Spiral a’zoning sezgir hujayralari orasida epiteliy ichi bo‘shliqlari bo‘lib, ular “kortilimfa” deb atalgan suyuqlik bilan to‘lgan. Kimyoviy tarkibi bo‘yicha kortilimfa endolimfaga o‘xshasa-da, undan ancha farq qiladi. Korti a’zosining tukli hujayralari ustida elastik (tomsimon) membrana (membrana tectoria) joylashgan. Bu membrana ham bazillyar membrana singari spiral suyak plastinkasi chetidan boshlanadi. Uning tashqi cheti erkin bo‘lganligi sababli bazillyar plastinka ustida osilib turadi. Elastik membrana ostida ham kortilimfa suyuqligi oqadi. Elastik membrana uzunasiga va radial joylashgan protofibrillalardan tuzilgan bo‘lib, uning ichiga tashqi tukli neyroepiteliy hujayralarining tuklari tarqaladi. Hujayralar tuklarining uzunligi turlicha bo‘lib, eng kalta tukli (130-135 mkm) hujayralar chig‘anoqning asosida joylashgan. Chig‘anoqning asosidan chig‘anoq yo‘liga ko‘tarilgan sari hujayralar tuklarining uzunligi asta-sekin oshib boradi. Eng uzun tukli (230-234 mkm) retseptor hujayralari chig‘anoq yo‘lining cho‘qqisida joylashgan. Bazillyar plastinka tebranganda tuklarning taranglashishi va qisilishi tufayli o‘zangicha va ichki quloq suyuqliklari tebranishlarining mexanik energiyasi asab impulsiga aylanadi. Spiral a’zoning har bir tukli hujayrasi faqat bitta asab tolasi bilan ta’minlangan bo‘lib, bu asab tolasi qo‘shni hujayralarga tarmoqlanmaydi. Shuning uchun asab tolasining degeneratsiyasi faqat unga tegishli hujayrani nobud bo‘lishiga olib keladi. Bundan tashqari, spiral a’zoning sezgir hujayralari afferent va efferent innervatsiyaga ega bulib, u markazga intilgan va markazdan qochgan oqimni amalga oshiradi. Agar ichki tukli hujayralarga afferent (markazga intilgan) innervatsiyasining 95% to‘g‘ri kelsa, asosiy efferent (markazdan qochgan) oqim esa, aksincha, tashqi tukli epiteliy tomon yo‘nalgan bo‘ladi. Labirint dahlizida 2 pardali qopchalar - elleptik va sferik kopchalar joylashgan. Otolit retseptorlari ikkala qopchaning ichki yuzasida joylashgan va neyroepiteliy bilan qoplangan kichik tepachalardan iborat. Ular elliptik qopcha dog‘i (macula utriculi) va sferik qopcha dog‘i (macula sacculi) deb ataladi. Otolit retseptor a’zosi ham tayanch va sezuvchan hujayralardan tuzilgan. Pardali yarim doira kanallar suyak yarim doira kanallar ichida joylashib, ularning shaklini takrorlaydi, ya’ni ular ham ampula va silliq oyoqchalarga ega. Pardali yarim doira kanallarning diametri suyakli yarim doira kanallar diametridan kichikrok bo‘ladi (12-rasm). Pardali yarim doira kanal ampulasi ichida kichik aylana bo‘rtish (crista ampullaris) bo‘lib, bu bo‘rtishda tuklari birlashib “mo‘yqalam”(crista ampullaris) hosil qilgan tukli hujayralar joylashgan. Burchakli tezlanish ta’sirida endolimfa yarim doira kanalning ampula oyoqchasi yoki silliq oyoqchasi tomon siljib, neyroepiteliy hujayralarni qitiqlaydi, natijada mexanik energiya asab impulsiga aylanadi. Shunday qilib, sezgir muvozanat hujayralar 5 retseptor maydonlarida: uchta yarim doira kanallar ampulalarida – bittadan, ikki dahliz qopchalarida - bittadan joylashgan. Dahliz va yarim doira kanallar retseptorlarining har bitta sezgir hujayrasi bir nechta asab tolalari bilan ta’minlangan, shuning uchun bitta asab tolasining zararlanishi hujayrani nobud bo‘lishiga olib kelmaydi va boshqa sezgir hujayralarga zarar yetkazmaydi. Tashqi quloqni tashqi uyqu arteriyasi qon bilan ta’minlaydi. Quloq suprasini orqa quloq arteriyasi - a.auricularis posterior, uning old yuzasi pastki uch qismini va qisman quloq solinchagini yuzaki chakka arteriyasi - a. temporalis superficialis qon bilan ta’minlaydi. Qayd etilgan qon tomirlar va tashqi eshituv yo‘li atrofida to‘r hosil qilgan yuqori jag‘ arteriyasining shoxchasi chuqur quloq arteriyasi (a auricularis profunda) tashqi eshituv yo‘lining chuqur bo‘limlarini va nog‘ora pardani qon bilan ta’minlaydi. Tashqi quloqdan vena qoni oldinda orqa pastki jag‘ venasiga (v. retromandibularis), orqada orqa quloq venasiga (v.auricularis posterior) quyiladi. Limfa tashqi quloqdan quloq do‘mboqchasi oldida va tashqi eshituv yo‘lining pastki devori ostida joylashgan limfa tugunlarga, keyin chuqur bo‘yin limfa tugunlariga qo‘yiladi. Tashqi quloq sezuvchanligini quyidagi asab tolalari ta’minlaydi: 1) n. auriculotemporalis - quloq-chakka asab tolasi ( uch shoxli asab tolasining shoxchasi); 2) n.auricularis magnus (yuqori bo‘yin chigalining shoxchasi); 3) ramus auricularis n.vagus (sayyor asab tolasining quloq shoxchasi). Uch shoxli asab tolasi asosan tashqi eshituv yo‘lining old yarmiga, sayyor asab tolasi – orqa yarmiga tarmoqlanadi. Asab tolalarning bunday joylashuvi quyidagi holatlarni izohlashga yordam beradi: 1) tashqi eshituv yo‘lining orqa devori quloq voronkasi bilan bosib ko‘zdan kechirilganda yoki paxta bilan tozalanganda bemorda reflektor yo‘tal paydo bo‘lishi kuzatiladi; 2) tashqi eshituv yo‘li orqa devorining chipqonida bemorda qulok og‘rigi, qusish, ko‘ngil aynishi belgilari kuzatiladi; 3) tashki eshituv yo‘li old devorining chipqonida faqat og‘riq belgisi kuzatiladi. Quloq suprasi mushaklarining harakat innervatsiyasini yuz asab tolasining shoxchasi - orqa quloq asab tolasi (n. auricularis posterior) ta’minlaydi. Nog‘ora pardaning tashqi quloq tomon qaragan yuzini chuqur quloq arteriyasi (a.auricularis profunda), o‘rta quloq tomon karagan yuzini old nog‘ora arteriyasi (a.tympanica anterior) qon bilan ta’minlaydi. Nog‘ora pardaning qon tomirlari 2 ta to‘r hosil qilib joylashadi - tashqi va ichki qon tomir to‘rlari. Nog‘ora pardaning tashqi va ichki yuzasining qon tomirlari o‘zaro anastomoz hosil qiladilar. Me’yorda otoskopiyada nog‘ora pardada qon tomirlar ko‘rinmaydi, o‘tkir o‘rta otit boshlanishi bilan ular yaqqol ko‘zga tashlana boshlaydi. Nog‘ora pardadan vena qoni tashqi bo‘yinturuq venaga, ko‘ndalang sinusga va o‘rtada joylashgan meningial venalarga, limfa suyuqligi esa quloq oldi, quloq orti va orqa bo‘yin limfa tugunlariga quyiladi. Nog‘ora parda innervatsiyasini quloq - chakka asab tolasi (n. auriculotemporalis), sayyor asab tolasining quloq shoxchasi ( ramus auricularis n.vagus) va nog‘ora asab tolasi (n.glosso-pharyngeusning shoxchasi) ta’minlaydi. O‘rta quloqni asosan tashqi va qisman ichki uyqu arteriya tizimi qon bilan ta’minlaydi. Nog‘ora bo‘shlig‘i arteriyalariga bigizso‘rg‘ichsimon (a.stylomastoidea) va old nog‘ora arteriyalar (a.tympanica anterior) kiradi. Bu arteriyalar o‘rta quloqni o‘rab olgan ichki yuqori jag‘ (a.maxilaris interna), ichki uyqu arteriyalari (a.carotis interna) va boshqa arteriyalardan tarmoqlangan. Epitimpanum maydonini, sandoncha va bolg‘achani nog‘ora va mandibulyar arteriyasining shoxchasi qon bilan ta’minlasa, bigizso‘rg‘ichsimon arteriya (o‘rta meningial arteriya bilan anastamoz hosil qilgan orqa quloq arteriyasining shoxchasi) so‘rg‘ichsimon o‘siq katakchalarini, antrum va nog‘ora bo‘shlig‘ining orqa bo‘limlarini qon bilan ta’minlaydi. Nog‘ora bo‘shlig‘ining tubini yuqoriga ko‘tariluvchi halqum arteriyasining shoxchasi (u ham o‘rta meningial arteriya bilan anastamoz hosil qiladi), uning old qismini - ichki uyqu arteriyasi qon bilan ta’minlaydi. O‘rta quloqdan vena qon tomirlari asosan qanotsimon (plexus pterigoideus) va ichki uyqu vena chigallariga (plexus caroticus internus venosus), ichki bo‘yinturuq venaning yuqori piyozchasiga (bulbus venae jugularis superior), o‘rta meningeal (v. meningea media) va tashqi quloq vena qon tomirlariga qo‘yiladi. Demak, o‘rta quloq atrofida joylashgan muhim anatomik tuzilmalar tufayli quloqdagi infeksiya qon tomir yo‘llari orqali butun organizmga tarqalishi mumkin. Masalan, septik infeksiyaning patogenezida bosh miya qattiq pardalarining sinuslari muhim ahamiyatga ega. Sagital sinus (sinus longitudinalis sagitalis superior) yuz venalari bilan tutashgan joydan, ya’ni ko‘r teshikdan (foramen caecum) boshlanib, sagittal yo‘nalishda ichki ensa tepaligigacha boradi, unga paralel holda falx cerebri da sinus longitudinalis inferior joylashgan. Bu ikki sinuslar protuberantiae occipitalis internae sohasida sinus rectus yordamida bir-biriga bog‘langan, uning orqa chetigacha ko‘ndalang holda sinus transversus yotadi. U egilib chakka suyagiga kiradi va shu joyda sinus petrosus superiorni o‘z ichiga oladi. So‘rg‘ichsimon o‘siqning orqa ichki yuzasiga o‘tgan kundalang sinusning qismi sigmasimon sinus (sinus sigmoi-deus) deb yuritiladi. Nog‘ora bo‘shlig‘i tubining ostida sinus sigmoideus ning davomi bo‘lgan va ichki bo‘yinturuq venaga qo‘yilgan bo‘yinturuq vena piyozchasi ( bulbus v. jugularis interna) joylashgan. Bo‘yinturuq vena, o‘z navbatida, bo‘yin qon tomir to‘plamining tarkibiga kiradi. Bo‘yinturuq vena piyozchasiga yaqin joyda piyozchani g‘orsimon sinus (sinus cavernosus) bilan bog‘lab turuvchi pastki toshsimon sinus (sinus petrosus inferior) joylashgan. Bu sinus ham bo‘yinturuq venaga qo‘yiladi. Sinus sigmoideus kalla vena tizimining havzasi (kollektori) vazifasini bajaradi, u nog‘ora bo‘shlig‘i venalarini o‘z ichiga olib, v. mastoidea orqali kalla ichi qon tomirlarini tashqi qon tomirlar bilan bog‘lab turadi (v.mastoidea sinus mastoideus ni v.jugularis externa ga qo‘yiladigan v.occipitalis bilan bog‘laydi). Birinchidan kalla ichi venalari klapanlarga ega emas (kalla ichi vena qonini qo‘shimcha chiqaruvchisi - v.mastoidea da ham klapanlar bo‘lmaydi); ikkinchidan - ular ko‘pgina egriliklar hosil qiladi. Bu egriliklar qon oqimi tezligini kamaytirib, sinustromboz kasalligini rivojlanishida muhim rol uynaydi. O‘rta quloq shilliq pardasining innervatsiyasida nog‘ora, yuz, tilhalqum va uch shoxli hamda simpatik asab tolalari ishtirok etadi. N.Jacobsoni tilhalqum asab tolasining (n.glossopharyngei) pastki tugunchasidan boshlanib nog‘ora bo‘shlig‘iga kiradi. U mezotim-panum va eshituv nayi shiliq pardasining sezuvchan innervatsiyasini ta’minlab,nog‘ora bo‘shlig‘ining ichki devorida plexus tympanicus chigalini hosil qiladi. Shilliq pardaning xemoretseptorlari bo‘yinturuq vena piyozchasi va promontoriy devorida nog‘ora to‘ri bo‘ylab joylashib, o‘rta quloqning glomus tanachalarini (yugulyar va timpanal) hosil qiladi. So‘rg‘ichsimon o‘siqni tashqi uyqu arteriyasi shoxchasi bo‘lgan orqa quloq arteriyasi (a. auricularis posterior) qon bilan ta’minlaydi, uning vena qoni - shu nomli vena orqali tashqi bo‘yinturuq venaga (v. jugularis externa) qo‘yiladi. So‘rg‘ichsimon o‘siqning innervatsiyasini bo‘yin chigalining sezuvchan asab tolalari: quloqning katta asab tolasi (n . auricularis magnus) va kichik ensa asab tolasi (n.occipitalis minor) ta’minlaydi. Ichki quloqni bazilyar arteriyaning (a.basilaris) shoxchasi bo‘lgan ichki eshituv arteriyasi (a.auditiva interna) qon bilan ta’minlaydi. Ichki eshituv yo‘lida u 3 ta shoxchaga bo‘linadi: 1) dahliz shoxchasi (r. vestibularis), 2) dahliz-chig‘anoq shoxchasi (r. vestibulocochlearis), 3) chig‘anoq shoxchasi (r.cochlearis). Labirintni qon bilan ta’minlanishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: 1) labirint arteriyalarining shoxchalari o‘rta quloq qon tomirlar tizimi bilan anastomozlar hosil qilmaydi; 2) dahliz (Reyssner) membranasi kapillyarlarga ega emas; 3) cpiral a’zoning neyroepitelial tukli xujayralarga qon tomirlar yetib bormaydi; ular labirint suyuqliklari (perilimfa,endolimfa,kortilimfa) va trofik hujayralardan (Deyters xujayralari) oziqlanadi; 4) ampula (crista ampularis) va otolit retseptorlar ( utriculus va sacculus) sohasida epiteliy osti kapillyar to‘ri neyroepiteliy hujayralarga bevosita tegib turadi. Ichki quloqdan vena qoni 3 ta yo‘l orqali chiqariladi: - chig‘anoq suv oqavasi vena tomirlari (v.aquaeductus sochleae); - dahliz suv oqavasi vena tomirlari (v. aquaeductus vestibuli); - ichki eshituv yo‘li vena tomirlari. Dahliz suv oqavasi vena tomirlari - sinus transversusga, chig‘anoq suv oqavasi vena tomirlari - sinus petrosus inferiorga qo‘yiladi. Labirintning limfa yo‘llari subdural va sub-araxnoidal bo‘shliqlar bilan aloqa hosil qiladi.. Spiral a’zoning tukli hujayralari spiral suyak plastinkasining asosida joylashgan chig‘anoq spiral tuguni (gang. spirale cochleae) bipolyar hujayralarining periferik tolalari bilan sinapslar hosil qiladi. Spiral tugunni bipolyar neyronlarining markaziy tolalari esa dahlizchig‘anok (YIII) asab tolasining chig‘anok qismi tolalaridir. Dahliz-chig‘anoq asab tolasi ichki eshituv yo‘lidan o‘tib, ko‘prik- miyacha burchagi sohasida ko‘prikka kiradi. IY korinchaning tubida dahlizchig‘anoq asab tolasi 2 ga bo‘linadi: 1) dahliz (yuqori) va 2) chig‘anoq (pastki) tarmoqlari. Chig‘anoq tarmog‘ining tolalari uzunchoq miya rombsimon chuqurchasining tashqi burchagida joylashgan old va orqa chig‘anoq o‘zaklari (nucl. cochlearis ventralis et dorsalis) hujayralariga yetib boradi va shu joyda eshituv a’zosining I- neyroni tugaydi. Old va orqa chig‘anoq o‘zaklaridan boshlangan II neyron tolalarining kichik qismi o‘z tomonida,katta qismi - ko‘prikning qarama-qarshi tomoniga o‘tib, yonbosh sirtmoq tarkibida oliva va trapesiyasimon tanachaga yetib boradi. Shu joyda eshituv a’zosining II-neyroni tugaydi (13-rasm). 13- rasm. Eshituv a’zosi (sxemasi) I.Tovushni o‘tkazish a’zosi (6): tashqi quloq (1),o‘rta quloq (2) ichki quloqning suyuq muhitlari (3). II.Tovushni qabul qilish a’zosi (7): ichki quloqning retseptor hujayralari - spiral a’zo (3); labirint orti o‘tkazish yo‘lla- ri(4): I- neyron spiral tugunida, II- neyron uzunchoq miyaning ventral va dorsal o‘zaklarida, III neyron – yuqori olivaning o‘zaklari, IY neyron - to‘rt tepalik o‘zaklari; bosh miya kobig‘idagi maydon-bosh miya chakka bo‘lagining ko‘ndalang (Geshlya) egatidagi Brodman maydoni. Eshituv a’zosining III- neyron tolalari tashqi sirtmoq tarkibida o‘rta miya tomi plastinkasining o‘zaklarida, ya’ni to‘rt tepalikning pastki tepachalarida hamda ichki tizzasimon tanachada tugaydi. Bu joydan boshlangan IY - neyron tolalari karama-karshi tomondagi tolalar bilan yana bir bor qisman kesishib, bosh miyaning chakka bo‘lagiga yetib boradi va bosh miya po‘stlog‘ida, asosan ko‘ndalang chakka egatlarda (Geshle egatlari) joylashgan eshituv a’zosi zonasida tugaydi. Demak, har bir chig‘anoq bosh miya bilan ikki tomonlama aloqa hosil qiladi. Eshituv a’zosining fiziologiyasi Insonning eshitish qobiliyati murakkab jarayon bo‘lib, u tovush to‘lqinlarini o‘tkazish, ularni asab impulsiga aylantirish va asab markazlariga yetkazish, tovush informatsiyasini tahlil qilishdan iborat. Quloqda eshituv va muvozanat a’zolari joylashgan bo‘lib, ularning har biri periferik retseptor bo‘limiga ega. Eshituv va muvozanat retseptorlari mexanoretseptorlar guruhiga, eshituv analizatorining sezuvchan elementlari esa ekstraretseptorlar guruhiga kiradi. Eshituv a’zosining adekvat ko‘zg‘atuvchisi – bu tovush to‘lqini, ya’ni muhitning mexanik tebranishidir. U gaz, suyuqlik va qattiq jismlarda tarqalib, eshituv a’zosi tomonidan qabul qilinadi.Havoda tovush to‘lqinlarining tarqalish tezligi 332 m/s bo‘lsa,suvda-1450 m/s ga teng. Tovush tushunchasi fiziologiya nuqtai nazardan qaraganda eshituv retseptoriga ta’sir ko‘rsatib, unda ma’lum fiziologik o‘zgarishlarga olib kelgan va tovush sifatida qabul qilingan mexanik tebranishlardir. Tovush sinusoidal (davriy) tebranishlar to‘lqini bo‘lib, grafik tasvirida tebranish amplitudasi, fazasi, davri (fazaning 3600 o‘zgarishi) va to‘lqin uzunligi tafovut qilinadi. Tovush to‘lqinining bir xil holatlari - zichlashgan yoki bo‘shashgan maydonlari - tovush fazalari, tebranayotgan jismning o‘rta va eng chetki holatlari o‘rtasidagi masofa – tovush amplitudasi, bir xil fazalar o‘rtasidagi masofa - to‘lqin uzunligi deb ataladi. Tovushning balandligi uning tebranish tezligi (chastotasi) bilan, ya’ni bir soniyadagi tebranishlar soni bilan o‘lchanadi va gers (Gs) birligida ifodalanadi. Past chastotali (past tovushlar), o‘rta chastotali va yuqori-chastotali (baland tovushlar) tovushlar tafovut etiladi. Past tovushlarda fazalar bir-biridan uzoq joylashganligi uchun tovush to‘lqinlari uzun, baland tovushlarda fazalar bir- biriga yaqin joylashganligi uchun tovush to‘lqinlari qisqa bo‘ladi. Fazalar va to‘lqinlar uzunligi fiziologiyada muhim ahamiyatga ega. Masalan, optimal eshitish qobiliyati uchun dahliz va chig‘anoq darchalariga yetib borgan tovush to‘lqinlarining fazalari turlicha bo‘lishi kerak. Buni esa o‘rta quloqdagi tovushni o‘tkazish tizimi ta’minlaydi. Qisqa to‘lqinli baland tovush chig‘anoq asosida joylashgan kichik perilimfa maydonini tebratsa, uzun to‘lqinli past tovush chig‘anoqning cho‘qqisigacha tarqaladi. Tebranish harakatlarining xarakteri bo‘yicha quyidagi tonlar tafovut qilinadi: - sof tonlar; - murakkab tonlar; - shovqinlar. Garmonik (ritmik) sinusoidal tebranishlar sof, oddiy tovush tonini paydo qiladi (masalan, kamerton tovushi). O‘z murakkab tuzilishi bilan sof tonlardan farq qilgan aritmik tovushlar - shovqin deb ataladi. Shovkin ko‘pincha noxush sub’ektiv hissiyotlarni uyg‘otadi. Tovush to‘lqini to‘siqlarni aylanib o‘tishi - difraksiya, yo‘lida uchragan to‘siqlardan aks etishi - aks sado, yopiq xonalarda turli jismlarga urilib, ko‘p marta aks etishi – reverberatsiya, aks etgan tovush to‘lqinining birlamchi tovush to‘lqini ustidan kelishi – interferensiya hodisalari deb nomlanadi. Tovush to‘lqini tashqi eshituv yo‘lidan o‘tayotganda interferensiya hodisasi ro‘y berib, natijada tovush to‘lqinining kuchi nisbatan ortadi. Tebranayotgan bitta jismning tovush to‘lqinlari boshqa jism tebranishini qo‘zg‘atishi – rezonans hodisasi deb ataladi. Rezonanslar o‘tkir va o‘tmas rezonanslarga bo‘linadi. Rezonatorning tebranish davri ta’sir etilayotgan tovush kuchining davriga mos kelgan xollarda - o‘tkir rezonans, mos kelmagan hollarda - o‘tmas rezonans deb yuritiladi. O‘tkir rezonansda tebranishlar sekin, o‘tmas rezonansda - tez so‘nadi. Quloq tuzilmalari tebranishining tez so‘nishi muhim fiziologik ahamiyatga ega; shu tufayli inson yangi-yangi tovush to‘lqinlarini tez va izchil qabul qilish kobiliyatiga ega. Eshituv a’zosi quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: 1-xususiyat. Insonning qulog‘i tovushning balandligini, jarangdorligini va tembrini farqlash qobiliyatiga ega. Inson qulog‘ining eshitish diapazoni 16 Gs dan 20 000 Gs ga teng. Bunday hodisa tovush havo orqali tarqalganda kuzatilib, tovush chastotasi 20 000 Gs dan oshganda quloqning havo orqali eshitish qobiliyati so‘nadi. Chastotasi 16 Gs dan kam bo‘lgan tovushlar – infratovushlar, 20 000 Gs dan oshgan tovushlar - ultratovushlar deb ataladi. Odatda inson qulog‘i infra- va ultratovushni eshitmaydi. Tovush to‘lqinlari suyak to‘qimasi orqali tarqalganda esa inson qulog‘i 225 000 Gs, hatto undan ham yuqori chastotali ultratovushlarni xam qabul qilish imkoniga ega. Inson tomonidan qabul qilinadigan chastotalar diapazonlari bir nechta qismlarga bo‘linadi: 500 Gs gacha - past chastotali (past tovushlar), 500 -3000 Gs - o‘rta chastotali va 3000 - 8000 Gs tonlar – yuqori chastotali (baland tovushlar). Ba’zan inson qulog‘i ma’lum darajada tovushning absolyut balandligini farqlash qobiliyatiga ega (absolyut eshitish qobiliyati) bo‘ladi. Buyuk kompozitor Mosart absolyut eshitish qobiliyati egasi edi. 2-xususiyat - eshituv a’zosi turli chastotali tovushlarni turlicha eshitadi. Inson qulog‘i 1000 - 4000 Gs maydonidagi tovushlarga ayniqsa sezgir. Bular nutq chastotalari bo‘lib, tovush chastotasi bu optimal maydondan ikki tomonga uzoqlashganda insonning tovushlarni eshitish qobiliyati pasaya boradi. Ulg‘aygan sari odamning eshitish qobiliyati asta-sekin yomonlashadi, optimal maydon past chastotalar tomon siljiydi. Masalan, 20-40 yoshda optimal maydon 3000 Gs sathiga to‘g‘ri kelsa, 60 yoshdan keyin - u 1000 Gs sathigacha siljiydi. Tovush amplitudasi qancha katta bo‘lsa, u shuncha yaxshiroq eshitiladi. Tovush sezgisini ko‘zg‘atgan minimal tebranish eshituv bo‘sag‘asi deb ataladi; eshituv bo‘sag‘asi qancha baland bo‘lsa, insonning eshitish qobiliyati shuncha yomon, va aksincha, eshituv bo‘sag‘asi qancha past bo‘lsa, eshitish qobiliyati shuncha yaxshi bo‘ladi. Bundan tashqari, tovush kuchi (fizikaviy tushuncha) va tovush jarangdorligi (tovush kuchining sub’ektiv bahosi) tushunchalari mavjud. Tovush kuchi, ya’ni tovush to‘lqini tekislik birligiga yuboradigan energiyasi vatt ( 1 Vt/sm3) birligida o‘lchansa, tovush jarangdorligi dB ( desibell ) birligida o‘lchanadi. Inson qulog‘i ko‘tara oladigan eng kuchli tovush 140 dB ga, reaktiv samolyot motorining shovqini - 120 dB ga, quloq suprasi oldida qichqirish - 110 dB ga, baland ovoz - 80 dB ga, oddiy gaplashish - 40-60 dB ga, shivirlash - 30 dB ga teng. Nog‘ora pardasi va eshituv suyakchalari zararlangan bemorning eshitish qobiliyati kamida 25 - 30 dB ga pasayadi. Inson uchun tovush kuchining maksimal bo‘sag‘asi 120-130 dB ga teng. 3-xususiyat. Tovush o‘zgarishlarini his etish qobiliyati. Eshituv a’zosi bo‘sag‘a usti tovushlar chastotasini va kuchini farqlash qobiliyatiga ega. Tovushning qo‘shimcha kuchini farqlash qobiliyati, ya’ni tovush kuchini ajratish bo‘sag‘asining nutq maydonidagi minimal ko‘rsatkichi - 0,8 dB ga teng, past chastotali maydonlarda bu ko‘rsatkich oshib boradi. 4-xususiyat. Murakkab tovushlarni tahlil kilish qobiliyati. Tovushning rang-barangligi, ya’ni tembri ko‘pincha qo‘shimcha tovushlarga bog‘liq. Tabiatda mavjud bo‘lgan tovushlar odatda turli sinusoidalar qorishmasi bo‘lib, tovush nafaqat butun jism, balki uning alohida-alohida qismlarining tebranishi natijasida paydo bo‘lgan ko‘shimcha tovushlardan (obertonlar) hosil bo‘ladi. Qo‘shimcha tovushlar tovush tembrini belgilaydi. 5-xususiyat. Shovqin sharoitida ayrim tovushlarni boshqa tovushlarga nisbatan yomonroq eshitish xususiyati. Bir tovushni boshqa tovush bilan so‘ndirish hodisasi “niqoblash” deb ataladi. Bu hodisa audiologiyada keng ishlataladi; bitta quloq tekshirilayotganda, ikkinchisining faoliyati niqoblovchi ton yordamida so‘ndiriladi (Barani so‘ndiruvchisi). 6-xususiyat. Tovush manbaining kuchiga fiziologik ko‘nikma hosil qilish xususiyati. Bu hodisa “adaptatsiya” deb nomlanadi. Kuchli tovush ta’sirida quloqning sezgirligi pasayib, sokinlik sharoitda, aksincha, o‘tkirlashadi. Tovush ta’siri to‘xtatilganda quloqning sezgirligi tez tiklanadi. Adaptatsiya hodisasidan toliqish xodisasini farqlash lozim. Toliqish hodisasi quloq haddan tashqari ta’sirlanganda paydo bo‘lib, asta-sekinlik bilan tiklanadi. Bu jarayon quloqning faoliyatini pasaytiradi. Dam olingandan so‘ng toliqish belgilari yo‘qoladi. 7- xususiyat. Ototopika, ya’ni tovush manbaini aniqlash hususiyati. Bu hodisa faqat ikki quloq, ya’ni binaural eshituvda kuzatiladi. Tovush qaysi tomondan kelayotganligini aniqlash hususiyati quyidagilarga bog‘lik: 1) u yoki bu quloqning tovush eshitish darajasi orasidagi tafovut muhim ahamiyatga ega. Tovush manbaiga yaqinroq turgan quloq, tovush kuchini tovush to‘lqinidan uzoqroq joylashgan ikkinchi quloqka nisbatan balandrok eshitadi. 2) past tovushlarni aniqlashda vaqt omili, ya’ni tovushni u yoki bu quloqqa yetib borish vaqtidagi tafovut muhim ahamiyat kasb etadi. Tovush manbai yon tomonda, ikki quloq ustidan xayolan o‘tkazilgan chiziq ustida joylashganda bu tafovut ayniqsa keskin namoyon bo‘ladi. Inson qulog‘i 0,063 m/s ga teng minimal vaqt oralig‘ini farqlash qobiliyatiga ega. Quloqlar orasidagi o‘rtacha masofa 21 sm ga teng. Tovush to‘lqinining uzunligi bu masofani ikki barobar ko‘paytmasidan kam bo‘lgan hollarda quloqlarning tovush yo‘nalishini aniqlash qobiliyati yo‘qoladi. Shuning uchun baland tovushlar ototopikasi qiyinlashadi. Eshituv a’zosi 3 bo‘limdan iborat: 1) periferik; 2) o‘tkazish yo‘llari; 3) bosh miya qobig‘ida joylashgan markaz. Eshituv a’zosining periferik bo‘limi tovushni o‘tkazish va tovushni qabul qilish a’zolaridan tashkil topgan. Ular ikki asosiy vazifani bajaradi: - tovushni o‘tkazish,ya’ni tovush energiyasini chig‘anoqning retseptor a’zosiga yetkazish; - tovushni qabul qilish- tovushning mexanik energiyasini asab impulsiga aylantirish. Tovushni o‘tkazish a’zosiga tashqi, o‘rta va ichki quloq, ichki quloqning peri- va endolimfatik bo‘shliqlari, chig‘anoqning bazillyar plastinkasi va dahliz membranasi kiradi. Tovushni o‘tkazishda quloq suprasi, tashki eshituv yo‘li, nog‘ora parda, eshituv suyakchalari, ichki quloq suyuqliklari, endo- va perilimfa, chig‘anoq va daxliz darchalarining membranalari, bazillyar va elastik membranalar ishtirok etadi. Tovush to‘lqinlari periferik retseptorlarga, ya’ni spiral a’zoga, asosan havo orqali yetkaziladi. Tovush to‘lqilarining tebranishi tashqi eshituv yo‘lidan nog‘ora pardaga yetib borib,uni tebratadi. Tashqi eshituv yo‘lining bosimi oshgan fazada nog‘ora parda bolg‘acha dastasi bilan birga ichkariga botadi. Bunda bolg‘acha kallachasiga birikkan sandonchaning tanasi boylamlar yordamida tashqariga, uning uzun oyoqchasi - ichkariga siljib, uzangichani harakatga keltiradi. Dahliz darchasiga botgan uzangicha dahliz perilimfasining turtkisimon harakatini keltirib chiqaradi. Shundan so‘ng tovush to‘lqinlari dahliz narvonidagi perilimfa bo‘ylab, gelikotrema orqali nog‘ora narvoniga tarqaladi va chig‘anok darchasi membranasini (membrana thympani secundaria) nog‘ora bo‘shliq tomon siljitadi. Perilimfaning tebranishi dahliz membranasi orqali endolimfaga va spiral a’zo joylashgan bazillyar plastinkaga (membrana basillaris) tarqaladi. Harakatga kelgan endolimfa spiral a’zoning sezuvchan tukli hujayralarini qitiqlaydi, natijada neyroepiteliy hujayralarda asab impulslari paydo bo‘ladi (14,15 rasmlar). Tovush to‘lqinlarini perilimfada tarqalishini chig‘anoq darchasining elastik membranasi, endolimfada tarqalishini - endolimfatik yo‘l orqali labirintning endolimfatik bo‘shlig‘i bilan bog‘liq elastik endolimfatik qopcha (saccus endolymphaticus) ta’minlaydi. Labirint darchalari tovush bosimini pasaytirib, himoya vazifasini bajaradi. Nog‘ora parda teshilganda tovush to‘lqinlari ikki darchaga bir xil kuch bilan uriladi, buning natijasida perilimfaning harakati sekinlashib, eshitish qobiliyati pasayadi. Bundan tashqari, tovush to‘lqinlari suyak - to‘qima yuli orqali o‘tkazilishi mumkin. Bunda tovush tebranishlari chig‘anoqqa kalla suyagi orqali yetib boradi (jaranglab turgan kamerton bevosita kalla suyagiga ta’sir etganda). Suyak o‘tkazuvchanligi inersiya va kompressiya mexanizmlari yordamida amalga oshiriladi. Past tovushlar ta’sirida kalla suyagi bir butun a’zo sifatida tebranganda u bilan birga eshituv suyakchalari ham inersiya bilan tebranadi. Natijada labirint kapsulasi uzangichaga nisbatan siljiydi va chig‘anoq suyuqligini harakatga keltirib, spiral a’zoni qo‘zg‘atadi (inersiya mexanizmi). Kompressiya mexanizmi baland tovushlar ta’sir etganda kuzatiladi. Bunda tovush to‘lqinining energiyasi vaqti- vaqti bilan labirint kapsulasini qisadi, bu esa chig‘anoq darchasi membranasini ko‘proq va uzangicha asosi membranasini kamroq bo‘rtishiga olib keladi. Inersiya mexanizmi ham dahliz, ham chig‘anoq darchalari membranalarining harakatchan bo‘lishini talab qilsa, kopressiya mexanizmida- bitta darcha membranasining harakati yetarli bo‘ladi. Labirint darchalari zararlanganda bemorda suyak va havo o‘tkazuvchanligi yomonlashadi. Tovush to‘lqinlarini o‘tkazish jarayonida quloqning har bir tuzilmasi o‘ziga xos vazifani bajaradi: Quloq suprasi tovush to‘lqinlarini yig‘ish vazifasini bajaradi. U yuqori chastotali tovush to‘lqinlarini yig‘ib,tashqi eshituv yo‘lining kirish joyiga yo‘naltiradi. Quloq suprasi vertikal ototopikada ham ishtirok etadi. Tashqi eshituv yo‘li tovush to‘lqinlarini nog‘ora pardaga yetkazadi. Tashqi eshituv yo‘lining butunlay yopilishi eshitish qobiliyatini pasayishiga olib keladi. Tashqi muhit harorati va namligining baland-pastligiga qaramasdan tashqi eshituv yo‘lining harorati va namligi nog‘ora parda atrofida doimo me’yorda saqlanib turiladi. Bu esa nog‘ora pardaning doimiy tarangligini ta’minlaydi. Bundan tashqari,tashqi eshituv yo‘lida 3 kGs chastota atrofidagi ayrim tovush to‘lkinlari 10-12 dB ga kuchaytiriladi. Bunday xodisa tashqi eshituv yo‘lining rezonans hususiyati bilan izohlanadi, chunki 2,7 sm atrofida bo‘lgan tashqi eshituv yo‘lining uzunligi rezonans chastotasidagi to‘lkin uzunligining 1/4 qismini tashkil etadi. Nog‘ora bo‘shlig‘i va eshituv nayi. Tovushni o‘tkazish tizimi me’yorda ishlashini ta’minlash uchun nog‘ora pardaning har ikki tomonida havo bosimi bir xil bo‘lishi lozim. 14- rasm. Tovush to‘lqinlarini tashqi, o‘rta va ichki quloqda tarqalishi. 15 - rasm. Tovush to‘lqinlarini ichki quloqda tarqalishi Nog‘ora bo‘shlig‘ining va tashqi eshituv yo‘lining havo bosimlari orasida tafovut bo‘lgan hollarda nog‘ora pardaning tarangligi o‘zgarib, akustik qarshilik oshadi. Buning natijasida quloqning eshitish qobiliyati pasayadi. Eshituv nayi havo almashtirish (ventilyatsiya) vazifasini bajarib, o‘rta quloq bo‘shlig‘i va atmosfera havo bosimlarini tenglashtirib turadi. Yutinish yoki esnash paytida eshituv nayi ochilib, o‘rta quloq bo‘shlig‘ining havosi almashadi. Nog‘ora bo‘shlig‘ining shilliq pardasida havoni asta-sekin so‘rilish hususiyati bor. Shu cababdan eshituv nayining havo almashitirish foaoliyati buzilganda tashqi eshituv yo‘lining bosimi nog‘ora bo‘shlig‘ining bosimiga nisbatan oshib, nog‘ora pardani ichkariga botishiga, tovush o‘tkazilishining buzilishiga va o‘rta quloqda patologik o‘zgarishlarning rivojlanishiga olib keladi. Havo almashtirish faoliyatidan tashqari eshituv nayi himoya va chiqarish vazifalarini ham bajaradi. Uning himoya vazifasini shilliq ajratuvchi bezlarga boy shilliq pardasi (ayniqsa tog‘ay qismida) ta’minlaydi. Ushbu bezlar ajralmasining tarkibida lizotsim, laktoferrin, immunoglobulinlar bo‘lib, ular yallig‘lanish jarayonini nog‘ora bo‘shlig‘iga tarqalishiga to‘sqinlik kiladi. Eshituv nayining chiqarish faoliyati hilpillovchi epiteliy hisobiga ta’minlanib, epiteliy tuklari uning burunhalqum teshigi tomon harakatlanadi. Nog‘ora parda va eshituv suyakchalari. Fizikaviy qonunlarga binoan tovush to‘lqinlari havo muhitidan ichki quloqning suyuqlik muhitiga tarqalganda energiyasining 99,9% yo‘qotiladi. Bu hodisa havo va suyuqliq muhitlarning akustik qarshiligi turlicha bo‘lishi natijasida yuz beradi. Nog‘ora parda va eshituv suyakchalarining richag tizimi ana shu yo‘qotilishni o‘rnini qoplash vazifasini bajaradi. Uzangicha asosining yuzasi (3,2 mm2) nog‘ora pardaning yuzasidan (55 mm2) ancha kichik bo‘lganligi sababli to‘lkin amplitudasining kamayishi hisobidan tovush bir necha bor kuchaytiriladi. Eshituv suyakchalari o‘zaro richag holda bog‘langanligi ham tovush kuchini ikki marta oshirishga yordam beradi. Dahliz darchasi yuzasidagi bosim nog‘ora parda yuzasidagi bosimdan taxminan 25-30 marta ko‘p bo‘ladi. Umuman olganda oval darchaga tushadigan bosim yumaloq darchadagi bosimdan 50-60 marta ko‘p bo‘ladi, shuning uchun perilimfa dahliz narvonidan nog‘ora narvoni tomon siljiydi. Nog‘ora parda va eshituv suyakchalarining faoliyati tufayli havoning keng ko‘lamli kuchsiz tebranishlari perilimfaning kichik ko‘lamli kuchli tebranishiga aylanadi. Eshituv mushaklari. Nog‘ora bo‘shliqda inson tanasining eng kichik mushakchalari: nog‘ora pardani taranglashtiruvchi (m.tensor tympani) va uzangicha (m.stapedius) mushaklari joylashgan. Nog‘ora pardani taranglashtiruvchi mushagini – uch shoxli asab tolasi, uzangicha mushagini - yuz asab tolasi innervatsiya qiladi. Bu mushaklar tovushni o‘tkazish tizimi a’zolarining kerakli darajada tortilishini ta’minlab, turli chastotali tovushlarni o‘tkazilishini boshqaradi. Boshqacha qilib aytganda, ular akkomodatsiya vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, bu mushaklar himoya vazifasini ham bajaradi. Kuchli tovush to‘lqini ta’sirida mushaklar reflektor ravishda qisqarib, perilimfaga tarqalayotgan tovush bosimini kamaytiradi va ichki quloq retseptorlarini kuchli tovush to‘lqinlaridan himoya qiladi. Tovushni qabul qilish jarayoni tovush to‘lqinlarining tebranish energiyasini asab impulsiga aylantirish va bosh miya qobig‘ining markazlariga yetkazish, tovushlarni tahlil qilish va anglashdan iborat murakkab neyrofiziologik jarayon hisoblanadi. Dahliz darchasiga yetib kelgan tovush to‘lqini perilimfani tebratadi, bu tebranishlar chig‘anoq gajaklari, dahliz narvoni bo‘ylab chig‘anoq cho‘qqisiga ko‘tariladi va bu yerda nog‘ora narvoniga o‘tadi. Keyin nog‘ora narvoni bo‘ylab yana chig‘anoq asosiga qaytib tushadi va ikkilamchi nog‘ora pardani harakatga keltiradi. Bazillyar plastinka va unda joylashgan spiral a’zo tebranish harakatlariga jalb etiladi. Bu tebranish natijasida spiral a’zoning sezuvchan hujayralari elastik tektorial membrana tufayli bosiladi yoki tortiladi. Tukli hujayralardagi steriotsiliy va kinotsiliylar joylashuvining bir-biriga nisbatini o‘zgarishi tufayli tovushning mexanik tebranishlari elektr asab impulsiga aylanadi. Eshituv nazariyalari. Eshitish mexanizmiga doir turli nazariyalar mavjud. 1863 yilda Gelmgols tomonidan taklif etilgan fizikaviy rezonans nazariyasi tovushning chig‘anoq sathida tahlil qilinishiga asoslangan. Bu nazariya bo‘yicha bazillyar membrana qator segmentlardan tuzilgan bo‘lib, ularning har biri tovush to‘lqinining ma’lum chastotasiga javoban tebranadi. Gelmgols nazariyasiga asosan: 1) eshituv a’zosining chig‘anoq qismida tovushning birlamchi tahlili amalga oshiriladi; 2) har bir sof ton bazillyar membranada o‘zining alohida chegaralangan maydoniga ega; 3) bazilyar membrananing eni turlicha bo‘lganligi sababli (chig‘anoq cho‘qqisida uning eni chig‘anoq asosining eniga qaraganda 10 marta ko‘p bo‘ladi) past chastotali tovush to‘lqinlari asosiy membrananing chig‘anoq cho‘qqisida joylashgan uzun tolali segmentlarni, yuqori chastotali tovush to‘lqinlari - chig‘anoq asosida joylashgan kalta tolali segmentlarni tebratadi. Boshqa nazariyalar bazillyar membrananing turli tovush to‘lqinlari ta’sirida turlicha tebranishi nafaqat uning mexanik xususiyatlariga (tarangligi, zichligi, rezonans xususiyati), balki ichki quloq cuyuqligining harakatiga va elektrolit tarkibiga ham bog‘liqligini e’tirof etadilar. Nobel mukofoti sovrindori Bekeshi ishlab chiqqan “yuguruvchi to‘lqin”lar nazariyasi (1960) alohida e’tiborga loyiq. Bu nazariya bo‘yicha, ma’lum chastotali tovush to‘lqinlari bazillyar membranada “yuguruvchi to‘lqin”larni paydo qiladi. Membrananing eng katta egilishi yuz bergan maydon shu to‘lqinning qirrasiga to‘g‘ri keladi. Bu maydonning joylashuvi tovush to‘lqinining chastotasiga bog‘liq bo‘lib, past chastotali tovush to‘lqinlari ta’sirida membrana chig‘anoq cho‘qqisi sohasida, yuqori chastotali tovush to‘lqinlari ta’sirida – chig‘anoq asosi sohasida ko‘proq egiladi. P.P.Lazarev nazariyasi bo‘yicha tukli hujayralarning mexanik qitiqlanishi natijasida ularning ichida kimyoviy reaksiya codir bo‘ladi. Bu reaksiyaning kuchi parchalanayotgan moddaning (eshituv purpurasi) miqdoriga bog‘liq; reaksiyada ajralib chiqqan ionlar asab qo‘zg‘aluvchanligini paydo qiladi. Spiral a’zo faoliyatining gumoral boshqaruvi ma’lum darajada qon tomir tasmasining (stria vascularis) hujayralari - apudotsitlar, ya’ni hujayraning endokrin boshqaruv elementlari amalga oshiradi. Apudotsitlar serotonin, melatonin biogen aminlarni va adrenalin, noradrenalin peptid gormonlarini ishlab chiqaradi. Neyroepiteliy hujayralarning har biri ma’lum tovush to‘lqinlarini qabul qilish xususiyatiga ega. Tovush to‘lqinlari tebranishlari perilimfani harakatga keltirganda tukli hujayralar harakatlanadi va o‘z shaklini o‘zgartiradi. Buning natijasida chig‘anoqda mikrofon tok, manfiy - musbat elektr potensiali, ya’ni asab impulsi hosil bo‘ladi. Asetilxolin va boshqa biologik faol moddalar bu impulsni dendritlar, gangliyalar, daxliz-chig‘anoq asab tolasi orqali uzunchoq miyada joylashgan o‘zaklar va bosh miya qobig‘ida joylashgan eshituv markaziga yetkazadi. Bosh miya qobig‘ida tovush signallari tahlil qilinadi. 16 – rasm. Eshituv fiziologiyasi 1- bosh miya chakka bo‘lagi qobig‘i; 2- ichki tizzasimon tana; 3- to‘rt tepalikning orqa tepachalari; 4- yon ilgak; 5- eshituv o‘zaklari; Bosh miya po‘stloq osti eshituv markazlarining faoliyati yetarli darajada o‘rganilmagan. Bu markazlar tovush to‘lqinlari ta’siriga javoban shartsiz reflekslarni: bosh va ko‘zlar harakati, Bexterevning koxleopalpebral (chig‘anoq- qovoq), Shurыginning koxleo-pupillyar (chig‘anoq-qorachiq) reflekslari paydo bo‘lishida qatnashadi. Eshituv a’zosining bosh miya qobig‘idagi bo‘limlari tovush signallarini oliy darajada tahlil qilib, ularni yagona tovush ko‘rinishida birlashtiradi (16-rasm). Bosh miya qobig‘i bo‘limlari koxlear retseptorlardan kelayotgan ma’lumotni nafaqat qabul qilib,ularni tahlil qiladi, balki efferent yo‘llar orkali chig‘anoq bilan bog‘langan bosh miya qobig‘i shu yo‘llar orqali retseptor a’zoning faoliyatini boshqarib turadi. Eshituv a’zosining ototopika, adaptatsiya, niqoblash kabi xususiyatlari bosh miya chakka bo‘lagida joylashgan markaziy bo‘limlar faoliyati bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Quloqni tekshirish usullari I boskich. Tekshiruv bemor shikoyatlarini, kasallik qanday boshlanganligini, ilgari u qaysi kasalliklar bilan og‘riganligi va qanday davolaganligini, oila a’zolarida irsiy kasalliklar bor-yo‘qligini aniqlashdan boshlanadi. II boskich. Ko‘zdan kechirish va paypaslash. Dastlab sog‘lom quloq ko‘zdan kechiriladi. Quloq suprasi, eshituv yo‘lining tashki teshigi, quloqning orqa va old tomonlari ko‘zdan kechirilib, tug‘ma nuqson, qizarish, shish yoki boshka o‘zgarishlar bor-yo‘qligi aniqlanadi. 1. Katta kishilarda o‘ng tashqi eshituv yo‘lini ko‘zdan kechirish uchun vrach chap qo‘lining bosh va ko‘rsatkich barmoqlari bilan quloq suprasi burmasini ushlab, uni orqaga va yuqoriga tortadi. Chap tomonni ko‘zdan kechirish uchun u xuddi shu harakatni o‘ng qo‘li bilan bajaradi. Me’yorda quloq suprasi paypaslanganda og‘rimaydi. 6- olivalar; 7- spiral tugun; 8- Korti a’zosi 2. Quloq orqasi maydonini ko‘zdan kechirish uchun vrach o‘ng qo‘li bilan o‘ng quloq suprasini oldinga tortib, quloq orti burmasining (quloq suprasi so‘rg‘ichsimon o‘siqqa birikkan joy) holatiga e’tibor beriladi, odatda u aniq ko‘rinib turadi (17-rasm). 3. Quloq do‘mboqchasi (kozelok) o‘ng qo‘lning bosh barmog‘i bilan yengil bosiladi.Me’yorda og‘riq kuzatilmaydi. Kattalarda tashqi otit, yosh bolalarda – o‘tkir o‘rta otitda quloq do‘mboqchasi bosilganda og‘riydi. 4.Chap qo‘lning bosh barmog‘i yordamida so‘rg‘ichsimon o‘siqning uch nuqtasi paypaslanadi: antrum (so‘rg‘ichsimon o‘siq g‘ori), sigmasimon sinus sathi va so‘rg‘ichsimon o‘siq cho‘qqisi. Chap so‘rg‘ichsimon o‘siq sohasini paypaslash uchun vrach chap qo‘li bilan quloq suprasini tortib, o‘ng qo‘lining barmoqlari bilan shu sohani paypaslaydi. 5.Chap qo‘lning ko‘rsatkich barmog‘i bilan vrach o‘ng quloq tashqi eshituv yo‘lining oldida, pastida va orqasida joylashgan mahalliy limfa tugunlarni paypaslaydi. Shu tariqa, u o‘ng qo‘lining ko‘rsatkich barmog‘i bilan chap mahalliy limfa tugunlarni paypaslaydi. Me’yorda limfa tugunlar paypaslanmaydi va og‘rimaydi. III boskich. Otoskopiya–tashqi eshituv yo‘li va nog‘ora pardani ko‘zdan kechirish (18-rasm). 1. Vrach chap qo‘li bilan o‘ng quloq suprasini kattalarda orqaga va yuqoriga, bolalarda - orqaga va pastga tortadi. Keyin o‘ng qo‘lining bosh va ko‘rsatkich barmoqlari bilan quloq voronkasini biroz burab tashqi eshituv yo‘lining tog‘ay bo‘limiga kiritadi. 2. O‘lchami tashqi eshituv yo‘lining diametriga mos kelgan quloq voronkasi tanlanadi. 17-rasm.So‘rg‘ichsimon o‘siqni ko‘zdan kechirish va paypaslash