Etyudlar, mashqlar, hajviy janrlar, badiiy publistik materiallar, masal va boshqa janrlar ustida ishlash Reja: 1. Etyudlar, mashqlar 2. Intermediya, latifa, hajviy hikoya, pamflet va boshqa hajviy janrlar asosida tomosha yaratish 3. Tasviriy she’r, masal, qo‘shiq!ar asosida tomosha yaratish Mavzuga oid glossariy Inssenirovka - lotinchadan olingan boiib, biror asami sahnaviy (qilib o‘zgartirish, sahnaga qo‘yish uchun moslashtirish degan ma’noni bildiradi. Lug‘atlarda, inssenirovka - adabiy asarlarni teatr uchun qayta ishlash, deb berilgan Inssenirovka bu - badiiy asarni dramatik asarga aylantirishdir, ya’ni sahnaga moslashtirilgan holda yoziladi. Inssenirovka qilinganda amalga oshiriladi ishlar: 1.Asar to iiq o‘qib chiqilib, uning mazmuni va mohiyati o’rganiladi. 2,Asardagi muallif tomonidan berilgan so‘z, ta ’riflar, xullas ifodalash qahramoniarga b o u b beriladi. S.Asardagi qahramonlar aniqlanadi, ularga so‘z, matnlar bo’lib beriladi. 4.Monolog va dialoglarga ajratiladi. Syujet - franstuzcha so’z bo’lib, adabiy asarning asosiy mazmuni: badiiy asar mazmuni va undagi qahramonlar xarakterini ochib beridigan o’z aro uzviy bog’langan voqealar, hodisalar tizmasi deb ta’rif berishadi Mashq qilish metodi - Bu metod boshqa metodlardan shu bilan farq qiladiki, u faqat tadbirni tayyorlash jarayonida qo‘llanadi. Shuni unutmaslik kerakki, mashq qilish metodi, asosan, tadbir tayyorlovchi rejissyorning havaskorlar bilan ishlash jarayonida amalga oshiriladi. Jam'- (fransuzcha ≪genre≫ — tur, ko’rinish degan ma’noni anglatadi) tushunchasi juda ham keng bo’lib, turli fikr va tushunchalarni katta hajmda tushunishdir. Bu o’ziga xos muallifning hayot hodisalarini g’oya asosida ko’ra olish burchagi bo’lib, undan u uni madh etishi, muhokama etishi yoki kulishi va h.k. mumkin. Mavzuga oid adabiyotlar Farhod Ahmedov Ommaviy baeramlar rejissurasi asoslari T.: “Adolat”, 2008. – 425b b 2. Qoraboyev U. Madaniy tadbirlar“, T.: 2006. 3 Rustamov V.. SSenariynavislik mahorati. T.:-“BarkamoI fayz media”, 2017, 204 bet. Internet saytlari: Ziyonet.uz. http://www.teatr uz. http://www.bilim.uz http://www.ziyo. edu. uz www.gov.uz – О‘zbekiston Respublikasi xukumat portali Etyudning o ‘zi nima? Etyud hayotdan olingan voqea bo'lib, so‘zsiz, predmetsiz, xatti-harakatda ijro etiladi. Etyudda voqea, tugun, kulminatsiya, yechim kabi kompozitsiyaning tarkibiy qismlari bo‘lishi kerak. Ijodiy fikr qilish sharoitida, harakatni egallashdagi muhim bosqichlardan biri bu-yakka, juft, ommaviy etyudlarni bajarish katta ahamiyatga egadir. Etyudlar bilan ishlash jarayonida, rejissyorlik mahorati elementlari egallanadi: — etyud va ishtirokchilarning rejissyorlik oliy maqsadini aniqlash; — har bir ЬоЧак va bo'lakcha ishtirok etuvchilarning ≪rejissyorlik vazifalarini≫ aniqlash; — kenglikni tashkil etish (joy vaqt harakatning obrazli yechimini topish); — rivojlanayotgan harakatning har bir voqeasi va dalilini qurishni baholash; — har bir harakat bo'lagida, har bir ishtirokchining ichki monologini yaratish; — har bir bo'lakda va etyudda muhitni yaratish; — etyudning har bir bo'lagida ta ’sirchan mizanssenalarni topish. Voqea va harakatni yuzaga keltiruvchi bir kishilik etyudlar Etyudlar ustida ishlashda (bir kishilik, juft, ommaviy etyudlar, ommaviy sahnalar) talabalar oldida yangi, kompleks, murakkab vazifalar paydo bo‘ladi. Bu jarayonida ijodning barcha elementlarigina emas, balki soha bo‘yicha olingan ilk bilimlar mustahkamlanib, dasturdagi keying bo‘limlarga-miniatyura, tasviriy she’r, tasviriy masal, tasviriy q o ‘shiq kabi teatrlashtirilgan tomosha va bayramlarning tarkibiy qismi bo‘lgan janrlarga o ‘ziga xos ko^prik quriladi. Talabalar, ommaviy bayram va tomoshalar rejissurasida—etyud faqatgina ijodiy fantaziyani rejissyorlik va ijro mahoratining egallashgagina emas, balki ko‘pgina teatrlashtirilgan tomoshalarda ishlatiladigan muhim, o'ziga xos ta ’sirchan vosita bo‘lib, unda etyud hayot jabhalarining bir tomonining namoyon boMishi, muallifning hayot shu tomoniga bergan bahosi va munosabatidir. 0 ‘quv jarayonida, etyud ustida ishlashda birinchi navbatda talabalarning ijodiy tasawurlari va fantaziyalari uch yo‘nalish bo‘yicha olib boriladi: — ssenariy rejasida (original ssenariy yaratish uquvi); — rejisssyorlik rejasida (ssenariy materialida sahnalashtirishning obrazli yechimini topish); — ijroda (yorqin qahramon obrazini yaratishda ishtirok etuvchilar bilan ishlay olish uquvi). Etyud ustida ishlash (ssenarist uchun) ssenariy rejasi va ssenariyni yaratish bilan tugallanib, guruhda himoya qilinadi. Ya’ni o ‘qib eshittirilib, muhokama qilinib, tasdiqlangach, sahnaga olib chiqiladi. Ssenariy rejasida (ssenariyda) berilgan shart-sharoit aniq ko‘rsatilishi lozim. Bular: a) harakat qachon bo‘lib o 'tadi —vaqti; b) harakat qayerda bo‘lib o‘tadi—joy; d) kim ishtirok etadi (ishtirokchilarning qisqa xarakteristikasi); e) nima bo‘lib o ‘tadi, ya’ni etyud ma’nosining qisqacha harakat mazmuni, uning fabulasi, syujeti, maqsadi ko‘rsatilib, bu harakat nima uchun amalga oshirilayotibdi. Qahramonlarning harakati ko‘rsatiladi. Etyud rejissyor uchun-birinchi kichik tugallangan spektakl bo‘lib, o'zining oliy maqsadi,_ emotsionalligi, janr bo'yicha hal etilganligi bilan ajralib turadi, u chiroq va musiqiy bezakli tomoshadir. Shunday qilib, talaba amaliy darslar jarayonida-ssenarist, rejissyor va ijrochining vazifasini bajarishi lozim. Mashqdan etyudga Biz bir kishilik etyudlar ustida ishlashni boshlaymiz. Bu etyudda bir kishi ishtirok etib, bu yerda rejissyor va ssenarist so'zga emas, balki tomosha san’atining asosiy ta ’sirchan vositasi sifatida harakatga murojaat etadilar. Etyudda tasawurdagi predmetni jismoniy harakatlar orqali bajarish eng foydali hisoblanadi. Bu yerda mashqdan sekin-astalik bilan harakatga o'tilib bir varakayiga aktyorlik va rejissyorlik fikr qilishini faol rivojlantiradi. Bir kishilik etyud yaratishning uslubini aniq misollarda ko‘rib chiqamiz. Talaba tasawurdagi predmet sifatida mina qidiradigan asbobni harakatda mashq sifatida bajardi. Mashq davomida u predmetni to ‘g‘ri his qilib-uning og‘irligini, shaklini sezib, harakatda mantiqiy ketma-ketlik seziladi. 0 ‘qituvchi unga mana shu mashq asosida etyud tayyorlashni taklif etdi. Buning uchun unga quyidagi vazifalarni topshirdi: Ssenaristga—etyud uchun harakatni qurish, etyuddagi qiziq berilgan shart— sharoitlar doirasini yaratish; Rejissyorga-etyud mazmunini faol shakllanish yo'nalishini kuzatib, ssenaristning va ijrochi g‘oyasini amalga oshirish, voqeaning o‘tish vaqti-hozirgi kun, tong; voqeaning o'tish joyi-o‘rmon yonidagi mollar o ‘tmaydigan dala; ishtirokchi-soldat-sapyor. Qanday voqea b o iib o'tadi? (etyudning qisqacha mazmuni); kechki payt qo‘shni harbiy qismga, o'rmon yonidagi katta tosh joylashgan dalada, eski minada bola portlab, halok boMgani to ‘g‘risida xabar berildi. Askar sapyorga mana shu dalada qolgan minalarni zararsizlantirish bo‘yicha topshiriq oladi. Tong saharda soldat o ‘sha dalaga borib, uchta minani topib, ularni zararsizlantiradi. Guruhdagi ssenariy himoyasida, etyudda dalada minani topishdek-qiziq sharoit borligi ta ’kidlandi. Bu mina barcha harakatning sababi bo‘lib, minani zararsizlantirish-asosiy maqsad edi. Lekin, ≪sabab≫ (boshlang‘ich voqea) etyuddan tashqarida bo‘lib, uni ijro qilib bo’lmaydi. Maqsadni ham ijro etib bo'lmaydi, chunki unga harakat yonaltirilgan, uchta minani zararsizlantirishdek harakatning o’zi esa sahnada unchalik qiziq boMmaydi. Mana shunday kamchiliklarni ko’rsatib, soldatning harakatini aniqlashtirish bo’yicha fikr berilib etyud qabul qilindi. Rejissyor o’z navbatida quyidagi vazifani oldi: 1. Ishni sahna kengligidagi o ‘yinni tashkil qilish, ya’ni berilgan shart-sharoitni amalga oshirish va aniqlashtirishdan boshlab, sahna kengligiga (sahna maydoniga) rejissyorlik va aktyorlik nuqtayi nazardan qarab, ular o‘rtasida prinsipial farq borligini ko‘zda tutish kerak: ijrochi o ‘z tanasining kenglikdagi harakati uchun maydonning qulayligiga qaraydi. 2. Joy, vaqt harakati va muhitning obrazli yechimini izlashni boshlab, maydonni to ‘sib qo‘ymaslikka harakat qilib, 2-3 aniq bezakning detalini topish lozim. Sahna kengligini shunday tashkil qilish lozimki, unda ta ’sirchan effekt va harakat muhiti yetarlicha ta ’sirchan bo‘lishi lozim. Har qan day sahnalashtirish effektlaridan- tovush, musiqa, chiroq va h.k.lardan foydalanishga ruxsat berildi. 3. Ijrochilar harakatiga ayniqsa katta ahamiyat berib, ularning harakatini faollashtirish lozim, buning uchun berilgan shart-sharoitni jadallashtirib, har bir parchada ijrochi uchun to 'g ‘ri topshiriqlar topish kerak. Intermediya, latifa, hajviy hikoya, pamflet va boshqa hajviy janrlar asosida tomosha yaratish Hajviy hikoya, latifalar, feleton, pamflet materiallarini inssenirovka qilish qonun-qoidalarini mukammal egallagandan so'nggina, ssenariy yaratish mumkin. Ssenariy bir yaxlit materiallardan yoki bir nechta turli adabiy materiallar sintezidan yaratilishi mumkin. Ayniqsa bir nechta qisqa hajviy hikoya yoki latifalar asosida tomosha yaratish juda ham murakkab ijodiy jarayon hisoblanadi. Bu ishda asosan, umumiy mavzu va g‘oyaga to ‘g‘ri keladigan latifa, hikoyalar tanlab olinib, kompozitsiya qoidalariga (voqealar rivoji, qarama-qarshilik, tugun, kulminatsiya va yechim) asoslangan holda ssenariy yaratiladi. Bu janr ustida ish olib borishda rejissyor-talabadan katta fantaziya talab qilinadi. Hajviy materiallar, obrazlar ustida ish olib borganda, xususan, feleton pamflet janrlarida grotekst uslubini to ‘g‘ri qo‘llay bilish lozim. Biz nazariy bobda ko'rsatib o‘tganimizdek, ≪grotesk≫ (bo'rttirish) aktyorlik ijrosida badiiy bezakda, pardozda, musiqa va shovqinlarda, mizanssenalarda namoyon bo‘lishi mumkin. Pamflet janrida zamonaviy jamiyatdagi siyosiy muammolar hajviy yo'nalishda ochib beriladi. Pamflet va feletonda ba’zi publitsistik materiallar bilan birga latifalarni ham qo‘llash mumkin. Tasviriy she’r, masal, qo‘shiq!ar asosida tomosha yaratish Ssenariy yaratish jarayonida, adabiyotning bu janri borasida ish olib borilganda, ma’lum bir mavzu va g'oyaga asoslangan holda bir muallifning yoki turli mualliflarning she’rlari asosida yaratiladi. Bu o‘rinda material poema, ballada, turkum she’rlar yoki lirik she’rlar bo‘lishi mumkin. Eng asosiysi bu she’riy matnlardan yaratilgan kompozitsiyalarda voqeaning bo‘lishi uning rivoji katta ahamiyatga ega. Turli mualliflar she’rlarini bir mavzu va g‘oyaga asosan birlashtirish talabadan boy fantaziyani talab qiladi. She’riy matn bilan ishlash murakkab bo‘lganligi sababli, uni chuqur tahlil qilib xatti-harakatga qo‘ya olish, bir butun tomosha shakliga keltirish rejissyorning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Tasviriy she’r bilan tasviriy qo‘shiqni alohida tomosha holida yoki ularning sintezidan tashkil qilingan tomosha shaklida sahnalashtirish mumkin. Tasviriy masal — (kishilarga o‘git bo‘ladigan, xulosali, kichik majoziy hikoya) ustida ish olib borish, awalambor adabiy materialni o‘rganishdan boshlanadi. Ma’lum bir mavzuga monand material tanlanib, shu material asosida ssenariy yaratiladi. Tayanch so’z va iboralar: Etyud; voqea; harakat; mashq; hajviy material; pamflet va feleton. Takroiiash uchun savollar: I Voqea va harakatni yuzaga keltiruvchi bir kishilik etyudlar qanday xususiyatlarga rga? 2. “Mashqdan etyudga” iborasi nimalarni o’zida qamrab oladi? 3. Hajviy hikoya, latifalar, feleton, pamflet materiallarini inssenirovka qilish ning qanday qonun-qoidalari mavjud? Mustaqil ish uchun mavzu va vazifalar: 1. Etyudlar bilan ishlash jarayonida, rejissyorlik mahorati qanday elementlarni egallash zarurligini o’rganing 2. Etyud ustida ishlash usullarini o’rganing 3. Intermediya, latifa, hajviy hikoya, pamflet va boshqa hajviy janrlar asosida tomosha yaratish metodikasini o’zlashtirib oling