FALSAFA FANINING PREDMETI, MAZMUNI,
ILM-FAN VA MADANIYAT TARAQQIYOTIDAGI O'RNI
REJA:
1. “Falsafa” atamasining kelib chiqishi.
2. Falsafa shakllanishining asosiy bosqichlari.
3. Dunyoqarashning tuzilishi, dunyoqarashning tarixiy shakllari.
4. Hozirgi davrda milliy falsafani rivojlantirish muammolari, uning xalqaro aloqalarni
tashkil etishdagi ahamiyati.
Mavzuning tayanch iboralari: Falsafa, falsafaning milliyligi, o‘zbek falsafasi,
dunyoqarash, mifologik va diniy dunyoqarash, donishmandlik, nazariy bilim, falsafiy
dunyoqarash, ontologiya, gnoseologiya, praksiologiya, metodologiya, metod, qonun,
substansiya, metafizika, falsafaning funksiyalari, demokratiya, huquqiy davlat,
erkinlik, ozodlik, mustaqillik, mafkura, ma’naviyat.
Ijtimoiy taraqqiyotning har bir bosqichida hayotni yangicha fikrlash asosida
tushuntiradigan nazariy bilimlarga ehtiyoj tug‘iladi. Bu masala, tabiiyki, falsafiy
tafakkur bilan uzviy bog‘langandir. Eskicha yashash tamoyillarini yangisi bilan
almashtirishga ehtiyoj tug‘ilgan paytda falsafa oldida quyidagi savollar turadi: endi
qanday yashash lozim? Insonlar qaysi yo‘ldan borishlari kerak, faoliyatlari asosiga
nimani qo‘yish lozim? Odamlarning orzu-umidlarini, istaklarini qay yo‘sinda amalga
oshirish zarur? Yashashning ma’nosi nima? Bularga javob berish yangicha fikrlash
tizimini yaratish bilan bog‘langandir.
“Falsafa” atamasi yunonchadan olingan bo‘lib (“filosofiya”) donishmandlikni
sevish degan ma’noni bildiradi. “Faylasuf” so‘zi birinchi marta qadimgi yunon olimi
Pifagor (e.o.VI asr oxiri - V asr boshlari) tomonidan ishlatilgan.
Pifagorning fikricha, falsafaning ma’nosi - haqiqatni izlashdir. Bunday fikrni
qadimgi yunon faylasufi Geraklit (e.o. 520-460) ham ilgari surgan edi. Aflotun
(e.o.428-347)ning aytishicha, falsafaning vazifasi abadiy va mutloq haqiqatga
erishishdir. Arastu (e.o.384-322) falsafaning vazifasi borliqdagi umumiylikni ochish,
predmeti esa borliqning birlamchi asoslari va sabablaridan iboratdir, degan fikrni
bildiradi.
Sharqda ham falsafa haqidagi qarashlar juda qadimda yuzaga kelgan bo‘lib, u
donishmandlik bilan aynan teng deb hisoblanadi, falsafa bilim haqidagi umumiy
tushunchadan ajratilmaydi. Eradan oldingi VIII asrda Hindistonda yaratilgan siyosat
haqidagi “Artxashstre” kitobida ishlatilgan “darshana” degan tushuncha falsafani
ta’riflash ma’nosida ishlatilgan.
Markaziy
Osiyoning
qadimgi
yodgorligi
“Avesto”da ham “faylasuf” degan tushuncha o‘rnida donishmandni ifodalaydigan
xratugina (donishmandlikka boradigan) va xaratupat (donishmandlikka yetishgan)
degan so‘zlar ishlatilgan. Buyuk mutafakkir Forobiy falsafa so‘zini hikmatni qadrlash
deb talqin etgan. Xitoy falsafasida “chje-syue” (donishmandlik fani) degan atama XIX
asrda shakllangan. Biroq bu qadimgi Hindistonda va Xitoyda falsafiy fikrlar bo‘lmagan
degan ma’noni bildirmaydi.
Shunday qilib, falsafaning mohiyati haqida so‘z ketganda ayrim mutafakkirlar
uni haqiqatni izlashda, boshqalari - haqiqatni o‘z shaxsiy manfaatlariga
moslashtirishda deb tushunadilar; bir xillari o‘z fikrlarini osmon tomon, boshqalari esa
- Yerga yo‘naltiradilar; bir xillari ollohga, boshqalari esa - odamga murojaat qiladilar;
bir xillari uchun falsafa o‘z-o‘zicha ahamiyatga ega, boshqalari aytadiki, falsafa
jamiyat va insonga xizmat qilishi kerak va h.k. Bularning barchasi falsafaga
yondoshuvlarning xilma-xilligi, uning predmetini tushunishda turlicha qarashlar
mavjudligini ko‘rsatadi.
Bu narsa, ayniqsa, XIX asrning II yarmida va XX asrda yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Bu davrda nihoyatda rang-barang falsafiy maktablar, yo‘nalishlar yuzaga keldi, ularda
borliq, bilish, inson va insoniyatning turli tomonlari falsafaning predmeti, bahs mavzui
bo‘lib xizmat qiladi. Biroq bular rang-barang falsafiy konsepsiyalar o‘rtasida umumiy
jihatlar yo‘q, degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Falsafiy bilimlarga xos eng muhim
jihatlar quyidagilarda ifodalanadi:
Birinchidan, borliqning eng umumiy masalalarini tadqiq etish. Bunda borliq
muammosi universal ma’noda tushuniladi: borliq va yo‘qlik; moddiylik va ideallik;
tabiat, jamiyat va inson borlig‘i. Borliq to‘g‘risidagi falsafiy ta’limot ontologiya (ontos
- mavjudlik, logos - ta’limot) nomini oldi.
Ikkinchidan, bilishning eng umumiy masalalarini tahlil etish. Olamni bilish
mumkinmi, mumkin emasmi; bilishning imkoniyatlari, usullari, metod va maqsadlari;
bilishning mohiyati nimada, haqiqat nima; bilishning ob’ekti va sub’ekti qanday
ma’noga ega h.k. Bilish to‘g‘risidagi falsafiy ta’limot gnoseologiya (gnozes - bilim,
logos - ta’limot) nomini oldi.
Uchinchidan, jamiyat mavjud bo‘lishi va rivojlanishining eng umumiy
masalalari. Sirtdan bu masala borliq to‘g‘risidagi ta’limotda o‘z aksini topadi.
Modomiki, jamiyat shaxs taraqqiyotiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatar ekan, uning sotsial
sifatlarini shakllantirar ekan, shu bois falsafada bu sohani alohida ajratib ko‘rsatish
mantiqan to‘g‘ridir. Falsafada ijtimoiy hayotni tadqiq etadigan soha ijtimoiy falsafa
(sotsial falsafa) deb ataladi.
To‘rtinchidan, insonning eng umumiy va muhim masalalarini o‘rganish.
Binobarin, inson falsafiy donishmandlikning asosi va so‘nggi nuqtasi bo‘lganligidan
uni maxsus o‘rganish taqozo qilinadi. Hayotda mavhum ruh emas, balki konkret inson
ijod qiladi, harakat qiladi. Inson falsafasi falsafiy antropologiya deb ataladi.
Demak, falsafa borliqning, bilishning hamda inson bilan olam o‘rtasidagi
munosabatlarning eng umumiy tamoyillari to‘g‘risidagi ta’limotdir.
Albatta, bu qisqa ta’rif yanada kengroq talqin qilinishi va rivojlantirilishi lozim.
Eng muhimi, falsafa hamma vaqt nazariya bo‘lib, o‘z kategoriyalarini, ularning
tizimini, tadqiqot qonuniyatlarini, metodlari va prinsiplarini nazariy ko‘rinishda aks
ettirgan. Falsafiy nazariyaning o‘ziga xos tomoni shundaki, uning qonunlari,
kategoriya va prinsiplari eng umumiy xarakterga ega bo‘lib, tabiat, jamiyat, inson va
tafakkur hodisalariga nisbatan qo‘llaniladi. Iboradagi so‘nggi holatni ko‘zda tutadigan
bo‘lsak, falsafa tafakkur to‘g‘risidagi tafakkur hamdir. Falsafaning predmeti shubhasiz
yana falsafaning o‘zini, uning tarixini o‘rganish masalasini ham o‘z ichiga oladi.
Har qanday falsafa dunyoqarashdir. (Falsafa olamga va odamga nisbatan eng
umumiy qarashlarning yig‘indisi hisoblanadi). Lekin har qanday dunyoqarash falsafiy
emasdir. “Dunyoqarash” tushunchasi “falsafa” tushunchasiga nisbatan kengroqdir.
Dunyoqarash falsafadan tashqari yana afsonaviy, badiiy, diniy va boshqa qarashlarni
ham o‘z ichiga oladi.
Dunyoqarash, shu jumladan falsafa olamni in’ikos etishning mahsulidir. Biroq bu
in’ikosning chuqurlik darajasi, ko‘lami turlicha bo‘lishi mumkin. In’ikosning eng
elementar ko‘rinishi sezgi darajasida sodir bo‘ladi. Bu dunyoqarashga tadbiq etilganda
dunyoni sezish va dunyoni mushohada etishni bildiradi. In’ikosning navbatdagi
ko‘rinishi - idrok va tasavvurdir. Bunday darajadagi dunyoqarash asosan hissiy
tajriba bilan chegaralanadi, bu yerda hissiyot va idrok aql ustidan ustivorlik qiladi.
Tushuncha yordamida amalga oshirilgan in’ikos tufayli dunyoqarash shakllanadi,
chunki voqea va hodisa, jarayonlarning qonuniyatlari va mohiyatini ochishda
tushuncha alohida o‘rin egallaydi. Tushuncha orqali in’ikos abstrakt tafakkur va
nazariy bilish bilan bog‘lanadi. Tushuncha olamni eng chuqur aks ettiradi.
Dunyoqarash olamga va unda insonning o‘rni, kishilarning o‘z atrofidagi
voqelikka va o‘z-o‘ziga nisbatan qarashlari tizimi bo‘lib, unda bilimlar, e’tiqodlar,
kayfiyatlar, intilishlar, orzular, qadriyatlar, me’yorlar, ideallar, maslaklar va h.k.lar
uyg‘un tarzda ishtirok etadi. Dunyoqarashda jamiyatda shakllangan falsafiy, ilmiy,
diniy, siyosiy, axloqiy, huquqiy, estetik bilimlar, qarashlar o‘z aksini topadi.
Dunyoqarashning strukturasida to‘rtta qatlam mavjud:
Birinchi tarkibiy qism - bilish. U kundalik, professional, ilmiy va h.k. bilimlarning
yig‘indisiga suyanadi;
Ikkinchisi - qadriyatli-me’yoriy qatlam. Bu o‘z ichiga
qadriyatlar, ideallar, e’tiqodlar, maslaklar, me’yorlar, ko‘rsatmalarni oladi; Uchinchisi
- axloqiy-irodaviy qatlam. Bilimlar, qadriyatlar va me’yorlar kishilarning amaliy
hatti-harakatlarida yuzaga chiqishi uchun ular emotsional-irodaviy jihatdan
o‘zlashtirilishi, shaxsiy qarashlarga, e’tiqodlarga, maslaklarga aylanishi zarur,
shuningdek faoliyat uchun muayyan ruhiy yo‘l-yo‘riq ko‘rsatmoq rolini o‘ynashi
kerak. Ana shunday yo‘l-yo‘riqning shakllanishi dunyoqarashning emotsional-
irodaviy qalami orqali amalga oshiriladi; To‘rtinchisi - amaliy qatlam. Dunyoqarash
nafaqat nazariy bilimlar, qadriyatlar, e’tiqodlar, maslaklar, balki shu bilan birga
insonning konkret shart-sharoitda ma’lum hulq-atvorni amalga oshirish uchun real
tayyorgarlik darajasi hamdir. Amaliyotsiz dunyoqarash abstrakt, mavhum bo‘lib
qoladi.
Demak, dunyoqarash insonning olamga munosabatini belgilaydigan, uning
xulq-atvorini yo‘naltiradigan va tartibga solib turishda namoyon bo‘ladigan qarashlar,
baholar, meyorlar va maqsadlar yig‘indisidir.
Afsonaviy dunyoqarash. Afsonalarda olamning vujudga kelishi, tuzilishi, tabiat
hodisalarining siri, dunyoviy uyg‘unlik, odamning tabiat va kosmik hodisalar bilan
aloqasi, o‘simlik va hayvonlarning odamga xos sifatlari haqida hikoya qilinadi.
Afsonalarda odamning paydo bo‘lishi,
hayoti bosqichlari, o‘limi, hayot sinovlaridan o‘tishi haqida fikr yuritilgan. Undan
tashqari, olovni topish, hunar egallash, dehqonchilik, turli urf-odatlar, rasm-rusmlar
haqida afsonalar to‘qilgan.
Har qanday afsonaviy ong xayolda va xayol yordamida stixiyali kuchlarni
yengadi, ammo tabiatdan o‘zini ustun qo‘ymaydi.
Dunyoqarashning bu shakli ta’sirida turli ishonch, e’tiqodlar paydo bo‘lgan.
Masalan, totem, fetish, sehrgarlik va ruhlarga ishonch - e’tiqodlar shular jumlasidandir.
Bular yordamida odamlar birlashgan, hayot mashaqqatlarini hamkorlikda yenggan,
tabiatdagi stixiyali kuchlarga ta’sir ko‘rsatishgan. Bu intilishlar keyinchalik turlicha
diniy imon-e’tiqodlar uchun asos bo‘lgan. Afsonaviy dunyoqarashga bugungi kunda
ehtiyoj qolmagan bo‘lsada, ertaklar, sarguzashtlar, rivoyatlarda, adabiyot va
sanoatning bir qator janrlarida saqlanib qolgan. Umuman afsonaviy dunyoqarash
insoniyat
madaniy
taraqqiyotida
muhim
bir
bosqich
bo‘lgan.
Afsonaviy
dunyoqarashning xarakterli belgilari: emotsional- obrazli shakl. Bu xususiyat
qahramonlar, xudolarning obrazlarini yaratishda namoyon bo‘ladi; tabiatni
jonlantirish. Bu xususiyat inson fazilatlarini tevarak-olam hodisalariga ko‘chirishda,
kosmosni, tabiat kuchlarini gavdalantiishda va jonlantirishda ko‘zga tashlanadi.
Mifologiyada tabiat bilan inson olami, tafakkur bilan emotsiyalar, badiiy obrazlar bilan
ilmiy bilimlar o‘rtasida qatoiy chegaralanish yo‘q;afsonaviy dunyoqarashda
refleksiyaning ishtirok etmasligi. Refleksiya - bu inson ongi, fikrining o‘z ongi
ustidan; o‘z qarashlari, psixologik holatlari, ularni baholash bo‘yicha fikr yuritishi;
o‘zining fikri yuzasidan fikr yuritish; amaliy yo‘naltirilganlik: mifologiyada
dunyoqarash muammolari amaliy vazifalar bilan (muvaffaqiyat, baxtli hayot,
ochlikdan saqlanish, salomatlikni ehtiyot qilish) aloqadorligi.
Diniy dunyoqarash afsonaviy va sodda dunyoqarashning bevosita ta’sirida
shakllangan. Qur’oni Karim, Injildan o‘rin olgan odam haqidagi rivoyatlar Turon va
Bobil afsonalariga yaqin bo‘lgan. Masalan, Islomda ham olam zardushtiylik, Bobil va
Injil kosmogoniyalaridagi kabi uch qismga - osmon, yer va narigi dunyoga bo‘lingan.
Jahannam so‘zi yahudiycha “genna” so‘zidan olingan bo‘lib, musulmonlarning
tasavvurida 7 qavatdan iborat: birinchisida munofiqlar, ikkinchisida misr fir’avnlari
o‘z a’yonlari bilan, uchinchisida dahriylar, to‘rtinchisida avroqchi, afsungarlar,
beshinchisida xristianlar, oltinchisida yulduzparastlar, yettinchisida yo‘ldan adashib
gunoh qilgan mo‘minlar jazolanishi kerak, deb hisoblanadi. Dunyo daraxti, Olam tog‘i,
olamning ulkan odam qiyofasidagi manzarasi to‘g‘risidagi diniy afsonalar ham
mifologik dunyoqarashning mahsulidir.
Qadimgi yunonlarda Orfey madhiyasida (eramizdan avvalgi VI asrda
Yunonistonda vujudga kelgan diniy ta’limot) Zevsning boshi bilan go‘zal chehrasi
charog‘on osmonu, ko‘zlari Oy va Quyosh deyiladi; nafasi-havo, oyoqlari - yer
hisoblanadi. Eramizning I asriga mansub bo‘lgan afsonalarda Odam Atoning vujudi
haddan tashqari bahaybat qilib tasvirlanadi, uning oyoqlari yerga tegib tursa, boshi
osmonga taqaladi. Injilda Odam Ato 930 yil yashagan, deyiladi.
Diniy dunyoqarashning afsonaviy dunyoqarashdan farqi shuki, unda dunyo
ikkiga - bu dunyo va u dunyoga bo‘linadi. Bu dunyoqarash go‘yo g‘ayritabiiy kuchlar
borligiga, ularning insonlar taqdiriga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatishiga qatoiy ishonchga
asoslanadi. Avvalo ko‘p xudolikka, keyingi 2,5 ming yilda yakka xudolikka ishonch
paydo bo‘lib, hozir yer yuzi aholisining dinga ishonuvchi qismi asosan yakka
xudolikka sig‘inadi. Odamlar diniy dunyoqarash orqali o‘z orzu-umidlarini
ifodalaganlar,
o‘zlari
yaratgan
tasvirlarga
o‘xshab
yashashga
intilganlar.
Umuminsoniy qadriyatlar shu tarzda avaylab saqlangan va rivojlantirilgan.
Falsafiy dunyoqarash. Dastavval “filosofiya” tushunchasi keng ma’noda
insoniyat tomonidan to‘plangan nazariy bilimlarning yig‘indisini bildirgan.
Falsafa mifologiya va dindan nimalarni meros qilib oldi, degan savol tug‘ilishi
mumkin. Falsafa ularning dunyoqarash xarakterini, dunyoqarash sxemalarini, ya’ni
umuman olamning paydo bo‘lishi, uning tuzilishi, insonnig yuzaga kelishi va uning
borliqdagi o‘rni haqidagi masalalarni meros qilib oldi. U yana butun insoniyat
taraqqiyoti davomida to‘plangan ijobiy bilimlarni meros qilib oldi. Biroq falsafada
yuzaga kelgan dunyoqarash muammolari ulardan farq qilib, ratsional baho, aql nuqtai
nazaridan hal etiladi. Shuning uchun falsafa nazariy shakllangan dunyoqarashdir.
Falsafa - umuman olamga, unda insonning o‘rni, insonning insonga munosabatini
ifodalaydigan umumnazariy qarashlar tizimidir. Shunday qilib falsafa dunyoqarashni
bilimlar shaklida namoyon etadi va tizimga soladi. Bu narsa falsafa bilan fanni bir-
biriga bog‘lovchi muhim haqiqatdir.
Voqelikni falsafiy o‘zlashtirishning muhim bir tomoni substansionalizm
hisoblanadi. (lot. “substansiya” - asosda turadigan mohiyat degani).
Substansiya borliq, tabiat, jamiyat, inson va bir butun olamdagi barcha narsa-
hodisalarning asosini tashkil etadigan birlamchi narsadir. U moddiy yoki ruhiy shaklda
bo‘lishi mumkin. Chunonchi, qadimgi olimlarning bir guruhi moddalarning biron-bir
turini, masalan, suv, havo, atom va shunga o‘xshaganlarni ana shunday tarzda
izohlaganlar. (Materializm)
Ba’zi mutafakkirlarning fikricha, substansiya - bu mavjudlikning asosi bo‘lgan
mutloq g‘oya, ruh yoki sub’ekt ongidir. Chunonchi, qadimgi yunon faylasufi
Pifagorning aytishicha, substansiya sonlardir. Aflotun substansiya deganda g‘oyalarni
nazarda tutadi. Nemis olimi Kant nazarida, substansiya tajriba bergan ma’lumotlarni
umumlashtiruvchi tafakkurning aprior shaklidir. Gegel “mutloq g‘oya”ni substansiya
deb qaraydi.(Idealizm) Dekart esa substansiya masalasini ko‘rib chiqqanda dunyoning
negiziga ham materiyani, ham ruhni qo‘ygan.
Falsafa tarixida dastlabki vaqtlarda substansiya hamma narsani tashkil etadigan
modda deb tushunilgan. O‘rta asr Sharqida substansiya Al-Kindiy, Forobiy, Ibn Sino,
Ibn Rushd asarlarida moddiy asos, mohiyat sifatida talqin etilgan. Keyinchalik butun
koinotning asosida turgan substansiya xudoning maxsus nishonasi deb tushuniladi
(sxolastika).
Falsafa tarkib topgan bilimlar tizimi sifatida o‘ziga xos bir qator muammolarga
egadir. Shulardan biri yuqorida ko‘rganimiz “falsafa nima?” degan masaladir. Uni hal
etish asosida har bir faylasuf o‘z konsepsiyasini yaratadi. Uni hal qilish uchun konkret
muammolarni aniqlab olinadi, u yoki bu kategoriyalardan foydalaniladi. Har bir
falsafiy tizim o‘zining bosh muammosiga ega bo‘lib, bu narsa uning asosiy mazmunini
va mohiyatini ifodalagan. Chunonchi, antik zamon faylasuflari uchun olamning
mavjudligi haqidagi masala ana shunday ma’noga ega bo‘lgan. Sokrat buni “o‘z-
o‘zingni bil” degan tamoyil bilan bog‘laydi, yangi zamon faylasuflari uchun bu - bilish
qanday amal qiladi, degan muammodir.
Biroq falsafiy tafakkurning xarakterini yoritishga xizmat qiladigan umumiy
muammolar ham mavjud. Ular ichida quyidagilar: “Nima birlamchi: ruhmi yoki
materiya, ideallikmi (ma’naviylik) yoki moddiylikmi?'' - degan muammo
asosiylardandir. Borliqni umumiy tushunish bu masalani hal etishga bog‘liqdir.
Boshqacha aytganda, borliqda moddiylik va ideallikdan tashqari hech narsa yo‘q, uni
turlicha hal etishdan materializm va idealizm, degan yirik falsafiy yo‘nalishlar kelib
chiqqan.
Materializm va idealizm haqidagi masalaga kengroq to‘xtalib o‘taylik.
Materializm va idealizmga bo‘linish falsafa taraqqiyotining qadimgi davrlaridan
boshlangan. Nemis faylasufi G.V.Leybnis (1646-1716) Epikurni eng yirik materialist,
Aflotunni esa eng ulkan idealist deb atagan edi. Nemis faylasufi F.Shlegel (1772-1829)
shunday yozgan edi: “Materializm hamma narsani materiyadan kelib chiqib
tushuntiradi, izohlaydi, uni butun narsalarning qandaydir ibtidosi, manbai sifatida
idrok etadi... Idealizm hamma narsani ruhdan keltirib chiqaradi, materiyaning paydo
bo‘lishini ruhdan kelib chiqqan, deb hisoblaydi yoki materiyani unga bo‘ysundiradi”.
Materializm ham, idealizm ham o‘zining namoyon bo‘lishi jihatidan bir xil
emas. Shunga ko‘ra materializm va idealizmning turli shakllarini ajratib ko‘rsatish
mumkin. Materializmning quyidagi asosiy tarixiy shakllari mavjud:
Qadimgi Sharq va Qadimgi Yunon materializmi. Materializmning bu
dastlabki shakli tashqi olamning narsa-hodisalarini ongdan tashqarida mavjud moddiy
tuzilmalar va elementlarning holati tarzida qarab chiqadi (vakillari- Fales, Levkipp,
Demokrit, Geraklit va b.).
Yangi zamonning metafizik (mexanistik) materializmi (Yevropa). U tabiat
hodisalarini tushunishga asoslanadi. Olamning xossalarini harakatning asosan mexanik
shakliga bog‘lab izohlaydi (G.Galiley, F.Bekon, J.Lokk, J.Lamerti, K.Gelpvesiy va b.).
Dialektik materializm: materializm va dialektika uzviy birlikda beriladi.
(K.Marks, F.Engelps)
Materializmning yana quyidagi turlarini ham qayd etish lozim:
Izchil materializm: materializm tamoyillari ham tabiatga, ham jamiyatga tatbiq
etiladi (marksizm);
Noizchil materializm: unda jamiyat va tarixni materialistik tushunishga E’tibor
berilmaydi (L. Feyerbax). Uning o‘ziga xos shakli deizm (teo lot.-xudo) bo‘lib,
vakillari xudoni e’tirof etsalar-da, biroq uning rolini pasaytirib yuboradilar: xudo
materiyani yaratgan, harakatga dastlabki turtki bergan, xolos (F.Bekon, J.Toland,
Franklin, M.Lomonosov).
Vulgar materializm: Vulgar materializm ideallikni moddiylik bilan, ongni
materiya bilan aynan tenglashtiradi (Foxt, Moleshot, Byuxner).
Idealizm ong, ruh, tafakkur birlamchi, materiya, tabiat, borliq ikkilamchi deb talqin
qiluvchi falsafiy qarashlar tizimi bo‘lib, birinchi galda ob’ektiv va sub’ektiv
ko‘rinishlarga egadir.
Ob’ektiv idealizm dunyoning asosida inson ongidan tashqarida va unga bog‘liq
bo‘lmagan ruhiy ibtido (g‘oya, olamiy aql) yotadi, deb hisoblaydi. (Aflotun,
F.Akvinskiy, Shelling, Gegel). Sub’ektiv idealizm inson ongidan tashqaridagi
ob’ektiv reallikni inkor etib, faqat sub’ektiv sezgilar mavjud, deb hisoblaydi.(J.Berkli,
D.Yum, G.Fixte).
Ruhiy ibtido qanday tushunilishiga qarab idealizmning turli ko‘rinishlari yuzaga
kelgan: panlogizm (olamiy aql), volyuntarizm (olamiy iroda), idealistik monizm
(yagona ruhiy mohiyat), plyuralizm (ko‘pdan ko‘p birinchi unsur), idealistik
ratsionalizm (mantiqiy anglab olinadigan ibtido), idealistik empirizm, sensualizm
va fenomenalizm (sezgilarning hissiy xilma-xilligi), irratsionalizm (bilib
bo‘lmaydigan, qonuniyatga bo‘ysunadigan, mantiqqa zid ibtido).
Birlamchi ibtido bilan monizm, dualizm, plyuralizm haqidagi masalalar o‘zaro
bog‘langan. Monizm olamning asosida yagona, bitta ibtido, boshlang‘ich asos
turishini e’tirof etadigan falsafiy konsepsiya (yo moddiy asos, yo ma’naviy asos) dir.
Shu sababli monizm materialistik va idealistik shaklda bo‘lishi mumkin.
Dualizm ikki asosni teng deb e’tirof etadigan falsafiy konsepsiya: olamning
asosida teng holda ham materiya, ham ong yotadi. Masalan, R.Dekart borliqning
negizida ikki teng substansiya (ruh va materiya) yotadi, deb hisoblaydi.
Plyuralizm bir nechta yoki ko‘plab ibtidoiy asoslar yotishini nazarda tutadi.
Masalan, qadimgi mutafakkirlar butun borliq asosiga rang-barang ibtidolar (suv, yer,
havo, olov, yog‘och, temir va h.k.)ni qo‘yganlar.
Borliqning boshlang‘ich ibtidosi bilan bog‘liq holda uni bilish mumkin-mumkin
emasligi haqidagi masala bog‘lanib ketadi. Ayrim mutafakkirlar fikricha, bilishning
haqiqiyligi haqidagi masalasini hech qachon hal qilib bo‘lmaydi: olamni prinsip
jihatdan bilish mumkin emas. Bundaylar agnostik ( Protagor, Kant)lar, shunday
falsafiy yo‘nalish agnostitsizm deb nom olgan. Uning ko‘rinishlardan bo‘lgan
skeptitsizm bilimlarning haqiqiyligiga shubha bilan qaraydi. (qadimgi yunon Pirron
va b.). Boshqa mutafakkirlar aksincha, aql va bilishning qudratiga ishonadilar va
insonning ob’ektiv olamni bilish qobiliyatini tan oladilar. Har bir fan o‘z metodiga
egadir. Biroq falsafa eng umumiy metodologiya ekan, uning metodi nafaqat voqelikni
nazariy va amaliy o‘zlashtirishning, shu bilan birga falsafiy bilimlarni vujudga keltirish
va asoslashning usuli hamdir.
Boshqa fanlar metodlari singari falsafiy metod ham o‘z asosini kishilarning
amaliy faoliyatidan oladi va o‘z manbaiga ko‘ra ob’ektiv voqelik rivojlanishining
mantig‘i va qonuniyatlarini ifodalaydi. Bu narsa faqat fanga suyanadigan falsafagagina
xosdir.
Falsafiy metod tadqiqotning umumiy prinsiplarini qo‘llab quvvatlaydi. F.Bekon
aytganidek, uni yo‘lni yoritadigan mashoalga o‘xshatsa bo‘ladi. Biroq turlicha falsafiy
maktablar va oqimlar falsafa predmetini qanday tushunishiga qarab turlicha falsafiy
metodlarni tarkib toptiradi va ulardan foydalanadi. Falsafiy konsepsiyalarning
plyuralizmiga metodlarning plyuralizmi muvofiq keladi.
Falsafiy metodlarni tasnif qilishda asosan dialektika va metafizika nazarda
tutiladi. Dialektika borliq va bilish taraqqiyotining eng umumiy qonuniyatlari haqidagi
ta’limot bo‘lib, ayni vaqtda voqelikni o‘zlashtirishning umumiy metodi hamdir.
Dialektikaning yuzaga kelishi va tarkib topishining negizlari antik zamon bilan
bog‘langandir. Bu bosqich ko‘pincha stixiyali yoki sodda dialektika deb yuritiladi.
Sababi ilk faylasuflarning olamga qarashlari oddiy kuzatishga asoslangan bo‘lib, ko‘p
jixatdan sodda bo‘lgan. Shu bilan birga ular dialektikani turlicha tushunishgan.
Chunonchi, materialist Geraklit o‘z ta’limotida olamning doimiy o‘zgarishi va
xarakteriga, unda ziddiyatlarning aks-teskariga aylanish masalasiga, eng avvalo
«narsalar dialektikasi»ga, ob’ektiv dialektikaga e’tiborni qaratgan. Shu davrda
yashagan Suqrot va Aflotun dialektika deganda munozara olib borish sanoatini
tushungan, shu yo‘l bilan haqiqatga erishish mumkinligini e’tirof etgan. Demak, bu
yerda gap «tushunchalar dialektikasi», sub’ektiv dialektika haqida boradi.
Demak, dialektika materializm sohasida ham, idealizm sohasida ham
qo‘llaniladi: materialistik dialektika va idealistik dialektika. Idealistik dialektikaning
mumtoz naomunasi (dialektik idealizm) Gegel tomonidan vujudga keltirilgan, u bilish
nazariyasi va metodi sifatida dialektik sistemani yaratgan. Materialistik dialektikaning
asoschilari K.Marks, F.Engelsdir.
Metafizika metod sifatida olamning bir xil, statik manzarasini yaratadi, borliqning
u yoki bu momentlari va ko‘rinishlarini mutloqlashtiradi va yakka holda qarab chiqadi.
Hozirgi davrda ulardan tashqari tafakkur taraqqiyotining umumiy yo‘nalishini
ko‘rsatuvchi gumanistik dialektika, sinergetika, germenevtika, strukturalizm, ruhiy
tahlil kabi yangi falsafiy metodlar paydo bo‘ldi, ular keng qo‘llanilmoqda.
Yuqorida aytib o‘tilgan falsafiy metodlar o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan,
o‘zaro uzviy aloqadorlikka ega, yaxlit bir tizimni tashkil etadi, ularni olamni bilish va
o‘zlashtirishning umumiy metodologiyasi deb atash mumkin. Shular bilan bir qatorda
falsafa, yuqorida aytganimizdek, alohida nazariya sifatida ham amal qiladi, shu sababli
o‘zining kategoriyalari, qonunlari va prinsiplariga egadir. Falsafaning umumiy
metodologiya va alohida nazariya sifatidagi belgilari o‘zaro uzviy bog‘langan. Falsafiy
nazariya o‘zining qoidalari, qonunlari va prinsiplarining umumiyligi bilan boshqa
fanlar uchun metodologiya bo‘lib xizmat qiladi.
Falsafaning bahs mavzui va o‘ziga xos xususiyatlarini uning funksiyalari
haqidagi masalani hal qilmay turib to‘la ochib bo‘lmaydi.
Eng avvalo, bu dunyoqarash funksiyasidir. Bu funksiya olamni mavhum-
nazariya hamda tushunchalar orqali izohlashi bilan dunyoqarashning barcha turlari va
darajalaridan ajralib turadi.
Metodologik funksiya. Uning ma’nosi shundaki, falsafa metod sifatida umumiy
ta’limot va inson tomonidan voqelikni bilish hamda o‘zlashtirishning eng umumiy
metodlari yig‘indisidir.
Prognostik funksiya. Bu funksiya materiya va ong, inson va olam
taraqqiyotining eng umumiy tendensiyalari haqidagi farazni anglatadi. Falsafa fanga
asoslansa, ehtimollikning faraz darajasi shuncha yuqori bo‘ladi.
Falsafa nazariy tafakkur va donishmandlik maktabi sifatida ham funksiya
bajaradi. Bu narsa ayniqsa falsafa tarixini o‘rganishga dahldordir.
Falsafaning tanqidiy funksiyasi. Bu funksiya nafaqat boshqa fanlarga, balki
falsafaning o‘ziga nisbatan ham qo‘llaniladi. «Hamma narsaga shubha bilan qarash»
degan prinsip antik zamondan boshlab qo‘llanilib kelinadi.
Falsafaning tanqidiy funksiyasi bilan uning aksiologik funksiyasi uzviy
bog‘langan (grekcha aksios - qadrli). Har qanday falsafiy tizim o‘zi o‘rganayotgan
ob’ektni muayyan qadriyatlar nuqtai nazardan baholaydi: sotsial, axloqiy, estetik,
mafkuraviy va h.k. Bu funksiya ijtimoiy taraqqiyotning o‘tish davrlarida alohida rolp
o‘ynaydi (mustaqillik va qadriyatlar). Chunki bu davrlarda eski qadriyatlardan qay
birini davom ettirish masalasi kelib chiqadi.
Sotsial funksiya. Bu funksiya ko‘p yoqlama xarakterga ega bo‘lib, ijtimoiy
hayotning rang-barang jihatlarini qamrab oladi. Umuman olganda falsafa ikki yoqlama
vazifani bajaradi, birinchidan, sotsial borliqni tushuntirish, ikkinchidan, uning moddiy
va ma’naviy o‘zgarishlariga ta’sir etish.
Insonparvarlik funksiyasi. Buning ma’nosi shundaki, falsafa har bir individ
hayotida gumanistik qadriyatlar va ideallarni shakllantirish, hayotning ijobiy ma’no-
maqsadlarini tasdiqlashga xizmat qilishi kerak. Demak, u intellektual davolash rolini
bajaradi, ayniqsa, jamiyatda beqarorlik yuz berganda, eski qadriyat va ideallar
minbardan tushib, yangilari hali shakllanishga ulgurmagan yoki obro‘ qozona olmagan
paytlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi.
O‘zbekistonning milliy mustaqillikka erishuvi natijasida barcha ijtimoiy fanlar
sohasida bo‘lganidek, falsafaning muammolariga bo‘lgan munosabat ham tubdan
o‘zgardi. Sho‘ro tuzumi sharoitida falsafa boshidan kechirgan buhronlar haqida
alohida to‘xtalib o‘tish imkoniyatiga ega emasmiz. Shunday bo‘lsa-da, quyidagilarni
alohida ta’kidlashimiz lozim: asrlar davomida qaror topgan qadriyatlar to‘g‘risida
totalitar tuzum sharoitida falsafaning erkin fikr yuritishiga imkon berilmadi; marksizm
g‘oyalariga asoslangan falsafa insoniyat falsafiy tafakkurining oliy cho‘qqisi
hisoblandi; yakka mafkura, turg‘un dunyoqarash hukmronlik qildi; sinfiy va partiyaviy
prinsip asosiy mafkuraviy mezonga aylantirildi; totalitar siyosiy tuzum manfaatlariga
xizmat qilgan marksistik falsafa taraqqiyot talablariga zid fikr yuritishni talab qildi,
aqidaparastlik, avtoritar tuzum g‘oyalarini targ‘ib qilish falsafaning yagona maqsadi
bo‘lib qoldi. Falsafaning jamiyat taraqqiyoti, inson bilimlari ma’naviy yuksalishidagi
o‘rni, ahamiyati ongli ravishda toraytiriladi. Eng muhimi, milliy falsafa va uning boy
merosini erkin o‘rganish va o‘zlashtirishga keskin qarshilik qilib kelindi.
Milliy mustaqillik tufayli ma’naviyatimizning barcha sohalarida keskin, tub
o‘zgarish yuz berdi. Bu narsa falsafaga ham to‘la dahldordir. Falsafaga yondoshuv
negizida milliy mafkuramizning asosiy tamoyillari muhim o‘rin oldi: chuqur ilmiylik,
xolislik, jahon xalqlari ma’naviyati tizimida xalqimiz ma’naviy, falsafiy merosining
o‘rnini tadqiq etish, vatanparvarlik, milliy o‘zlikni anglash va hokazo.
Yangi falsafa o‘z oldiga quyidagi vazifalarni maqsad qilib qo‘ydi: birinchidan,
barcha falsafiy ta’limotlarni o‘rganish; ikkinchidan, turli xil dunyoqarashlar va fikrlar
xilma-xilligiga, hurfikrlilikka asoslanish; uchinchidan, milliy zaminda umuminsoniy
qadriyatlarga tayanish; to‘rtinchidan, mustaqillik muammolari tahlilini bosh maqsad
deb bilish, sinfiylik va partiyaviylik hamda aqidaparastlikni butunlay rad etish;
beshinchidan, xalqimizni yuksak vatanparvarlik, sharqona axloq-odob me’yorlari
ruhida tarbiyalash,
O‘zbekistonning milliy mustaqillik yillarida erishgan tajribalari falsafiy tahlil va
umumlashtirish uchun yetarli material bera oldi. O‘zbekistonning ana shunday
tajribasini anglash va falsafiy tahlil qilish deganda nimani tushunish mumkin? Buning
ma’nosi shuki, bir tomondan, mamlakatimizning qisqa davrda bosib o‘tgan yo‘lini
jahon taraqqiyoti umumiy yo‘nalishlari doirasida qarab chiqish, jahon sivilizatsiyasi
umumiy yo‘nalishiga O‘zbekistonning kirib borish tajribasi, boshqa tomondan, bu
tajribani yaxlit holda, ya’ni siyosiy-iqtisodiy, ma’naviy jihatdan tahlil etish, alohida va
umumiy jihatlarning munosabatini falsafiy jihatdan asoslashdir.
Anglashiladiki, falsafiy tafakkur sohasida o‘zgarish va yangilanishlar yuz
bermoqda.
Mustaqillik davrida falsafa yangilanishning ob’ektiv va sub’ektiv zaminlari
barpo etildi. Bunday zaruriy shart-sharoit haqida so‘z ketganda, birinchi galda moddiy-
iqtisodiy asoslarni tilga olish lozim. Bozor munosabatlarining shakllanishi, shu asosda
iqtisodiy plyuralizmning qaror topish bosh yo‘nalish qilib olindi, ayni vaqtda aholini
ijtimoiy himoyalash ustivor masalaga aylandi, bu esa falsafiy tafakkur o‘zgarish va
yangilanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Har qanday ijtimoiy tuzumda falsafa ijtimoiy-siyosiy omillar ta’sirida o‘z
tamoyillarini ishlab chiqadi. Shu jumladan, respublikamiz jahon hamjamiyatining teng
huquqli aozosiga aylangan ekan, ayni vaqtda mazmunan yangi siyosiy tizim va ijtimoiy
tuzilmalarning hamkorlikdagi faoliyati tufayli u ijtimoiy-siyosiy reallik kasb etmoqda.
Bu jarayon milliy qadriyatlarga asoslangan yangi falsafaning ijtimoiy-siyosiy tabiatini,
tamoyil va tushunchalarini yaratishda asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan ma’naviy islohotlarning falsafa
yangilanishiga ta’siri beqiyosdir. Buning ma’nosi shuki, xalq ma’naviyati
poklanmoqda, qadriyatlar tiklanmoqda, bu sohadagi faoliyat kengayib bormoqda, tarix
falsafasi, xalq xotirasi, boy ma’naviy merosni o‘rganish borasida ulkan ishlar
qilinmoqda. Bu esa falsafa yangilanishida ma’naviy asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
Falsafa yangilanishning sub’ektiv omili - ongning o‘zgarishi, tafakkur erkinligi,
falsafiy plyuralizm bilan bog‘liq masaladir. Buni quyidagilar bilan izohlash mumkin:
falsafiy ong va dunyoqarash o‘zgarayotgan va yangilanayotgan ijtimoiy
munosabatlarning tarkibiy qismi sifatida yangilanmoqda; o‘tish davri zaruriyati, tub
ijtimoiy islohotlarning yo‘nalishlaridan biri sifatida tarixiy zaruriyatni ifodalaydi;
nafaqat umumiy ma’naviy muhit, balki jamiyat har bir aozosining ruhiyati, maqsad va
ehtiyojlari sohasidagi o‘zgarish hamdir; ma’naviy-falsafiy merosni egallash negizida
falsafada yangi yo‘nalishlar tarkib topmoqda.
Falsafa sohasidagi o‘zgarish va yangilanishlar mafkuraviy jarayonlar bilan o‘zaro
bog‘langandir.
Falsafiy dunyoqarashni yangilashning zaruriy jihatlarini quyidagi yo‘nalishlar bilan
bog‘liq holda tushuntirish mumkin: a) kelajagi buyuk davlat barpo etilmoqda; b)
fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish haqidagi g‘oyalar tarkib topmoqda; v)
siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy hayotdagi o‘zgarishlarni xalqimiz
ongiga singdirish zaruriyati kun tartibiga qo‘yilmoqda; g) har bir fuqaroda O‘zbekiston
Konstitutsiyasi g‘oyalarini e’tiqodga aylantirish jarayoni davom etmoqda; d) jamiyatda
osoyishtalikni va xavfsizlikni ta’minlashda ijtimoiy-falsafiy dunyoqarashning roli ortib
bormoqda.
Shunday qilib falsafiy dunyoqarash tizimini shakllantirish va rivojlantirishning
ob’ektiv-sub’ektiv imkoniyatlari qaror topmoqda. Bular quyidagilarda aniq namoyon
bo‘lmoqda: jamiyatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik ta’minlangan; fuqarolarning
siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy haq-huquqlari qonuniy tarzda kafolatlangan; jamiyatning
barcha sohalarini demokratlashtirish va erkinlashtirish davlat siyosati darajasida
amalga oshirilmoqda; aholining ma’naviy-ma’rifiy salohiyati yuksalmoqda.
Agar biz O‘zbekiston taraqqiyotini jahon yo‘nalishlari kontekstida qarab
chiqadigan bo‘lsak, shu narsa ayon bo‘ladiki, mustaqillik tufayli O‘zbekiston o‘ziga
xos, o‘ziga mos ijtimoiy tizimni vujudga keltirdi. Uni tarkib toptirishda milliy va jahon
siyosiy tarixining eng yaxshi anoanalaridan ijobiy foydalanildi. Tabiiyki, bunda
respublikamizning o‘ziga xos xususiyatlari ustivor darajada o‘rin egalladi.
O‘zbekiston andozasini belgilaydigan asosiy omillari quyidagilar kirishi mumkin:
Yevroosiyo yo‘lida hal qiluvchi o‘rin tutish, yer osti boyligining ko‘pligi; energetik va
suv resurslariga boyligi; qulay tabiiy muhit; demografik vaziyat; milliy jihatdan aholi
tarkibining xilma-xilligi; xalq turmush tarzida sharq sivilizatsiyasining keng o‘rin
tutishi; ulkan iqtisodiy salohiyatga ega bo‘lishlik; mehnat resurslarining boyligi; ilmiy
va intellektual kuchlarning o‘sganligi va h.k.
