Ilmiybaza.uz FALSAFANING METOD, QONUN VA KATEGORIYALARI. FALSAFIY USLUBLAR, QONUNLAR VA KATEGORIYALAR. Falsafada metod, metodologiya, metodika tushunchalari. Ilmiy maktablar, metod, metodologiya, metodika tushunchalari Ilmiybaza.uz Ilmiy maktablar o‘zida muayyan shaxs, olimning ilmiy faoliyati yo‘nalishini o‘rganish natijasida shakllangankasb egalari, olimlar kogortasi bo‘lib, unda muayyan g‘oya, nazariya doirasida hamjihatlikda faoliyat olib boriladi. Ilmiy maktab tushunchasi metod tushunchasidan kengroqdir. Ilmiy maktablar fan taraqqiyotida vorisiylikni ta’minlaydi, ya’ni fandagi tizimli rivojlanishi o‘zida namoyon qiladi. Ilmiy maktablarning paradigmal va lokal darajalari farqlanadi. I.Nyuton, A.Eynshteyn, N.Bor, I. Prigojin ilmiy maktablari paradigmal darajani namoyon qilsa, mamlakat, alohida oliy ta’lim muassasalari yoki ilmiy tadqiqot institutlarida faoliyat olib boradigan ilmiy maktablar lokal darajani aks ettiradi. Ilmiy maktabning paradigmal darajasi o‘z navbatida o‘z yetakchilariga ega bo‘lgan lokal darajadagi ilmiy maktabning majmuini tashkil qiladi. Ilmiy maktablarda bir yoki undan ortiq yetakchilar bo‘lishi mumkin. Ilmiy maktabda o‘ziga xos ilmiy innovatsion mexanizmlar amal qiladi, ularning paydo bo‘lishi doimo yangi g‘oyalarni amaliyotga joriy qilishda shu g‘oyaga aks g‘oyani ilgari suruvchi opponentlar bilan kurashida shakllanadi. Ba’zi olimlarning fikriga ko‘ra, yangi g‘oyalar ilgaridan qotib qolgan eski g‘oyalardan amaliy ahamiyati bilan ustuvorlikqiladi, ilmiy maktab vakillarining shu g‘oyani himoya qilishi uning amaliyotiga joriy qilinishining garovidir. Ilmiy maktabda ustozning rahbarlik mahorati va ilmiy salohiyati, olimlilik mas’uliyati muhim ahamiyatga ega. Ilmiy maktablar nazariy konsepsiyalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan ilmiy g‘oyalar majmui shaklida namoyon bo‘ladi. Ilmiy maktablar ilgari g‘oyalarning masshtabi, ularning ahamiyatiga ko‘ra bir biridan farq qiladi. Ilmiy maktablarning o‘zga xos xususiyati g‘oyalarni umumlashtirish xossasiga egalikdir. Ilmiy maktablar individual ilmiy tadqiqot olib borish metodi shakllanadi. Metod (yunon. Metods- ysul) keng ma’noda yo‘l, ijodiy faoliyatning har qanday shakli kabi ma’nolarni anglatadi. Metod u yoki bu shaklda ma’lum qoida, tartib, usul, harakat va bilim mezonlarinig yig‘indisi hamdir. U tamoyillar, tizimi bo‘lib, subyektni aniq vazifani bajarishga, faoliyatning shu sohasida ma’lum Ilmiybaza.uz natijalarga erishi sari yunaltiradi. U haqiqatni izlashda vaqt, kuchini tejaydi, maqsadga eng yaqin va oson yo‘l bilan yetishishga yordam beradi. Metodning asosiy vazifasi faoliyatning bilish va boshqa shakllarini boshqaruvidan iborat. Biroq: - birinchidan, metod va metodologik muammolarning rolini inkor qilish yoki to‘g‘ri baholamaslik(“metodologik negavizm”); - ikkinchidan, metodning ahamiyatini bo‘rttirish, mutlaqlashtirish, uni barcha masalalarning kaliti, ilmiy yangiliklarni yaratishning eng qulay vositasi (metodologik eyforiya), deb tushunish noto‘g‘ridir. Har qanday metod muayyan nazariya asosida yaratiladi va tadqiqotning zaruriy sharti sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir metodning samaradorligi uning chuqur mazmun va mohiyatga egaligi, nazariyaning fun- damentalligi bilan asoslanadi. O‘z navbatida, metod mazmuni kengayib boradi, ya’ni bilimning chuqurlashishi va kengayishi, tajribaga tatbiq etilishi bilan metodning ko‘lami ham o‘zgaradi. Ilmiy bilishda nafaqat ilmiy natija (bilimlar majmui) va predmetninig mohiyatini anglash, balki unga eltuvchi yo‘l, ya’ni metod ham haqiqiy bo‘lmog‘i lozim. Shunga ko‘ra, predmet va metodni bir-biridan ayri holda tushunish mumkin emas. Har qanday metod u yoki bu darajada real hayotiy jarayonlarda shakllanadiva yana unga qaytadi. Metod har qanday tadqiqot boshlanishida to‘la holda namoyon bo‘lmasa-da, ma’lum darajada predmetning sifat o‘zgarishi bilan har safar yangidan shakllanadi. Metod bilish predmeti va harakatining sun’iy ravishida bog‘lamaydi, balki ularning xususiyatlari o‘zgarishi bilan o‘zgarib boradi. Ilmiy tadqiqot predmetga dahldor dalil va boshqa belgilarni jiddiy bilishni talab qiladi. U ma’lum materialning harakati, uning xususiyatlari, rivojlanish shakllari va h.k.larda namoyon bo‘ladi. Demak, metodning haqiqiyligi, eng avvalo, tadqiqot (obyekt) predmetining mazmuni bilan bog‘liq. Ilmiybaza.uz Metod subyekt va obyektning murakkab dialektikasi asosida rivojlanadi va bunda oxirgisi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu ma’noda, har qanday metod, eng avvalo, obyektiv, mazmunli va aniq bo‘lsa-da, ayni paytda, subyektiv hamdir. Biroq u faqat mavjud qoidalar tizimi emas, balki obyektiv ilmiylikning davomi sifatida namoyon bo‘ladi. Metod metodikada konkretlashadi. Metodika daliliy materiallarni yig‘ish va saralash vositasi, aniq faoliyat turidir. U metodologik tamoyillardan farq qilsada ularga asoslanadi.Metodlar xilma-xilligiga qarab, turli mezonlar asosida klassifikatsiya qilinadi. Eng avvalo, ma’naviy, g‘oyaviy (shuningdek, ilmiy), moddiy va amaliy faoliyat metodlarini ajratmoq lozim. Fan tarixida metodlar yangi nazariyalarni yaratish jarayonida shakllanadi. Yangilik yaratish san’ati yangiliklar jarayonida kamol topadi. Dastlabki tadqiqot tajribada shakllanar ekan, metod tadqiqotning boshlang‘ich nuqtasi, amaliyot bilan nazariyani bog‘lovchi vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Metod va nazariyaning uzviy aloqasi ilmiy qonunlarinig metologik rolida o‘z aksini topgadi. Har qanday fanga oid qonun insonni voqelikdagi narsa va hodisalarni shu fanga mansub sohaga mos fikrlashga undaydi. Masalan, energiyaning saqlanish qonuni bir vaqtning o‘zida metodologik tamoyil bo‘lib, u oliy nerv faoliyatining reflektorlik nazariyasi, hayvonlar va inson axloqni tadqiq qilishning metodlaridan biri hamdir. Ilmiy tadqiqot jarayoni tarixan ishlab chiqilgan metodlar asosida amalga oshiriladi. Hech kim hech qachon haqiqatni yo‘qidan bor qila olgan emas. Albatta, olim izlanishlar, xatolar qurshovida harakat qiladi. Ba’zi hollarda bir narsani izlash jarayonida butunlay boshqa narsa yaratiladi. Metod o‘z-o‘zidan tadqiqotning muvaffaqiyatli bo‘lishini ta’minlay olmaydi, chunki nafaqat yaxshi metod, balki uni qo‘llash mahorati ham muhimdur. Ilmiy bilish jarayonida turli metodlardan foydalaniladi. Umumiy darajasiga ko‘ra, ular keng yoki tor ko‘lamda qo‘llaniladi. Har qanday fan o‘z predmetini o‘rganishda u yoki bu obyektning mohiyatidan kelib chiquvchi turli xususiy metodlardan foydalanadi. Masalan, ijtimoiy jarayonlarni o‘rganish metodi olamning ijtimoiy shakli, uning qonuniyatlari, mohiyatining Ilmiybaza.uz hususiyatlari bilan belgilanadi. Metodologiya – faoliyatda qo‘llaniladigan ma’lum usullar tizimi (fanda, siyosatda, san’atda va h.k.) va tizim haqidagi ta’limot yoki metod nazariyasi sifatida amal qiladi. Hozirgi davrda metodologiya faqat ilmiy bilish sohasi bilan cheklanishi mumkin emasligi ayon bo‘ldi va u albatta, bilish chegarasidan chiqishi va o‘z sohasida amaliyotida ham qo‘llanishi zarur. Bunda bilish va amaliyotning uzviy aloqadorligiga e’tibor qaratmoq kerak. Metodologiya – faqat metodlarni emas, balki tadqiqotni ta’minlovchi boshqa vositalarni ham o‘rganadi. Tamoyil, qoida va ko‘rsatmalar shuningdek, kategoriya hamda tushunchalar mana shunday vositalar jumlasiga kiradi. Nomuvoziy, beqaror dunyo sharoitlarida voqelikni metodologik o‘zlashtirishning o‘ziga xos vositalarini ajiratish fan rivojlanishinig “postnoklassik”, deb nomlangan hozirgi bosqichda ancha dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Fan metodologiyasi uning strukturasi, taraqqiyoti, ilmiy tadqiqot vositalari va usullari, uning natijalarini asoslash yo‘llari, bilimni tajribaga tadbiq qilish mexanizmlari va shakllrini o‘rganadi. Xullas, metodologiya metodlar yig‘indisi va faoliyat turi haqdagi ta’limotidir. Metodlarning tasnifi. Metodlar umumiylik darajasi va amal qilish doirasiga ko‘ra bir necha guruhga bo‘linadi. Ular: fan metodlari, xususiy ilmiy metodlar, umumilmiy tadqiqot metodlari, empiric tadqiqot metodlari, nazariy tadqiqot metodlari, umum- mantiqiy metodlar, fanlararo tadqiqot metodlari, falsafa metodlari, ijtimoiy-gumanitar fanlar metodlari kabilardir. Quyida ularning mazmunini tahlil qilamiz. Fan metodlari – ma’lum fan tarmog‘iga kiruvchi yoki fanlar tutashgan joyda vujudga kelgan muayyan fan sohasida qo‘llaniladigan usullar tizimi. Har bir fundamental fan, mohiyat- e’tibori bilan, o‘z predmetga va o‘ziga xos tadqiqot usullarga ega bo‘lgan sohalar majmuidir. Fanda, ko‘p hollarda tanlangan metod tadqiqotninig taqdirini hal qiladi. Aynan bir daliliy materialni turli metodlar asosida o‘rganish ziddiyatli xulosalarga olib kelishi mumkin. Ilmiy bilishdagi to‘g‘ri metodni xarakterlar ekan, F.B Bekon uni yulovchining yo‘lini yorituvchi chiroq bilan qiyoslaydi. Noto‘g‘ri yo‘ldan bora turib, u yoki bu masalani hal qilishda muvaffaqiyatga erishishga umid qilish mumkin emas. Zero, nafaqat natija, balki Ilmiybaza.uz unga eltuvchi yo‘l ham to‘g‘ri bo‘lmog‘i lozim. Fan metodlarining guruhlarga bo‘linishi bir nechta asoslarga ega. Bilish jarayonida uning roli va o‘rni nuqtai nazarida: formal, empirik, nazariy tadqiqot, izohlash, shuningdek, boshqa metodlarga ajratish mumkin. O‘z navbatida, bilishninig sifat va son, bilvosita va bevosita original hamda faoliyati metodlari ham mavjud. Metodlarni tanlash va turli metodik tadqiqot faoliyatida qo‘llash o‘rganilayotgan hodisa tabiati va quyilgan vazifalar bilan xarakterlanadi. Fanlararo tadqiqot metodlari – asosan fan sohalari tutashgan joyda amal qiladigan (metodologiyaning turli darajasi elementlarini birlashtirish natijasida yuzaga kelgan) bir qancha sintetik va integrativ usullar majmui. Mazkur metodlar kompleks ilmiy dasturlarni amalga oshirishda keng qo‘llaniladi. Xususiy ilmiy metodlar - materiya harakatining asosiy shakliga mos bo‘lgan muayyan fanda qo‘llaniladigan bilish usullari, tamoyillari, tadqiqot usullari va tartib- tamoyillari majmui. Mexanika, fizika, kimyo, biologiya va ijtimoiy-gumanitar fanlarning metodlari shular jumlasidandir. Xususiy fanlar metodlarining o‘ziga xos xususiyatlari moddiy ifodasini topgan bilish vositalari: mikrofizikada zarralarni tezlatgichlar, tibbiyotda a’zolar faoliyatini qayd etuvchi turli o‘lchagichlar va shu kabilar hozirgi zamon metodologik tadqiqotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Umumilmiy yondashuvlarning muhim roli shundan iboratki, o‘zining «oraliq xususiyati»ga ko‘ra, ular falsafiy va aslida ilmiy bilim (shuningdek, tegishli metod)larning o‘zaro o‘tishida vositachilik qiladi. Mazkur metodlar barcha fanlarda qo‘llanilganligi uchun ham ular umumilmiy metodlar deb ataladi. Ammo ularni fanlarda qo‘llashda har bir fan yoki fan sohasining xususiyatlari, tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy hodisalarni bilish xususiyatlari e’tiborga olinadi. Tadkiqotning umumiy mantiqiy metodlari - mantiqiy musho- hida yuritish orqali egallangan bilimlar majmui bo‘lib, ular quyidagilar: analiz—obyektni amalda yoki fikran tarkibiy qismlarga ajratish; sintez - qismlardan butunni, xuddi shunday tarzda, qayta birlashtirish. Sintez natijasida mutlaho yangi obyekt hosil bo‘ladi. Ilmiybaza.uz Analiz (tahlil qilish faoliyati) jarayonida fikr murakkablikdan oddiylikka, tasodifdan zaruratga qarab, xilma- xillikdan ayniyatga va birlikka qarab xarakat qiladi. Analiz qilishning maqsadi qismlarni, murakkab butunning unsurlari sifatida bilish va ular o‘rtasidagi aloqa va qonuniyatlarni aniqlashdan iboratdir. Biroq analiz mohiyatni ajratib qarashga olib keladiki, mavhum holda qolayotgan birlik, xilma- xillikdagi birlik sifatida hali ochilmagan bo‘ladi. Sintez, aksincha, analiz vositasi bilan ajratilgan qismlar, xossalar, munosabatlarni yagona bir butunga birlashtirish jarayonidan iborat. Sintez birlikdan tafovutga va xilma-xillikka qarab yo‘naltirilgan bo‘lib, umumiylik va ayrimlikni, birlik va xilma-xillikni muayyan jonli butunga birlashtiradi. Analiz va sintez chambarchas bog‘lik holda amal qiladi. Mavhumlashtirish-o‘rganilayotgan hodisaning bir qancha xossalari va nisbatlaridan fikranuzoqlashish, ayni paytda tadqiqotchini qiziqtirgan xossalarni (eng avvalo, muhim, umumiy xossalarni) ajratish jarayoni. Mazkur jarayon natijasida har xil «mavhum predmetlar» olinadi. Bunda «mavhum predmetlar» deganda alohida tushunchalar va kategoriyalar («rivojlanish», «qarama-qarshilik», «fikrlash» va b.) hamda ularning tizimlari tushuniladi. Matematika, mantik, dialektika va falsafa eng rivoj- langan tizimlardir. Ko‘rib chiqilayotgan xossalarning qay biri muhim kaysinisi ikkinchi darajali ekanligini aniqlash mavhumlashtirishning bosh masalasidir. Mazkur masala har bir muayyan holatda, eng avvalo, o‘rganilayotgan predmetning tabiatiga, shuningdek, tadqiqotning muayyan vazifalariga qarab hal qilinadi. Umumlashtirish—predmetning umumiy xossa va belgilarini aniqlash jarayoni bo‘lib, mavhumlashtirish bilan chambarchas bog‘liq. Bunda har qanday umumiy (abstrakt-umumiy) yoki muhim (muayyan umumiy, qonun)belgilar ajratilishi mumkin. Ideallashtirish – tajribada prinsipial amalga oshirib bo‘maydigan, lekin real olamda ularning timsoli bulgan obyektlarning tushunchalarini fikran shakllantirishni ifodalaydigan («nuqta», «ideal gaz», «mutlaqo qora jism» va h.k.) tushuncha. Ilmiybaza.uz Ideallashtirilgan obyektlar, pirovard natijada, obyektiv ashyolar, real jarayon va hodisalarning in’ikosi sifatida maydonga keladi. Ideallashtirish yordamida shakllangan tushunchalardan keyinchalik real obyektning in’ikosi sifatida izlanishlar olib borishda, mulohazalar yuritishda, real jarayonlarning mavhum sxemalarini tuzishda foydalanish mumkin. Ideallashtirish ilmiy yoki g‘ayriilmiy, real yoxud mavhum bo‘ladi. Ilmiy, real ideallashtirishni mavhum ideallashtirishdan farqlaydigan belgi shundan iboratki, unda hosil etilgan ideallashtirish obyektlari, shaxslar muayyan sharoitlarda ideallashtirilgan, ya’ni real obyektlar atamalarini ishlatib, talqin etish mumkin. Induksiya—ayrimlik (tajriba, dalil)dan umumiyga (ularni umumlashtirib xulosa chiqarishga) fikran harakat qilish; deduksiya — bilish jarayonining umumiydan ayrimlikka yuksalishi. Induksiya va deduksiya o‘zaro bog‘lanadi hamda bir-birini to‘ldiradi. Tajriba hamisha cheksiz va nomukammal bo‘lganligi uchun induktiv xulosalar doim muammoli (ehtimoliy) xususiyatga egadir. Induktiv umumlashtirishlarga, odatda, tajribada bilingan haqiqatlar (empirik qonunlar) deb qaraladi. Induktiv umumlashtirish turlaridan ommaviy induksiya, to‘liqsiz induksiya, to‘liq induksiya, ilmiy induksiya va matematik induksiya ajratiladi. Mantiqda sababiy aloqalarni aniqlashning induktiv metodlari-induksiya qonunlari (Bekon-Mill induktiv tadqiqot qoidalari) farqlanadi. Yagona o‘xshashlik, yagona tafovut, o‘xshashlik va tafovut, bog‘liq o‘zgarishlar metodlari va qoldiqlar metodi shular jumlasidandir. Deduksiyaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, tadqiqotchi deduksiya vositasida bir sinf, bir jins, bir guruh narsa yoki hodisa to‘g‘risidagi umumiy bilimlardan ularning har biri u haqida alohida bilimlarni hosil qiladi. Insonning bilish tajribasidan shu narsa ma’lumki, agar biron xususiyat bir toifa yoki bir jinsdagi hamma narsa yoki hodisalarga xos bo‘lsa, bu xususiyat shu toifa yoki jinsga oid har bir narsa yoki hodisaga ham xos bo‘ladi. Analogiya (moslik, o‘xshashlik) — o‘xshash bo‘lmagan obyektlarning ayrish jihatlari, xossalari va munosabatlaridagi o‘xshashliklarni aniqlash. Aniqlangan o‘xshashlik asosida tegishli analogiya bo‘yicha xulosa chiqariladi. Uning umumiy Ilmiybaza.uz sxemasi: V obyekt a, ‘, s, d belgilarga ega; S obyekt, s, d belgilarga ega; binobarin, S obyekt a belgiga ega bo‘lishi mumkin. Analogiya haqiqiy emas, balki ehtimoliy bilim beradi. Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarishda muayyan obyekt (model)ni ko‘rib chikish natijasida olingan bilim boshqa nisbatan kam o‘rganilgan obyektga ko‘chiriladi. Sistemali yondashuv-fanda turli obyektlarni sistemalar sifatida tadqiq etishni nazarda tutadigan metodologik tamoyil (talab)lar majmui. Mazkur talablarga quyidagilar kiradi: a) har bir elementning tizimdagi o‘rni va funksiyalariga bog‘liqligini aniqlash, bunda butunning xossalari uning tarkibiy qismlari xossalarining yig‘indisiga bog‘liq bo‘lmasligini e’tiborga olish; b) tizimning xulq-atvori uning alohida tarkibiy qismlari xususiyatlari hamda uning tuzilishi xossalariga qay darajada bog‘liqligini tahlil qilish; v) tizim bilan muhitningo‘zaro aloqalari mexanizmini tadqiqqilish; g) mazkur tizimga xos bo‘lgan daraja- lilikning xususiyatini o‘rganish; d) tizimni har tomonlama, ko‘p jihatli tavsiflashni ta’minlash; e) tizimga dinamik rivojlanayotgan yaxlitlik deb qarash. Sistemali yondashuv o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi murakkab obyektlar (ko‘pdarajali, iyerarxik, o‘z-o‘zini tashkil etuvchi biologik, psixologik, sotsial va h.k. sistemalar)ni tadqiq etishda keng qo‘llaniladi. Sistemali yondashuvning muhim xususiyati shundaki, faqat tadqiqot obyektigina emas, balki tadqiqot jarayonining o‘zi ham murakkab sistema sifatida namoyon bo‘ladi. Uning asosiy vazifasi obyekt turli modellarini yaxlit qilib birlashtirishdir. «O‘z-o‘zini tashkil etish» tushunchasi sistemali yondashuvning muhim tushunchasidir. Mazkur tushuncha tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar qat’iy emas, balki ehtimoliy xususiyatga ega bo‘lgan murakkab, ochiq o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi tizim (tirik hujayra, organizm, biologik populyatsiya, odamlar jamoasi va sh.k.)ni yaratish, rivojlantirish yoki takomillashtirish jarayonini tavsiflaydi. Hozirgi zamon fanida o‘z-o‘zini tashkil etuvchi tizimlar o‘z- o‘zini tashkil etish umumilmiy nazariyasi — sinergetikaning tadqiqot predmetini tashkil qiladi. Ilmiybaza.uz Falsafa metodlari. Falsafa metodlarining asoslari bevosita amaliy faoliyat bilan bog‘liq. Turli aniq vazifalarni hal qilishning zaruriy shartlaridan biri universal xususiyatga ega bo‘lgan umumiy falsafiy metodlarga murojaat qilishdir. Bu metodlar hakiqatini anglashda umumiy yo‘lni ko‘rsatadi. Mazkur metodlarga falsafaning qonun va kategoriyalari, kuzatish va tajriba, taqqoslash, analiz, sintez, induksiya, deduksiya va h.k.lar taalluqli. Agar maxsus metodlar obyektning qonuniyatlarini o‘rganishning xususiy usullari sifatida namoyon bo‘lsa, falsafiy metodlar shu obyektlarda namoyon bo‘ladigan, alohida xususiyatlardagi harakat, taraqqiyotning eng umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Aynan shu o‘rinda tajriba hal qiluvchi ahamiyatga ega. Har bir metod obyektning alohida tomonini bilishga imkoniyat yaratadi. Falsafaning eng qadimgi keng tarqalgan metodlardan biri dialektika bo‘lsa, ikkinchisi metafizikadir. Birok, falsafa metodlari bular bilan cheklanmaydi. Bugungi kunda uning sofistika, eklektika, analitik (hozirgi zamon analitikfalsafasi), intuitiv, fenomenologik, sinergetik, germenevtik (tushunishi) va boshqa turlari ham mavjud. Endilikda turli metodlarni birlashtirish jarayoni ham ro‘y bermoqda (masalan, Gadamer germenevtikani ratsional dialektika bilan birlashtirishga harakat kiladi). Ijtimoiy-gumanitar fanlar metodlari. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda kuzatish natijalari ko‘p jihatdan kuzatuvchining shaxsiga, uning hayotiy qarashlariga va boshqa subyektiv omillarga bog‘liq bo‘ladi. Mazkur fanlarda oddiy (dalillar va hodisalar chetdan turib kayd etiladi) kuzatish va ishtirokchilikka asoslangan ichdan turib (bunda tadqiqotchi ma’lum ijtimoiy muhitga qo‘shiladi, unga moslashadi va hodisalarni «ichidan» tahlil qiladi) kuzatish farqlanadi. Psixologiyada kuzatishning o‘z-o‘zini kuzatish (introspeksiya) va empatiya (boshka odamlarning ruxiy kechinmalariga kirib borish, ularning ichki dunyosi - sezgilari, fikrlari, xohish- istaklarini tushunishga intilish va h.k.) farqlanadi. Etnometodologiya ichdan turib kuzatishning turlaridan biri bo‘lib, u ijtimoiy hodisa va voqealarni tavsiflash hamda kuzatish natijalarini ularni tushunish g‘oyalari bilan to‘ldirilshi nazarda tutadi. Mazkur yondashuv hozirda etnografiya, ijtimoiy antropologiya, sotsiologiya va kul’turologiyada tobora keng qo‘llanilmoqda. Ilmiybaza.uz Ijtimoiy eksperimentlar ular ijtimoiy tashkil etish va jamiyatni boshqarishni oqilonalashtirishning yangi shakllarini amalga tatbiq etishga ko‘maklashmoqda. Ijtimoiy eksperiment obyekti odam- larning ma’lum guruhi eksperimentning bevosita ishtirokchilaridan biri bo‘lib, ularning manfaatlari bilan hisoblashishga to‘g‘ri keladi, tadqiqotchi esa o‘zi o‘rganayotgan vaziyatga bevosita qo‘shiladi. Ijtimoiy eksperimentlar tadqiqotchidan axloqiy va yuridik norma va tamoyillarga qat’iy rioya etishni talab qiladi. Bu yerda (tibbiyotda bo‘lgani singari) «ziyon yetkazma!» tamoyili muhim ahamiyatga ega. Insonning intim dunyosiga kirish quroli bo‘lib xizmat qilish - ijtimoiy eksperimentlarning asosiy xususiyati. Shakllantiruvchi eksperi- mentda muayyan ruhiy faoliyat qanday shakllanishini aniqlash uchun tajriba o‘tkazilayotgan shaxs turli eksperimental sharoitlarga qo‘yiladi va unga ma’lum masalalarni hal qilish taklif etiladi. Bunda murakkab ruhiy jarayonlarni shakllantirish va ularning tuzilishini yanada chuqurroq tadqiq qilish mumkin. Mazkur yondashuv pedagogik psixologiyada qo‘llaniladi. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda falsafiy va umumiy ilmiy vositalar, metod va amallardan tashqari, mazkur fanlarning predmeti bilan bog‘liq maxsus vositalar, metod va amallardan ham foydalaniladi. Ularning jumlasiga quyidagilar kiradi. Ideografik metod- alohida tarixiy dalillar va hodisalarning o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflash. Dialog (savol-javob metodi) – ikki va undan ortiq kishilar orasidagi muloqot. Hujjatlarini tahlil qilish – son va sifat jihatidan tahlil qilish (kontent- analiz ). So‘rovlar o‘tkazish- maxsus tayyorlangan savollar yordamida u yoki bu masalaga oid ijtimoiy fikrini anglash, (yuzma – yuz) so‘rov (intervyu) yoki sirtidan (so‘rovnoma yordamida, pochta, telefon orqali va sh.k.) so‘rov o‘tkazish, ommaviy va maxsus so‘rovlar farqlanadi. Maxsus so‘rovlarda professional ekspertlar axborot olishning bosh manbai hisoblanadi. So‘rovnomada tadqiqot maqsadlari va faraziga muvofiq ma’lumot olish uchun zarur savollar turkumini o‘z ichiga olgan anketani ishlab chiqishga alohida e’tibor beriladi. So‘rovnomada maqsad asosli bo‘lishi; savollar tushunarli va ziddiyatli tuzilmagan bo‘lishi; respondentga (javob beruvchida) salbiy ma’sir ko‘rsatmasligi lozim. Savollar yopiq yoki ochiq shaklda berilishi mumkin. Anketada javob variantlarining to‘liq to‘plami berilgan savol Ilmiybaza.uz yopiq savol deb ataladi. So‘rovdan o‘tayotgan shaxs uning fikriga mos variantni belgilab qo‘yadi, xolos. Bu holda ochiq savollardan foydalaniladi. Ochiq savolga javob bera turib, javob berayotgan odam faqat o‘z tasavvuriga tayanadi, bunday javob nisbatan ko‘proq individuallashgan hisoblanadi. Ilmiybaza.uz Tadqiq etilayotgan hodisa, jarayon to‘g‘risida ishonchli ma’lumot olishi uchun barcha kontingentni so‘rovga jalb etish shart emas, chunki tadqiqot obyekti miqdor jihatidan juda katta bo‘lishi mumkin. Tadqiqot obyekti bir necha yuz kishidan ko‘p bo‘lganidan tanlab so‘rovnoma o‘tkaziladi. Yozma so‘rov – anketlashtirish. Uning asosida avvaldan ishlab chiqilgan savolnoma (anketa) yotadi, respon- dentlarning (so‘rovdan o‘tayotganlar) barcha savollarga javoblari izlanayotgan empirik axborotni tashkil etishi kerak. Proyektiv metodlar (psixologiyaga xos) - insonning produktiv faoliyati natijalariga qarab, uning shaxsiy xususiyatlarini bevosita o‘rganish usuli. Testlash (psixologiya va pedagogikada)-standartlashtiril- gan topshiriqlar bo‘lib, ularni bajarish natijalari ayrim shaxsiy xususiyatlar (bilim, ko‘nikma, xotira, zehn va sh.k.)ni o‘lchash imkonini beradi. Testlarning ikki asosiy guruhi farqlanadi- intellekt testlari (mashhur koeffitsiyentda) va erishilgan (kasbda, sportda va h.k.) natijalar testlari. Shuningdek, testlarning blankali, uskunali (masalan, komp’yuterda) va amaliy turlari farqlanadi; shuningdek, individual va guruhli uslublari qo‘llanadi. Testlar bilan ishlashda axloqiy jihat muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, layoqatsiz yoki g‘irrom tadqiqotchining qo‘lida testlar jiddiy zarar keltirishi mumkin. Sotsiometriya metodlari - ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda matematika vositalaridan foydalanishdir. Undan ko‘pincha «kichik guruhlar»ni va ulardagi shaxslararo munosabatlarni o‘rganishda foydalaniladi. Hozirgi zamon metodologiyasi. «Kumatoid», «case stu- dies», «abduksiya» tushunchalari an’anaviy metodologik tu- shunchalar ruhida tarbiyalangan odamga erish tuyulishi mumkin. Ammo, aynan ular metodologiyaning hozirgi rivojlanish bosqichining o‘ziga xos xususiyati ilmiy muomalaga mutlaqo yangi tushunchalarni kiritish bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Mazkur tushunchalarning aksariyati muayyan (xususiy) fanlar sohasi bilan bog‘liq, Bunday tushunchalar qatoriga hozirda ancha mashhur bo‘lgan «bifurkatsiya», Ilmiybaza.uz «fluktuatsiya», «dis- sipatsiya», «attraktor» tushunchalarini, shuningdek, «kumatoid» (yunoncha-to‘lqin) degan innovatsion tushunchani kiritish mumkin. Kumatoid - suzayotgan obyektni anglatadi va obyektlarning tizimli xususiyatini aks ettiradi. U vujudga kelishi, hosil bo‘lishi, shuningdek yo‘qolishi, parchalanishi mumkin. U o‘zining barcha elementlarini birdaniga emas, balki o‘ziga xos «hissiy-o‘ta hissiy» tarzda namoyon etadi. Masalan, tizimli obyekt - o‘zbek xalqini ma’lum vaqt, makon bo‘lagida ifoda etish va mahalliylashtirish mumkin emas. Boshqacha qilib aytganda, obyektni yaxlit ifoda etish uchun o‘zbek xalqining barcha vakillarini yig‘ish mumkin emas. Shu bilan birga, mazkur obyekt soxta emas realdir. Uni kuzatish, o‘rganish mumkin. U butun sivilizatsion- tarixiy jarayonning yo‘nalishini ko‘p jixatdan belgilab beradi. Yana bir misol - talabalar guruhi. U dam paydo bo‘ladigan, dam ko‘zdan yo‘qoladigan suzuvchi obyekt sifatida o‘zaro aloqalarning deyarli barcha tizimlarida namoyon bo‘ladi. Masalan, o‘quv mashg‘ulotlari tugaganidan keyin guruh yaxlit obyekt sifatida mavjud bo‘lmaydi, ammo institutsiyaviy belgilangan ma’lum vaziyatlar (guruhraqami, talabalar soni, guruh tuzilishi, umumiy xususiyatlari)da u obyekt sifatida namoyon bo‘ladi va o‘z- o‘zini identifikatsiya qiladi. Bundan tashkari, mazkur kumatoid guruh, a’zolari o‘rtasidagi do‘stlik, raqobat va boshqa munosabatlar bilan ham qo‘llab-quvvatlanadi. Kumatoidning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u vaqt va makonda maxdshgaylashishga befarq bo‘libgina qolmay, substrat-o‘zini tashkil etuvchi materialga ham qattiq bog‘lanmagan. U tizimli xususiyatlarga ega emas. Binobarin, mazkur xususiyatlar uning tarkibiy qismlariga mavjud yoki mavjud emasligiga, ayniqsa, ularning rivojlanish yo‘nalishi yoxud xulq-atvor tarziga bog‘liq. Kumatoidni moddiy tarzda mustahkamlangan ma’lum bir xususiyat yoki bunday xususiyatlar to‘plami bilan aniq identifikatsiya kilish mumkin emas. Butun ijtimoiy hayot suzuvchi obyektlar- kumatoidlar bilan to‘lib-toshgan. «Case studies», ya’ni vaziyatli tadqiqotlar o‘tkazish hozirgi zamon metodologiyasidagi muhim yangilikdir. Mazkur tadqiqotlarni o‘tkazishda fanlararo tadqiqotlar o‘tkazish metodologiyasiga tayaniladi, ammo individual subyektlarni, Ilmiybaza.uz mahalliy,guruhiy dunyoqarashlar va vaziyatlarni o‘rganish nazarda tutiladi. «Case studies» atamasi pretsedentning, ya’ni kuzatish ostida bo‘lgan va tushuntirishning mavjud qonunlari doirasiga sig‘maydigan individuallashtirilgan obyektning mavjudligini aks ettiradi. Vaziyatli tadqiqot metodologiyasi neokantiantlar Baden maktabining idiografik metodi bilan boglik. Hozirgi zamon metodologiyasi o‘z an’anaviy metodlarining universalligi cheklanganligini tushunadi. Masalan, gipotetik-deduktiv metod ishni tayyor gipotezalardan boshlab, «dalillarni eng yaxshi tushuntirish» bosqichidan sakrab o‘tganligi uchun tanqid qilinadi. Abduksiya fikr yuritish orqali empirik dalillardan ularni tushuntiruvchi gipotezaga yuksalishni nazarda tutadi. Bunday fikr yuritish turmutssha va amaliyotda ko‘p uchraydi. Dar bir inson tushuntirish yo‘llarini izlashga beixtiyor abduksiyaga murojaat etadi. Masalan, shifokor kasallik alomatlariga qarab, uning sababini, detektiv esa jinoyat izlariga qarab jinoyatchini qidiradi. Xuddi shuningdek, olim ham sodir bo‘layotgan hodisani tushuntirishda abduksiya metodidan foydalanadi. Mazkur atama induksiya va deduksiya singari mashhur, keng e’tirof etilgan bo‘lmasa ham, u yangi hamda samarali metodologik strategiyani ishlab chiqishda muhim rol’ o‘ynaydi. Evristika yunoncha heurisko- topaman, kashf etaman, degan so‘zdan kelib chiqqan. «Evristika» atamasining qo‘llanilishi qadimgi yunon olimi aleksandriyalik Papp (miloddan avvalgi III asr) nomi bilan bog‘lanadi. Bu nuqtai nazardan evristika matematika masalalarini yechishni o‘rganishni istaganlarga mo‘ljallangan qoidalarning maxsus to‘plami sifatida namoyon bo‘ladi. «Mahorat sirlari» hamisha qat’iy sir tutilgan va tavsiflanmagan. Evristikani kashfiyotlar to‘g‘risidagi fan sifatida tavsiflash barcha zamonlarda ham juda murakkab vazifa hisoblangan. G.Leybnitsning «Kashfiyot san’ati» g‘oyasi amalga oshmadi, B. Spinoza to‘g‘ri metod oqilona tanlashni ta’minlashi, noma’lumni bilish qoidalariga ega bo‘lishi, foydasiz imkoniyatlarni chetlatish tartibini belgilashi lozimligini qayd etgan bo‘lsada, buni asoslovchi nazariyani yaratmadi. Ilmiybaza.uz Muayyan ilmiy bilimdagi barcha ikkilamchi, noaniq metodologik qoidalar evristika g‘oyasini to‘ldiradi. Shuning uchun ham evristika ba’zan qayg‘urish, ilhomlanish, insayt bilan bog‘lanadi. Metodologik tafakkurning izchil tizimida evristikaga ko‘pincha yetarli darajada anglab bo‘lmaydigan, ammo izlash va topish salohiyati katta bo‘lgan soha deb qaraladi. Formal mantiqiy metodlar evristik metodlarga qarama-qarshi qo‘yiladi. Barcha mumkin bo‘lgan hollarda evristikadan bilim mazmunini kengaytirish, ilgari ma’lum bo‘lmagan yangilikni yaratish kutiladi. Ko‘pincha «evristika» tushunchasini tafakkurga bog‘lab, «evristik tafakkur» tarzida qo‘llaniladi. Aytish mumkinki, bunday hollarning barchasida tafakkurning yaratuvchi funksiyasi to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Farb falsafasida evristik tafakkurni tushuntirishga harakat qiluvchi nazariyalarning uch turkumi farqlanadi: «tinch oqar suv» yoki o‘rtacha hisobga keltirilgan mehnat nazariyasi; blitskrig yoki insayt nazariyasi; yaxshi kopkon yoki oqilona metodologik koida nazariyasi. Evristika metodologiyaning bo‘limi sifatida hali rasman e’tirof etilgani yo‘q. Ammo o‘z-o‘zidan ayonki, ilmiy bilimning har bir sohasida u eng tez, samarali va o‘ziga xos yechim topishning strategiyasi hisoblanadi, evristik usul va qoidalar noan’anaviy yo‘llarni izlash, ulardan foydalanishga turtki beradi. Evristika fanlararo xususiyatga egaligi mazkur sohaning o‘ziga xos belgisidir. Ammo evristik xususiyat fan ichidagi bilimda ham mavjud. Evristik sezgi ilmiy izlanishning deyarli har bir qadamiga hamroh bo‘ladi. Reduksiya, metodlarini o‘zlashtirish, gumanitar va texnika fanlarining usullarini birlashtirish, muayyan ilmiy ishlovlarni amalga tatbiq etishni tanlash, hal qiluvchi eksperimentning o‘zi ma’lum darajada evristik farazlarga asoslanadi. Evristika ilmiy va noilmiy bilim, oqilonalik va nooqilonalik o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib xizmat qiladi. U xulq-atvor taktikasini tanlashga va rivojlanish jarayonida to‘g‘ri yo‘l topishga ko‘maklashadi. Ilmiy tavakkalchilik mezoni sifatida evristika ilmiy bilimni rivojlantirishning tarkibiy kismi sifatida hamisha olqishlangan, dunyoning postnoklassik manzarasida esa nazariyaning Ilmiybaza.uz evristik xususiyati bilim berish jarayonini o‘zgartirish, uni ijodiy, muammoli, o‘yin tarzida o‘tkazish imkonini beradigan ilmiy bilim mezoni darajasiga ko‘tarildi. Evristika sirlariga yaqinlashigiga bo‘lgan eng so‘nggi urinigilardan A.F.Osbornning «miyaga hujumi»ni qayd etish mumkin. Unda kashfiyotchilikning o‘rindoshlik,o‘tkazish, birlashtirish va ajratish bilan bog‘liq an’anaviy usullari bilan bir qatorda, xayolni rag‘batlantiruvchi usullar: tig‘iz muddatlar tizimi, muammoni tanqidsiz vaziyatda erkin muhokama qilish, tortishuvlik muhitini yaratish, shuningdek, u shu zail taxminlar qilish qayd etiladi. Ammo, evristika yo‘nalishining vakili D.Poyya ilgari surgan ijodning (yoki muammolarni samarali hal qilishning) muqarrar tarzda amal qiladigan qoidalarini ishlab chiqish amalga oshirib bo‘lmaydigan vazifa, degan g‘oyasi yanada an’anaviyroq hisoblanadi. Darhaqiqat, evristika o‘ziga xos metodologiya, ya’ni ijodiy faoliyat metodlarining majmui sifatida ma’lum talablar qo‘yadi: - u oddiy tanlash usullariga emas, balki muammoni hal qilish vaqtini qisqartirish imkonini beradigan usullarga tayanadi; - qo‘llaniluvchi usullar an’anaviy qabul qilingan va eskirgan usullardan jiddiy farq qilishi mumkin; - usullardan foydalanishga tadqiqot ko‘rsatkichlariga qo‘- yiladigan tashqi cheklashlar qarshilik ko‘rsatadi; - izlanish modellari jiddiy darajada individuallashtirilgan bo‘lib, bilish subyektining ruhiy faoliyati bilan chambarchas bog‘liq. Falsafa tarixidan ma’lumki, Gegel o‘zining falsafasida taraqqiyot g‘oyasini ilgari surish bilan dialektika uslubiga asos soldi. Dialektika so‘zi qadimgi grek so‘zidan olingan bo‘lib, dialektika-«dialegomay» yoki tortishuv, munozara ma’nosini anglatadi. Bu so‘z birinchi marta qadimgi grek faylasuflari Sokrat va Platon tomonidan qo‘llanila boshlandi. Qadimgi grek faylasuflari haqiqatni bilish, ziddiyatlarini yechish, munozara san’ati, mahorati bilan amalga oshadi, deb tushuntirganlar. Haqiqat mazmuni fikrlarning bir-biriga qarama-qarshi kelishi asosida hosil bo‘ladi. Jumladan, Platon dialektikani mohiyatini so‘rash san’ati va unga aniq javob berish Ilmiybaza.uz mahoratidir, deb ko‘rsatdi. Tortishuvlarni mulohaza qilish va yechish tafakkur qilish dialektikasi bo‘lib, u subyekt dialektikasidir. Shu mulohazalarning o‘zi tafakkur rivojlanishiga olib keladi. Olam rang-barang. Ziddiyatli. Eskilik va yangilik o‘rtasida kurash uzluksiz. Aloqadorlik va bog‘lanishlar, o‘zaro ta’sir natijasida tabiat va ijtimoiy hayotning tinimsiz harakati davom etadi. Bularning barchasi dialektik jarayonlardir. Dialektikada mujassamlashgandir. Shu sababli, falsafa dialektikasiz, dialektika falsafasiz yashay olmaydi. Dialektika va uning kategoriya hamda qonunlari falsafaning mohiyatini tashkil qiladi. Demak, olamni tushunish dialektik mushohadasiz, uslubisiz amalga oshmaydi. Predmet va hodisalarni to‘g‘ri baholash dialektik yondoshuvga bog‘liq. Hayotning o‘zi munozarali jarayondan iboratki, bu jarayonlarni absolyut ma’noda yo‘q qilib bo‘lmaydi. quyidagi juft tushunchalarga e’tiborni qaratsak uning guvohi bo‘lamiz. Gul oshnosi xorlik, ganj va ranj, aysh va g‘am, rohat va zahmat, ochlik va to‘qlik, issiqlik va sovuqlik, tiriklik va notiriklik, muloyimlik va badjahllik, botirlik va qo‘rqoqlik, o‘g‘rilik va to‘g‘rilik, tinchlik va notinchlik, erkaklik va ayollik, cho‘l va bog‘, shodlik va qayg‘ulik, balandlik va pastlik, kulgi va yig‘i, e’tiqodlilik va e’tiqodsizlik, axloqlilik va axloqsizlik, boylik va kambag‘allik, shirinlik va achchiqlik, ba’manilik va be’manilik, oqibatlilik va oqibatsizlik, yovuzlik va ezgulik, go‘zallik va xunuklik kabilar. Buningdek hayotiy qarama-qarshi tomonlarni yuzlab, minglab keltirish, mumkin. Bu inson va tabiat qirralarini qamrab olgan tushunchalar. Keltirilgan misollarning o‘zi dialektik jarayonning abadiy ekanligidan dalolatdir. Zero, ba’zi «mutasaddilar»ning dialektika bu soxta, bir xayoldir. U vaqtinchalik jarayon, deb alahsirashlariga qarshi keltirilgan fikrlardir. Hayotda ushbu jarayonlarni yo‘q qilib bo‘lmaganidek, aynan shu sohalarni umumlashtirib tartibga solib beruvchi dialektikani ham yo‘q qilib bo‘lmaydi. Dialektika tushunchasining lug‘aviy ma’nosining o‘ziyoq ko‘p narsa qamrab olinganligi haqida xabar beradi. Ya’ni, dialektika deganda bahslashish san’ati, munozara yuritish, muhokama qilish kabilar tushuniladi. Shu o‘rinda aytish mumkinki, ana shu xislatlar orqali obyektlar bilib olinadi, obyektlar haqida xulosalar Ilmiybaza.uz qilinadi, haqiqatga erishiladi. Shu sababli ham dialektikani obyektiv olamni bilish uslubi, deb e’tirof etib keldilar. Shunday bo‘lib qoladi ham. Sababi, tabiat, jamiyat, inson tafakkuridagi qarama-qarshiliklar yoki yangilik bilan eskilik, regres va progres, bilishlik va bilmaslik, oddiydan murakkablikka qarab borishlar hayotdagi mutloq ro‘y beradigan jarayonlardir. Holbuki, bu jarayonlarning o‘zi dialek- tikadan dalolatdir. Demak, dialektika ham ma’lum ma’noda, mutloq tavsifga ega. Bu tavsifni yo‘q qilishning o‘zi mumkin emas. Ammo davrlar o‘tishi bilan bu holatdagi tushunishni yo‘q qilmasdan, aynan shu dialektikaga suyangan holda boshqacharoq shakldan foydalanish mumkin bo‘lar. Binobarin, yuqorida aytilganidek, ba’zi «zamonaviy» faylasuflar zamonaviy dialektikadan ba’zi-ba’zida voz kechishni tavsiya etadilar. Boz ustiga, XIX asrda yashab ijod etgan, faqat materialistik dialektikaga asoslangan Marks va Engelsni dastak qiladilar. Holbuki, dialektika haqida qadimdan, ya’ni Geraklitdan tortib hozirgi davrga qadar bo‘lgan minglab olimlar (idealistik, dualistik, metafizik, sofistik bo‘lishidan qat’i nazar) fikr yuritib, ular qaysi yo‘nalishda bo‘lmasinlar uni asoslashga intilib kelganlar. Zero, dialektikaga faqat K. Marks yoki F. Engelsgina izoh bergan emas. Bu bilan biz Marks va Engelsni falsafada aybsiz demoqchi emasmiz, ular dialektikani mubolag‘alashtirdilar. Ba’zida unga keraksiz mazmun va mohiyatni bag‘ishladilar. Bu aniq. Chunonchi, ular dialektikadan qanday maqsadlarda foydalanganligini chuqurroq va atroflicha tahlil qilib, obyektiv baho bermoq zarur. Bu maqsadda xorijiy adabiyotlarni varaqlar ekanmiz, ana shunday holatlarga duch kelamizki, ba’zida ulardan o‘rnak olmoq foydadan xoli bo‘lmaydi. Ta’kidlash lozimki, dialektik munosabatni to‘g‘ri tushunish uchun, unga ilmiylik nuqtai nazardan yondoshmoq zarur. Dialektikani e’tirof etish to‘satdan paydo bo‘lmagan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, dialektikaning mohiyati va mazmuni asrlar davomida shakllangan. Insoniyat, jamiyat, fanlar faoliyati ta’sirida paydo bo‘lgan. Shunday ekan, har bir predmet va hodisaga dialektik yondoshishda ilmiy jihatga (qaysi yo‘nalish bo‘lishidan qat’iy nazar) e’tibor berish lozim. Masalan, biror-bir metallga baho berish uchun undagi juda ko‘p qirralar: chidamliligi, solishtirma og‘irligi, erish harorati, rangi va boshqa jihatlari bor. Metallni Ilmiybaza.uz baholashda xatoliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun ana shu jihatlar baholovchi ko‘z o‘ngida bo‘lmasa, u mudom xatoga yo‘l qo‘yaveradi. Yoki boshqa misol: insonlar faoliyatida, biror oilaga baho berishdek murakkab, lekin sharafli, ma’rifiy-ma’naviy vazifa turadi. Bunga ham dialektik yondoshish ayni muddaodir. Oilani yaxshi va yomon deyish uchun avvalo, oilaning tarixiy shajarasi, oila a’zolarining ma’naviy hislatlari, milliy qadriyatlar va urf-odatlarga rioya qilishi, oilaning iqtisodiy holati, farzandlar tarbiyasi, jamoatchilikka munosabati mahallada tutgan o‘rni, oila a’zolarining kasb-kori, bilimdonligi, siyosiy, huquqiy jihatlariga munosabati haqida, e’tiqodi va yana boshqa o‘nlab jihatlarini bilgandan so‘ng ijobiy yoki salbiy baho berish mumkin. Bu oilaga nisbatan dialektik yondoshish, oilani yaqindan bilish va h.k. Hozirgi davrda tabiat dialektikasi haqida ancha bilim to‘plangan. Ayniqsa, XIX asrning oxiri va XX asr davomida tabiatning kichik zarrachalari haqida fizika, ximiya, biologiya fanlari bergan ma’lumotlar fikrimizning dalilidir. Boshqacha aytganda, tabiatni dialektik tushunish jamiyatni dialektik tushunishga qaraganda ancha ilgarilab ketdi. Jamiyatning taraqqiyotini dialektik, falsafiy tushunish endilikda ayniqsa dolzarb bo‘lib qoldi. Ro‘y berayotgan hodisalar jarayoni dialektika oldiga murakkab vazifalarni qo‘ymoqdaki, ularni tahlil qilishda dialektik yondoshuvsiz ilmiy nazariyalar yaratish qiyin. XX asr oxiriga kelib, mamlakatlar rivojida goh salbiy, goh ijobiy siljishlar bo‘ldiki, bularga falsafiy yondoshuv zaruratga aylandi. Jumladan, fan-texnika taraqqiyotining inson ruhiyatiga ta’siri, energetik muammolar, formatsiyalar qarama- qarshiligi, xristianlar bilan musulmonlar o‘rtasidagi munosabatlar, spid va shu kabi boshqa kasalliklar paydo bo‘lishi, ba’zi mamlakatlarda genotsidga yo‘l qo‘yilishi, terrorizmning keng quloch yoyishi, ba’zi mamlakatlarda yadro qurolining qirg‘in keltirishi mumkinligini bilgan holda u bilan qurollanishga harakat qilinishi va boshqa jarayonlarning paydo bo‘lishi falsafiy tafakkurni zamon talablariga javob beradigan darajada rivojlantirishni talab etayotir. Falsafiy tafakkur esa dialektik mushohada bilan bog‘liqdir. Shu sababli ham dialektikaga bo‘lgan munosabatni oydinlashtirish zarur. Ya’ni undan yuqorida eslatilgan jarayonlar mohiyatini tahlil qilishda foydalanish Ilmiybaza.uz davr talabidir. To‘g‘ri, bu jarayonlarni tahlil qilishda mutloq haqiqatga erishish murakkab bo‘lishiga qaramay, ammo nisbiy haqiqatga erishish mumkin. Jamiyatdagi salbiy yoki ijobiy hodisalarni tahlil qilib, ma’lum bir xulosaga kelishda falsafiy tafakkur yordam beradi. Zero, falsafaning asosiy vazifalaridan biri ham shudir. Dialektik uslub ta’sirida falsafa o‘z funksiyasini bajara oladi. Xolisona baholaydigan bo‘lsak, dialektikaning muqobillari (ular ham falsafa rivojiga ulkan hissa qo‘shgan bo‘lsa ham)metafizika, sofistika, dualistika, eklektika, dogmatika, sinergetikaning ham olamni tasniflashida o‘z o‘rni bo‘lsada, istaymizmi, istamaymizmi, ularda qisman biryoqlamalik seziladi. Ya’ni, ba’zi kamchiliklardan xoli emas. Dunyo faylasuflari ta’limotlariga diqqat bilan qarab, deyarli barchasida, qaysi yo‘nalishda bo‘lishidan qat’iy nazar, dialektika haqida fikr yuritishiga guvoh bo‘lamiz. Dialektikaning ijobiy tomonlarini madh etadilar. Dialektika o‘z mohiyati, mazmuni, shakli, imkoniyati, zarurligi jihatidan eng umumiydir. Tabiat, jamiyatdagi dialektik jarayon mutloqdir. Dialektik jarayondan foydalanib, insonlar haqiqatga erishadilar. Dialektika haqiqatga yetaklaydi. Haqiqat esa qarama-qarshi tomonlarni hamda turli jarayonlar faoliyatini muhokama qilish orqali namoyon bo‘ladi. Dialektika shunday bir san’at asosidirki, u tabiat, jamiyat, inson haqidagi bilimlarni o‘tkirlashtiradi. Predmet va hodisalarni o‘rganishda ularning o‘zgarishida, barqarorligida, tinimsiz harakatda ekanligini isbotlashga yordam beradi. Tabiatdagi bahor, yoz, kuz, qish fasllari o‘zgarib turganidek, dialektikada ham fikrlar almashinib turadi. Bu almashinish jarayonida qotib qolgan fikrning o‘zi bo‘lmaydi. Fikrlarning o‘zaro ta’siri natijasida paydo bo‘lgan yangi jarayon, kelgusi jarayonni keltirib chiqaradi. Ma’lumki, buyuk faylasuf Georg Gegel o‘zining falsafiy sistemasini tuzishga harakat qilganda, o‘zaro ta’sirni shartli ravishda: tezis-antitezis-sintez deb belgilaganda ham dialektik jarayondan foydalangan. Dialektika orqali o‘z falsafa sistemasi mohiyatini ochib bergan. O‘zaro ta’sir yordamida ziddiyatlar borligi va ularning yechilishi, o‘zgarishlar mavjudligi va ularning doimiyligi, oddiylikdan murakkablikka, pastdan yuqoriga qarab chiqishni, bilmaslikdan bilishlikka intilishni, mohiyat va mazmunini ta’riflagan. Har tomonlilikni, ko‘p qirralilikni (tabiat, jamiyat, Ilmiybaza.uz inson tafakkurida) bir kishi tomonidan ochib bo‘lmaydi, albatta. Aniqrog‘i, bu jihat bitta inson faoliyati bilanemas, balki ko‘pchilik faoliyati yordamida ochiladi. Muammolarni yechishga qarab olamni tushuntirishning dialektika kabi uslublaridan tashqari yuqorida ta’kidlanganidek, yana: metafizik eklektik, sofistik, sinergetik uslub va boshqalari ham bor. Metafizik qarash tarafdorlarining fikricha, narsa va hodisalar bir-biri bilan aloqada emas. O‘zgarish va rivojlanish oddiy ko‘payish va ozayishdan iboratdir. Metafiziklar rivojlanishni narsalarning bir- biriga tashqi ta’sir etishidan ko‘radilar. Olam to‘g‘risidagi dialektik va metafizik uslublar ijtimoiy-siyosiy kurash, tabiiy– ijtimoiy fanlarning rivojlanishi natijasidir. Dialektik va metafizik qarashlarni materialistlar va idealistlar ham rivojlantiradilar. «Metafizika» yunoncha so‘z bo‘lib, «metafizika» - bu fizikadan keyin, tabiat to‘g‘risidagi fan demakdir. Falsafada bu so‘zni Andronik Rodosskiy, so‘ngroq Aristotel ishlatganlar. Ular o‘z asarlarini yaratar ekanlar, tabiat hodisalari aniq, fizik dunyo nisbiy, oquvchidir, doimiy hech narsa yo‘q, deb tushuntirgan edilar. Andronik Radosskiy tabiat to‘g‘risidagi fanni “fizika” deb ataydi. Aristotel– “Metafizika” asarini yozdi. Bu asarda borliqning umumiy tomonlari va bilish hamda xudo to‘g‘risida, ruhning o‘lmasligi, irodaning erkinligi to‘g‘risida fikrlar fizikadan, tabiatdan keyin hosil bo‘ladi, deb tushuntirildi. Gegel esa metafizika so‘zini dialektikaga qarshi ishlatdi. Bu qarashlardan tashqari eklektik (tanlayman) uslubi mavjud. Ekletika– narsalarning asosiy aloqa va tomonlarini ajratmay ularning turli–tuman bog‘lanishlarini tartibsiz ravishda aralashtirib yuboradi. Ekletika so‘zi yunoncha so‘z bo‘lib– tanlayman demakdir. Sofistika yunon so‘zidan olingan bo‘lib-donishmand, ustoz degan ma’noni anglatadi. Sofistika-muayyan bir davrdagi hodisa va voqealarning uzviy bog‘lanishligini va ularning rivojlanish qonuniyatlarini boshqa bir sifatdagi hodisa va voqealarga bog‘lab uzib olgan holda tadbiq etadigan yo‘nalishdir. Determinizm konsepsiyasi keng ma’noda barcha predmet va hodisalarni qonuniyatlar yordamida sababiy jarayonlarini izohlab beradigan oqim. Ilmiybaza.uz Indeterminizm esa barcha predmet va hodisalarni sababiy boglanishlari qonuniyatlar asosida ro‘y berishiga shubha bilan qarovchilar oqimidir. Predmet va hodisalarning paydo bo‘lishi, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishi doimiy bo‘lib ular biror sabab orqali amalga oshadi. O‘zaro ta’sir kelib chiqadi. Ushbu o‘zaro ta’sirlar determinatsiyalanish jarayonida amalga oshadi. Ya’ni predmet va hodisalardagi harakatlarni barchasi bir vaqtni o‘zida amalga oshmaydi. Ulardan ma’lum bir qismlar va hodisalargina yangi predmet va hodisalarni kelib chiqishiga turtki bo‘ladi. Bu ham qonuniyatdir. Determinatsiya ana shu ba’zi qismlar yordamida tubdan yangi qismlarni kelib chiqishini ifodalaydi. Determinizm oqimlaridan biri bu mexanistik determinizm oqimi bo‘lib, ular aynan predmet va hodisalardagi umumiy o‘zaro ta’sirnigina e’tirof etadilar. Predmet va hodisalardagi alohida alohida ro‘y beradigan tomonlarni inkor etadilar. Masalan, daraxtlar quyosh nuridan bahramand bo‘lib o‘sadilar. Bu umumiy ta’sir. Lekin daraxtlarni rivojlanishi uchun boshqa sababiyatlar ham bor, chunonchi, yer, yerdagi elementlar, suv, namlik va boshqalar. Bularning bo‘lishi bir tomondan zaruriy bo‘lsa ikkinchi tomondan sababiyatdir. Bular birlashib sababiy qonuniyatni keltirib chiqaradi. Bu holatlar falsafada determinatsiyani tashkil etadi. Aniqrog‘i mexanik determinatsiya, bu tashqi ta’surot natijasida holat o‘zgaradi deb tushuntiradi. Ular predmet va hodisalardagi ichki va turli tuman zaruriy ehtiyojlarni yuzaki tushuntirganlar. Aslida esa yangiliklarni paydo bo‘lishi qat’iy va biryoqlamalik natijasida emas, balki son sanoqsiz muhit va sharoitlar yordamida hosil bo‘ladi. Bu jarayonlarni ilmiy hal etish, tabiat va jamiyat qonunlarini to‘g‘ri tushunishga olib keladi. Boshqacha aytganda, determinizm bu metodologiyadir. Determinizm tamoyilini tabiat, jamiyat hodisalarini mohiyat va mazmunini bilishga jalb etish turli kamchiliklardan saqlaydi. Har bir predmet va hodisada ichki va tashqi hamda zaruriy bog‘lanish qonuniyatlarini bilmasdan turib to‘la bilimga ega bo‘la olmaymiz. Determinizmni qo‘llash yordamida predmet va hodisa haqida to‘laroq bilimga ega bo‘lamiz. Shu sababli ham, ehtimollik, statistik, bir yoqlamalik, qat’iylik determinatsiyalarini bir biridan farq qilish zarur. Masalan, statistik determinatsiyalanish bu katta qismdagi miqdoriy jihatlarni birlashishi natijasidir. Ilmiybaza.uz Determinatsiyalanish jarayoni juda ko‘p jihatlarni qamrab oladi. Jumladan predmet va hodisalarning imkoniyatlari, mazmun va shakli mohiyati, zaruriy, tasodifiy tomonlar birlashmasi determinatsiyalanish ya’ni jipslashgan holda yangilikni keltirib chiqarmaydi. Demak, rivojlanish va taraqqiyot ham bo‘lmaydi. Falsafa fanidagi dialektika, metafizika, determinizm, indeter- minizm, relyativizm va sinergetik ta’limotlarning barchasi ham insonning olamni bilishdagi uslubiy qurollaridir. Bu uslublarni har birini falsafada o‘z o‘rni bo‘lib, ularni hayotda qo‘llash natijasida olam, tabiat, inson va jamiyatlarni sir asrorlari o‘rganib kelindi. Bu uslublardan biri sinergetik uslubdir. Sinergetika ta’limoti falsafa fanida nisbatan yangi uslub bo‘lib, bu uslub ham tabiat, jamiyat, inson tafakkuridagi jarayonlarni tahlil etib o‘zining xulosalarini beradi. Uning mazmun va mohiyati predmet va hodisalarining o‘z-o‘zini tashkil etish, “tartibsizlikdan tartibni” kelib chiqishi hamda hozirgi zamon voqealari bilan bog‘lanuvchi g‘oyalarni ifoda etadigan ta’limotdir. Sinergetikaning asoschisi Nobel’ mukofotining sovrindori Il’ya Prigojin (1917-yilda tug‘ilgan) bo‘lib u o‘zining “Порядок из хаоса” nomli asari bilan ko‘p millionli o‘quvchilarga ma’lum. Mazkur olimning fikricha olamni zamonaviylik nuqtai nazaridan tahlil payti kelgan. Jumladan moddiy va ma’naviy borliq haqida ularning turli bosqichlarida o‘zini o‘zi tashkil etish, borliqdagi mikro-makro-megaolamlarning taraqqiyot qonunlarining o‘zaro yaqin va umumiysiga, barcha o‘zgarishlarni tekis emasligi, taraqqiyotning ko‘p variantliligi va ba’zilarini orqaga qaytmasligi, xaos va taqibning hamda tasodif va zaruriyatning o‘zaro aloqasi haqida fikrlari olamni zamonaviy tushunishga qaratilgan. Olamning sinergetik holatida o‘zgaruvchi jarayonlarni vazifalarining sintezi paydo bo‘ladi. Tizimdagi beqarorliklar, chekinishlar, siljishlar fazo va vaqtda paydo bo‘ladi. Bu namoyon bo‘lish tartibsiz-beqarordir. Sinergetika ta’limoti bo‘yicha olamning taraqqiyoti bir yo‘ldan emas, nochiziq holda tasodiflarga, turli yo‘nalishlarga, tarmoqlanishga, har xil variantlarga ega. Nisbatan barqaror sistemalar (tuzilmalar) beqarordir. Ular doimiy ravishda tartibsizlikdan kelib chiqadi, o‘zi o‘zini tuzadi, shakllantiradi. Ayni paytda yo‘naltirilgan va qaytmas o‘zgarishlarni paydo qiladi. Ba’zida o‘ladi, ba’zida rivojlanadi. Narsa va Ilmiybaza.uz hodisalarning barqaror bo‘lishi tartibsizlikdan tartiblilikka o‘tish universaldir, har yoqlamalik natijasidir. Xulosa qilib aytganda, sinergetika ta’limoti tartibsizlik va tartibning, beqarorlik va barqarorlikning antalogik qonuniyatlarini o‘rgatadi. Bu qonuniyatlarni bilish, idrok qilish muvaffaqiyatlar garovidir. Hayot mavjud ekan, dunyoning tashkil topishini, bu dunyoda har bir hodisaning vujudga kelishini, yashirin sirlarni haqiqiy faoliyatini o‘rganishni ham kim istamaydi deysiz. Bunga sinergetika uslubi yordam beradi. Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. Shakllanish, o‘zgarish va rivojlanish tushunchalari. Tabiat va jamiyatdagi har qanday hodisa yoki predmet o‘z– o‘zidan kelib chiqmaydi. Sirtdan qaraganda moddiy olamdagi predmet va hodisalar go‘yo har biri alohida, bir–biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lmagandek ko‘rinadi. Aslida esa unday emas, aksincha, har bir predmet yoki hodisa son - sanoqsiz, boshqa hodisalar bilan bog‘liq holda yuz beradi. Umuman olganda, tabiat va jamiyatdagi predmet va hodisalarning bir-biri bilan alohida munosabatda, o‘zaro bog‘liq ekanligini fan taraqqiyoti, insoniyatning ijtimoiy tarixiy faoliyati isbotlaydi. Bu masalani quyidagi misollar orqali yoritish mumkin. Tabiatdagi jismlarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatuvchi butun olam tortishish qonuni yoki materiyaviy eng kichik zarralarning o‘zaro munosabati, tabiatdagi hayvonot olami bilan o‘simliklar olami yoki ularning muhit bilan aloqadorligi, tabiat bilan jamiyatning o‘zaro bog‘liqligi materiya harakati barcha shakllarining aloqadorligi, har bir insonning o‘sib kamol topishi, boshqa kishilar bilan, muhit bilan bog‘liqligi kabilar. Agar inson borasida gapiradigan bo‘lsak, u oilada, bog‘chada, maktabda, ishlab chiqarishda, jamiyatda yashaydi, ijod qiladi, har tomonlama o‘sib ulg‘ayadi. Voqelikdagi hamma narsa o‘zaro aloqada va munosabatda, harakatda va rivojlanishda. Bu jarayon obyektivdir (Bu obyektiv dialektika), insonning aqliy in’ikoslari esa taraqqiyot qonunlarini, olamda yuz beradigan hodisalarning ongli Ilmiybaza.uz tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Dialektiklar insoniyat amaliyoti va ilmiy bilishning natijasi o‘laroq obyektiv voqelikdagi predmet va hodisalarning o‘zaro bog‘liqligi va taraqqiyoti masalasini chuqurroq talqin qilib berdilar. Ular obyektiv olam hodisalarining aloqadorligi va bog‘liqligi hamda taraqqiyoti masalasini tushuntiribgina qolmay, uni o‘zgartirish, qayta qurish mumkinligini ochib beradi. Endi biz munosabat, o‘zaro bog‘liqlik va o‘zaro ta’sir tushunchalari hamda ular haqidagi qarashlarni ko‘rib chiqamiz. Tabiat, jamiyat va insonlar tafakkurida nisbiy barqarorlik va o‘zgaruvchanlik dialektikasi mavjud. Barqarorlik va o‘zgaruvchanlik falsafaning juftiy tushunchalari bo‘lib rivojlanishning ma’lum bir tabiatini o‘zida namoyon qiladi. Barqarorlik narsa va hodisalarning nisbatan tinch, o‘ziga xos muayyanlikni namoyon qilsa, o‘zgaruvchanlik esa narsa va hodisalarning ma’lum bir holatdan, ikkinchi holatga o‘tishidan dalolat beradi. O‘zgaruvchanlik keng ma’nodagi harakat tushunchasini namoyon etadi. Shu jihatdan o‘zgaruvchanlik absolyut xususiyatga ega. O‘zgaruvchanlikni barqarorlikdan mutloq ajratishni bilimlarni shubhaga solib qo‘yadi. O‘z navbatida barqarorlikka katta e’tibor berish ham fikrlarni qotib qolgan holda tushunishga olib keladi. Shu sababli barqarorlikni o‘zgaruvchanlik bilan aloqadorlikda tushunish kerak. Ularda qarama- qarshiliklar bor, ularni o‘z me’yorida ishlatish lozim. Shundagina barqarorlik va o‘zgaruvchanlik metodologik ahamiyatini yo‘qot- maydi. Barqarorlik va beqarorlik rivojlanish jarayonida nisbiy harakat- larda bo‘ladi. Rivojlanish deganda kosmik fazodagi galaktikalardagi jarayonlarni, bizni o‘rab turgan jonli tabiatdagi biologik sohalarni o‘zgarishlarini, jamiyatdagi ijtimoiy hayotni – fan, texnika, og‘ir va yengil sanoat, qishloq xo‘jaligidagi yangiliklarni tushunish lozim. Rivojlanish inson, insoniyat tafakkurida ham namoyon bo‘ladi. Demak, rivojlanish faqat moddiy olamda emas ma’naviy ma’rifiy sohalarda ham ro‘y beradi. Bog‘lanishlarning ko‘rinishlari: vositali va vositasiz, ichki va tashqi, muhim va muhim bo‘lmagan kabilar bo‘lishi mumkin. Ilmiybaza.uz Hodisalar bog‘lanishida bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) bog‘lanishini vositali (boshqa narsalar orqali) bog‘lanishdan ajrata bilish kerak. Quldorlik bo‘lmaganida hozirgi kapitalistik tuzum ham bo‘lmas edi. Kapitalizm quldorlik jamiyati bilan tarixiy jihatdan bog‘langan. Lekin bu feodalizm orqali bog‘lanish. Demak, bu vositali bog‘lanishdir. Ammo kapitalizm feodalizm bilan bevosita bog‘langan. Tabiat va jamiyat hodisalarini bilishda muhim va muhim bo‘lmagan bog‘lanishlarni ham ajratish kerak. Bularni bilmaslik yoki aralashtirib yuborish salbiy qarashga olib keladi. Demak, dialektikani tushunmaslik eklektika yoki dogmatizmga olib keladi. Dialektika biron hodisani o‘rganish va bilishda uning muhim bog‘lanishlarini topishni talab qiladi. Muhim bog‘lanish predmet va hodisalarning mazmuni va mohiyatini bilishda ahamiyatga ega. Masalan, o‘simlikning o‘sishi uchun yorug‘lik, suv, issiqlik, mineral o‘g‘itlar bo‘lishi kerak. Zero o‘simlik bilan sharoit orasidagi bog‘lanish muhim bog‘lanishdir. Lekin o‘simlik yashayotgan muhitda boshqa moddalar ham bo‘lishi mumkin, ammo ular o‘simlik uchun muhim emas. Quyosh nuri yerdagi hayot uchun muhim, oy nuri esa muhim emas. Bog‘lanishlarning ichki va tashqi shaklini ham bilish muhim ahamiyatga ega. Ichki bog‘liqlik bir butun predmet va hodisalarning ichki sifat va xususiyatlarining aloqadorligini munosabatini ifodalaydi. Tashqi bog‘lanish biror predmet yoki hodisaning boshqa predmet va hodisa bilan aloqadorligi, munosabatining ifodasidir. Ichki bog‘lanish asosiy, tashqisi esa ikkinchi darajali bog‘lanish hisoblanadi. Ichki bog‘lanishlar o‘zgarishlarga olib keladi. Tashqi bog‘lanish esa uni o‘zgartirmaydi, lekin predmet va hodisaning o‘sishiga ma’lum miqdorda ta’sir etadi. Masalan, jamiyat taraqqiyotida ishlab chiqarish kuchlari bilan ishlab chiqarish munosabatlari orasidagi bog‘lanish ichki bog‘lanishdir. Bu bog‘lanish jamiyat taraqqiyotini belgilaydi. Tabiat va jamiyatning o‘zaro munosabati tashqi bog‘lanishdir. Shunday qilib, olamda turli-tuman bog‘lanishlar, muno- sabatlar mavjud bo‘lib, ular o‘zaro munosabatda, bog‘liqlikda- umumiy bog‘lanish va munosabatdadir. Bu bog‘lanishlar, demak, bir butun sistemali bog‘lanishlardan iborat. Agar olam bir butun tizim desak, bu tizim bir qancha sistemachalardan tashkil Ilmiybaza.uz topgan. Har bir sistemani tashkil etuvchi elementlari bo‘lib, ular bir-biri bilan o‘zining tutgan o‘rni, vaqti, imkoniyatlariga ko‘ra funksional bog‘langan. Birining o‘zgarishi ikkinchisi bilan bog‘langan, biri ikkinchisini keltirib chiqaradi. Bu funksional bog‘lanishdir. Har bir tizimni tarixiy holda boshqalar bilan bog‘liqlikda, tarixiy konkret tajribaga asoslanib o‘rganish talab qilinadi. Lekin murakkab va xilma-xil bog‘lanishlar turlarini amaliy jihatdan birdaniga bir vaqtda bilish mumkin emas. Ularni bilish, bir-biridan ajratish, o‘zaro bog‘liqlikda olib qarash fan va amaliyotda biryoqlamalikka olib kelmaydi. Obyektiv olamdagi predmet va hodisalar o‘rtasidagi sababli bog‘lanishlar eng umumiy bog‘lanish ifodasidir. Hodisalar zanjirida o‘ziga muvofiq keladigan biror natijani keltirib chiqaruvchi hodisa, sabab, kelib chiqqani esa oqibatdir. Sabab ma’lum ta’sir natijasida kelib chiqadi. Dialektik nuqtai nazardan qaraganda har qanday hodisa o‘zining tabiiy sababiga ega. Sababsiz hech qanday hodisa yuz bermaydi. Sabab hodisalarning kelib chiqishini aniqlaydigan genetik bog‘lanishdir. Sababning kelib chiqishini ta’minlovchi sharoit oqibatdir. Sabab va oqibat ketma-ket. Bu bog‘lanish zaruriyatni ifodalaydi. Dunyo abadiy harakatda, o‘zgarish va rivojlanishda. Bu masalani chuqurroq anglash uchun taraqqiyot tushunchasining harakat va o‘zgarish tushunchalari bilan o‘zaro nisbatini ko‘rib chiqamiz. Dunyoda qotib qolgan, o‘zgarmaydigan, rivojlanmaydigan narsa yo‘q. Hamma narsa harakatda. Biz harakat materiyaning atributi yashash usuli, deb o‘rganamiz. Haqiqatan materiya harakatda, materiya evolyutsiya bilan bog‘liq ravishda. Uning turli shakllari mavjudligini ham e’tirof etish zarur. Masalan, neorganik tabiatdan organik tabiatning kelib chiqishi natijasida neorganik tabiat to‘xtab qolmagan, u atrof sharoitining o‘zgarishiga qarab rivojlanib borgan. Biologik taraqqiyot natijasida jonli organizm olami ham o‘zgarib, rivojlanib borgan. Biz biologik jarayon, hayot sharoitlari o‘zgarib borishi bilan o‘simlik va hayvonot olamidagi o‘zgarish, rivojlanishni o‘simlik va hayvon turlarining sifat jihatidan murakkablashib borishidan iborat ekanligini bilamiz. Tabiatdagi bu o‘zgarish million yillar davomidagi harakatning natijasidir. Hamma narsa o‘sish-o‘zgarishda Ilmiybaza.uz degan masalani fan orqali, aniqrog‘i, hozirgi zamon tabiatshunoslari tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlar yordamida ko‘rsatish mumkin. Bu misollar, ya’ni atomdan tortib quyoshgacha, oddiy hujayradan tortib inson miyasigacha bo‘lgan materiya harakatdadir. Ular qotib qolgan, o‘zgarmas narsalar emas. Atomlar ham o‘zining kimyoviy, fizik xossalariga hamohang ravishda o‘zgarib turadilar. Atomni tashkil etuvchi yadro va elektronlar harakati atom harakatda ekanligini ifodalasa, atom tarkibidagi zarrachalar elektron va yadroni tashkil etuvchi-proton, neytron, pozitronlar ham bir - biri bilan bog‘langan. Bu bog‘lanish ularning harakatda ekanligini ifodalaydi. Parchalanish, yemirilish, taraqqiyot, o‘zgarish, harakat bir xil mazmunni ifodalovchi tushunchalar emas. Harakat mazmuniga ko‘ra keng tushuncha, u har tomonga yo‘nalgan bo‘lishi mumkin, bunda o‘zgarish kuzatiladi. Taraqqiyot ham ma’lum yo‘nalishdagi harakat, bu harakat mohiyatiga ko‘ra quyidan yuqoriga qarab, oddiydan murakkabga qarab yo‘naladi. Bu jarayonda biz shunday o‘zgarishni anglashimiz kerakki, eski sifatdan yangi sifatga o‘tish, harakatning oddiy shaklidan murakkab shakliga o‘tishi bo‘lsin. Bu jarayonlar faqatgina qarama-qarshiliklar birligi va kurashi zaminida eski holat o‘rniga undan farq qiluvchi yuqoriroq darajadagi yangi holatning takrorlanishi, eskining o‘rniga yangining kelishi, deb tushunmoq kerak. Demak, taraqqiyot tushunchasi ham keng, ham chuqur mazmunga ega ekan. Taraqqiyot bu shunday jarayonki u olg‘a qarab boradi. Harakat va o‘zgarish olg‘aga ham, orqaga ham qarab borishi mumkin. Taraqqiyot jarayoni, hamma narsa va hodisaning o‘ziga xos xususiyatiga, aniq sharoitiga, vaqtiga bog‘liq. Qonun tushunchasi. Qonunlarning turlari. Bazis va lokal qonunlar. Falsafiy qonunlar. Dialektikaning qonun va kategoriyalari voqea olam hodisalari va predmetlarining taraqqiyot jarayonini bosqichma-bosqich tarixiy mantiqiy bilishning asosidir. Dialektikaning qonun tushunchasi obyektiv olam predmet va hodisalarning bir- biri bilan o‘zaro munosabatlari bog‘lanishlarini bir butun holda ifodalaydi. Demak, biz qonun nima degan savolga javob beramiz. Qonun, bu narsa Ilmiybaza.uz va hodisalardagi ichki, muhim, umumiy, zaruriy takrorlanadigan barcha bog‘lanishlardir. Qonun haqida fikr yuritganimizda, albatta, zaruriy turg‘un takrorlanuvchi aloqadorlikni, munosabatni ko‘zda tutish lozim. Predmet va hodisalar orasidagi bog‘lanishlar bir-biriga o‘xshaydi. Lekin ularning o‘ziga xos individual, betakror, tasodifiy xususiyatlari ham bo‘ladi, qonun mana shu individual, tasodifiy xususiyatlarni ifodalamaydi, balki har bir narsa va hodisaga xos bo‘lgan umumiy, takrorlanuvchi, zaruriy munosabat va bog‘lanishlarni ifodalaydi. Qonun hodisa va bog‘lanishlar ma’lum voqealarning ma’lum sharoitida, qat’iy, shubhasiz sodir bo‘lishini belgilaydi. Masalan, kunning tun bilan almashinuvi qonuniy xarakterga ega, chunki yerning o‘z o‘qi atrofida aylanib turishi kunning tun bilan almashinuviga olib keladi. yer o‘z o‘qi atrofida harakat qilmaganda, bu hodisa zaruriyat tariqasida bo‘lmas edi. Endi qonunning asosiy xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Qonunlar asosan: xususiy, umumiy, eng umumiy xususiyatlarga ega bo‘ladi. Xususiy qonunlar alohida fanlarga taalluqli bo‘lsa, umumiy qonunlar bir necha fanlar tarkibida o‘rganiladi. Eng umumiy qonunlar esa falsafiy qonunlar bo‘lib, ular tabiatda ham, jamiyatda ham, inson tafakkurida ham namoyon bo‘ladi. Shu jihatdan eng umumiy qonunlar sirasiga kiradi. Dialektika tabiat va jamiyat obyektiv qonunlarga tayanishni ko‘rsatadi. Demak, tabiat va jamiyat obyektiv qonunlar asosda rivojlanadi. Qonun kishilarning irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda amalga oshadigan obyektiv jarayonlarning irodasidir. Inson qonunlarni bilib olishi, ulardan o‘z manfaati uchun foydalanishi mumkin. Inson obyektiv qonunlarni yarata olmaydi. Shunday qilib, tabiat va jamiyatning har qanday qonuni uchta muhim xususiyati bilan tavsiflanadi. Buni J. Tulenov shunday izohlaydi: a) qonun obyektiv asosga ega bo‘lib, muhim, zaruriy, umumiy bir qator munosabatlarni ifodalaydi; b) qonunning muhim alohida xususiyati shuki, u voqealar rivojlanishi qat’iy muayyan yo‘nalishi oqibatida vujudga keladi; v) qonun ma’lum shart-sharoitlarda namoyon bo‘ladi. Bu uch holatni hisobga olgan holda qonunga quyidagicha ta’rif beriladi: qonun muayyan shart- sharoitda voqealar rivojining xarakteri va yo‘nalishini Ilmiybaza.uz belgilaydigan ma’lum bir qat’iy natijani taqozo etadigan obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy, nisbiy, barqaror munosabatlar ifodasidir. Bu o‘rinda nemis faylasufi Kantning fikri ham xarakterli. Uning fikricha, Ilmiybaza.uz inson qonun tushunchasini tabiat va jamiyatdagi umumiy munosabatlarni bilish asosida yuzaga keltirmaydi, balki uni tabiat va jamiyatga o‘zi kiritadi. Demak, uning fikricha, inson va uning tushunchasi bo‘lmasa tabiat va jamiyatdagi zaruriy, qonuniy bog‘lanishlar ham bo‘lmaydi. Maxizm vakili Pirson shunday deydi: «Fan qonunlari tashqi olam bo‘lishidan ko‘ra ko‘proq, inson aqlining mahsulidir. Inson tabiat va qonun yaratuvchisidir. U tabiatga qonunlarni yaratib beradi». Ba’zi hozirgi zamon faylasuflari ham tabiat va jamiyat qonunlarining obyektiv xarakterini inkor qiladilar. Jumladan, tabiatshunos olimlar N. Bor, V. Geyzenberglar qonuniy bog‘lanishlar faqat makro dunyodagina mavjud emas, degan fikrni ilgari suradilar. Makro dunyo bilan mikro dunyo bir–biri bilan bog‘liq holda yashaydi, makro dunyo obyektiv qonunlar asosida yashaganidek, mikro dunyo qonunlari ham obyektivdir, lekin o‘ziga xos xususiyatlari bor. Qonunlarning obyektiv xarakterini inkor etish asosan jamiyatning obyektiv qonunlar asosida rivojlanishini inkor etishga olib keladi. Obyektiv qonunlarni inkor etish bilan ular yo‘qolmaydi, yoki bekor qilinmaydi. Obyektiv qonunlar asosida amalga oshayotgan qonuniy taraqqiyotni bo‘g‘ish yoki to‘xtatib qo‘yish mumkin emas. Buni fan taraqqiyoti insoniyatning ijtimoiy tajribasi orqali amaliy va nazariy jihatdan isbotlash mumkin. Tabiat va jamiyat qonunlarining obyektiv xarakterga ega bo‘lishi bir xil umumiy xususiyatga ega, lekin ular orasida ma’lum farq bor. Tabiat qonunlari yer yuzida inson bo‘lmagan chog‘da ham mavjud bo‘lgan. Jamiyat qonunlari esa inson faoliyati natijasida vujudga kelgan shart-sharoitlar bilan bog‘liq ravishda yuzaga kelgan. Engelsning ko‘rsatishicha, jamiyat qonunlari kishilarning ijtimoiy munosabatlaridagi eng umumiy, muhim bog‘lanishni ko‘rsatadi. Yana bir farq jamiyat qonunlariga nisbatan tabiat qonunlari asta- sekinlik bilan o‘zgarishida. Masalan, neorganik tabiatdan million– million yillardan so‘ng o‘zining imkoniyatiga ko‘ra organik tabiat kelib chiqqan. Ijtimoiy tarixiy qonunlar esa ma’lum davr davomida amal qilib, so‘ngra o‘z o‘rnini yangi qonunlarga bo‘shatib beradi, ba’zilar o‘z kuchini yo‘qotadi. Ibtidoiy jamoa tuzumi, quldorlik, feodal va kapitalistik tuzumlarga xos qonunlarning o‘zgarishi bunga misol bo‘la oladi. Ilmiybaza.uz Tabiat va jamiyatdagi qonunlar o‘zining harakat doirasiga ko‘ra eng umumiy, umumiy va xususiy qonunlar bo‘lishi mumkin. Eng umumiy qonunlar bu tabiat, jamiyat va inson tafakkuri hodisalardagi bog‘lanishi aloqasini ifodalovchi dialektika qonunlaridir. Bular miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi qonuni, qarama-qarshiliklar birligi va kurash qonuni, inkorni inkor qonunidir. Umumiy qonunlarga massaning saqlanishi, energiyaning bir turdan ikkinchi turga o‘tishini olish mumkin. Xususiy qonunlarga misol-fizikadagi Kulon qonuni, tok kuchi uchun Amper qonuni yoki biologiyadagi irsiyatga oid genetika qonuni, ximiyadagi Mendeleyevning elementlarning davriy sistemasi qonuni va boshqalar. Bular ham obyektiv qonunlardir. Faqat o‘z obyektidagi bog‘lanish, aloqadorlikni ifodasidir. Endi fanda dinamik va statistik xususiyatga ega bo‘lgan qonunlarga to‘xtalsak. Statistik qonunlar mutloq ma’nodagi zaruriy qonunlar emas, ular ehtimollik sababiga muvofiq bo‘lgan bog‘lanishlarni ifodalaydi va ular dinamik qonunlardan farq qiladi. Statistik qonunlar ma’lum sharoitda bo‘lishi ehtimolini ifodalaydi. Masalan, Darvinning tabiiy saralanish qonuni hamma individlar uchun emas, chunki individlarning sharoitga muvofiqlashganlari yashaydi xolos, muvofiqlashmagani nobud bo‘ladi. Tarixiy taraqqiyot jarayonida shunday qonunlar borki, ular shu jamiyatdagi ma’lum sinflar manfaatiga muvofiq keladi. Bu qonun shu jamiyat, shu sinf uchun ehtimol zarurdir, lekin u umuman zaruriyat natijasi bo‘lmasligi mumkin. Dinamik qonunlar bu bir– biriga bog‘liq, o‘zaro aloqada bo‘lgan holda eski qonunlar harakatini davom ettiradi, lekin uning mavjud doirasi chegaralangan bo‘ladi, sharoitiga qarab u qonun o‘zgarishi, kengayishi mumkin. Makro dunyo qonuniga Nyuton mexanikasi, kvant mexanikasi va boshqalar misol bo‘la oladi. Makro dunyo qonunlarini chuqurroq o‘rganish mikro dunyo qonunlarini bilishga yordam beradi. Demak, obyektiv mazmunga ega bo‘lgan dialektik qonunlar bilishning pog‘onasi, real voqelik in’ikosining mantiqiy shaklidir. Dialektikaning kategoriyalari qonun singari umumiylik xususiyatiga ega, ya’ni obyektiv. Dialektikaning qonun va kategoriyalari, hamda prinsiplari bilimning hamma sohasini singdirib oladi. Ilmiybaza.uz Qarama-qarshilik va ziddiyat qonuni Falsafa qonunlaridan biri-qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunidir. Falsafa tarixida bu qonun ko‘proq mantiq fanidan kelib chiqib tushuntirilgan. Chunki, mantiqda qarama-qarshiliklar tafakkurlashga xos maxsus xususiyatlarni ifodalaydi. Unda obyektiv olamni to‘g‘ri aks ettirishni zaruriy sharoitlari mavjuddir. Aristotel bu qonunni faqat mantiqda bo‘lishini e’tirof etib, uning barcha sohalarida amal qilishiga e’tibor qaratmagan. Falsafaning qonun va kategoriyalarini asoslashga intilgan mutafakkirlar anchagina. Ayniqsa, XVIII asr fransuz-ingliz faylasuflari, yangi davr XIX-XX asr faylasuflari ta’limotlari bunga misol bo‘la oladi. Jumladan, taraqqiyot manbaini Nyuton ham ko‘rsatishga harakat qilib uni birinchi turtkida, deb izohlagan bo‘lsa, XVIII asr fransuz materialistlari taraqqiyot sababi predmet va hodisalarning o‘zida deb uqtirdilar. Ularning fikricha, taraqqiyot manbai qarama-qarshiliklar kurashi asosida emas, balki moddiy obyektlarning bir-biriga ta’sir etishidadir. Keyinchalik XIX asrda taraqqiyot manbaini Georg Gegel ko‘rsatib berdi. Uning fikricha, taraqqiyotning sababi qarama-qarshiliklar birligi va kurashidadir. Bu g‘oyani so‘ngroq marksistik falsafa ham davom ettirdi. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi taraqqiyotni tushun- tirishdagi muhim qonun ekanligini isbotlash uchun avvalo uni tashkil etadigan tushunchalar mohiyati bilan tanishib chiqish zarur. Bu tushunchalar ayniyat, tafovut, ziddiyat kabilardir. Ta’kidlash lozimki, ular o‘zaro aloqa va bog‘lanishdadir. Ayniyat – narsa va hodisalarning nisbiy turg‘unligini, barqarorligini belgilaydigan tushuncha bo‘lsa, tafovut predmet va hodisalarning farqli tomonlari orasidagi munosabatni ifodalaydi. Ziddiyat qarama- qarshi tomonlarning konfliktli munosabatlarini bildiradi. Ayniyatni yanada to‘g‘riroq tushunish uchun aynan o‘xshashlikni, bir xillikni ko‘z oldimizga keltirishimiz zarur. Lekin, ta’kidlash lozimki, mutloq o‘xshashlik, bir xillikning o‘zi yo‘q. Masalan, egizaklar, yoki qolipdagi g‘ishtlar bir-biriga o‘xshasalar ham makondagi egallagan joylari bilan farq qiladilar. Hech bo‘lmasa, tarkibiy tuzilishida farq mavjud. Ammo nisbiy o‘xshashdirlar. Ilmiybaza.uz Tafovut–narsa va hodisalardagi o‘xshamaslik va bir–biridan ajratuvchi belgi ifodasidir. Tafovutda har bir narsaning o‘ziga xosligi yoki xos emasligi tushuniladi. Masalan, har qanday jonli organizm yoki o‘simliklar hayoti to‘xtovsiz modda almashinuviga asoslansa, mexanik ta’sir va o‘zaro ta’sir natijasida jismlar harakatga keladi. Bu yerda ta’sirlar farqli, tafovutli jihatlar hisoblanadi. Demak, tafovut qarama- qarshi tomonlar asosini tashkil etadi. Ziddiyat – tafovutdan kelib chiqmaydigan jarayondir. Qarama- qarshi tomonlar harakatidan ziddiyat kelib chiqadi. Ziddiyat kelib chiqishi uchun qarama- qarshi tomonlar bo‘lishi shart. Qarama-qarshi tomonlardagi munosabatlarning keskinlashuvi natijasi ziddiyatdir. Ziddiyatning yuqori shakli konflikt (to‘qnashuvdir). Shu o‘rinda aytish mumkinki, ziddiyat qarama-qarshi tomonlarning to‘qnashuvli (konfliktli) munosabatlarini ifodalaydi. Ko‘rib turibmizki, qarama-qarshi tomonlarning bo‘lishi o‘z- o‘zidan kelib chiqmay, ko‘p jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Shu jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan qarama-qarshiliklar, tabiat va jamiyatda, tafakkur hodisalaridagi mavjud bo‘lgan tomonlarni tashkil qiladi. Bu tomonlardagi xossa va xususiyatlar gohida bir-birini inkor qilsalar, gohida bir-birini taqozo etadilar. Magnitning manfiy va musbat qutblari, atomdagi tortilish va itarilish kuchlari, jamiyatdagi yollovchi va yollanuvchilar turli tomonlarni aks ettiradi. Ammo, bu jarayonlarda qarama-qarshi tomonlar ham, mavqei ham tafovutli munosabatlarni keltirib chiqarmaydi. Tomonlar o‘rtasidagi munosabat keskinlashsa, konflikt jiddiy tus oladi. Shu sababli, konflikt tushunchasi ziddiyatdan farq qiladi. Konflikt, qarama-qarshi tomonlar orasidagi munosabat bo‘lib, u keskinlashganda eski chegara yangi chegaraga chiqadigan harakatda xarakterda bo‘ladi. Lekin ziddiyat hamisha ham konfliktga olib bormaydi, ularning oldini olish mumkin. Tabiat va jamiyat, inson tafakkurida ziddiyatlar turlicha bo‘ladi. Chunki olam cheksiz va turli-tuman, hodisa va o‘zgarishlar esa son- sanoqsizdir. Shunday ekan, ziddiyat shakllari ham turlicha. Ziddiyatsiz harakat paydo bo‘lmaydi. Har qanday harakat ziddiyat orqali sodir bo‘ladi. Aytish mumkinki, harakatning o‘zi ham ziddiyatdir. Hayotning o‘zi ham ziddiyat zamiriga qurilgan. Demak, tevarak atrofda mavjud ziddiyatlarni bir-biridan farqlash lozim, Ilmiybaza.uz zero ziddiyat harakat va taraqqiyot manbai. Ziddiyatlar vujudga kelishi bilan ma’lum shaklga ega bo‘lgach, kurash keskinlashadi va keyingi bosqich uchun sharoit yaraladi. Ta’kidlash lozimki, tabiat va jamiyatdagi ziddiyatlar o‘zaro farqlanadi. Tabiatdagi ziddiyatlar stixiyali bo‘lib, insonga bog‘liq emas. Inson paydo bo‘lishidan oldin ham shunday ziddiyatlar bo‘lgan. Ular keskinlashib, rivojlanib halokat yoki muvaffaqiyatga olib kelgan. Bu ziddiyatlar o‘ziga xos qonuniyatlar asosida paydo bo‘lib, yoki yo‘qolib turadi. Jamiyatdagi ziddiyatlarga inson faoliyati ta’sir etadi va boshqarib turiladi. Jamiyatdagi ziddiyatlar iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma’naviy faoliyatda aks etadi. Ular xarakteriga ko‘ra: ichki va tashqi, asosiy va asosiy bo‘lmagan, antagonistik va noantagonistik hamda bosh ziddiyatlarga bo‘linadi. Narsa va hodisalarning harakat jarayoni va mohiyatidan kelib chiqadigan ziddiyatlar ichki ziddiyat deb atalsa, narsa va hodisalar o‘rtasidagi tashqi ziddiyat deb tushuniladi. Ko‘pincha, ichki ziddiyatlar taraqqiyot yo‘lida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan, mehnat va kapital, boylik va qashshoqlik o‘rtasidagi ziddiyat ichki ziddiyat bo‘lsa, bir mamlakat bilan ikkinchi mamlakat o‘rtasidagi ziddiyat tashqi ziddiyat hisoblanadi. Ziddiyatning ichki va tashqi ziddiyatlarga bo‘lish umuman nisbiydir. Chunki ular bir- birlariga o‘tib ham turadi. Ma’lum bir ziddiyat bir narsaga nisbatan tashqi ziddiyat bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘simlik bilan muhit orasidagi ziddiyat o‘simlik uchun tashqi ziddiyat hisoblansa, tabiat hodisalarining taraqqiyotiga nisbatan uning ichki ziddiyati hisoblanadi. Taraqqiyot tashqi ziddiyatlardan ham kelib chiqishi mumkin yoki aksincha. Taraqqiyot asosiy va asosiy bo‘lmagan ziddiyatlarga ham bog‘liq. Asosiy ziddiyatlar deganda, hodisaning mavjudligi va rivojlanishi, vujudga kelishi va yo‘q qilinishigacha yoki eski sifatining tugatilishini o‘z ichiga olgan chinakam mohiyatni ifodalaydigan ziddiyatlar tushuniladi. Asosiy ziddiyatlar har bir predmet yoki hodisaga nisbatan olinadi. Masalan, Afg‘onistondagi asosiy ziddiyat bu muholiflar o‘rtasidagi ziddiyatdir. Asosiy bo‘lmagan ziddiyat ma’lum taraqqiyot bosqichida narsa va hodisalar mohiyatining u yoki bu tomonini aks ettirib uni belgilash yoki o‘zgartirish kuchiga ega bo‘lmagan ziddiyatdir. Asosiy va asosiy bo‘lmagan Ilmiybaza.uz ziddiyatni bosh ziddiyatdan farq qilish lozim. Bosh ziddiyat, taraqqiyotining u yoki bu bosqichi mohiyatini belgilab beradi.Masalan, dunyoda tinchlikni saqlash bosh ziddiyat. Bosh ziddiyat ham o‘zgaruvchan bo‘lib, sharoit va vaqtga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Amaliy faoliyatda ikkinchi darajali ziddiyatga ham e’tibor qaratish xatoliklardan holi qiladi. Olam taraqqiyotida antagonistik va noantagonistik ziddiyatlar ham mavjud. Antagonistik ziddiyat, deb maqsad va manfaatlari tubdan bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan jarayonlarga aytiladi. Masalan mushuk bilan sichqon o‘rtasidagi ziddiyat antagonistikdir, ya’ni ularni kelishtirish mumkin emas. Noantagonistik ziddiyat deganda, manfaat va maqsadlari umumiy bo‘lgan ziddiyatlarni tushunish mumkin. Respublikamiz hayotida ham ziddiyatlar mavjud bo‘lib, ularni rejalashtirish yo‘li bilan, fan va texnikadan to‘g‘ri foydalanish natijasida tartibga solinadi. Natijada ular konflikt keltirib chiqarmaydi. Ko‘proq konstitutsiya va boshqa qonunlar orqali bu ziddiyatlar oldi olinadi va hal etiladi. Ziddiyatlar ham universaldir. Taraqqiyotga erishishda ular turli tomondan ta’sir qiladilar. Shundan kelib chiqib, hozirgi zamonga zid ziddiyatlarni guruhlash mumkin: 1. Mamlakatlar o‘rtasidagi umum iqtisodiy, siyosiy, madaniy ziddiyatlar. 2. Mamlakatlar ichkarisidagi ziddiyatlar. 3. Mamlakatlar o‘rtasida sivilizatsiyaga oid ziddiyatlar. Bu ziddiyatlar ham o‘zaro bog‘liq bo‘lib, turli sohalarni qamrab oladi va shu jarayonlarning hayotiyligini hisobga olish zarur. Taraqqiyotga hissa qo‘shadigan qarama-qarshiliklar tabiat, jamiyat tafakkurida ro‘y beradigan hodisalardir. Barcha narsa va hodisalar qarama-qarshiliklar birligidir. Ularda ayniylik, tafovut, ziddiyatlarning bo‘lishidir. Demak, falsafiy xulosa shundan iboratki, har bir narsa va hodisaning muayyanligi, harakati, rivojlanishi, taraqqiyotining asosiy sababi, manbai, shu narsa va hodisalarda mavjud qarama-qarshi jihatlar ular orasidagi munosabatlar natijasidir. Bu jarayonlarning hammasi qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunida aks etadi. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunining mohiyati yana shundaki, unga muvofiq har bir narsa va hodisa qarama-qarshi tomonlarga-salbiy va ijobiy, o‘tmish va kelajak, o‘tib boruvchi va rivojlanuvchi, eski va yangi xossalarga ega. Har bir narsa va hodisa qarama-qarshi tomonlarning Ilmiybaza.uz birligidir (m: magnitning o‘zi bir jism, lekin uning mohiyati qarama-qarshilikda– manfiy va musbatligida yoki organizm bitta, lekin u assimilyatsiya va dissimilyatsiya mavjud bo‘lganda birlikni keltirib chiqaradi). Kurash va birlik genetik usulda o‘zaro bog‘langan, yoki boshqacha aytganda, qarama-qarshiliklarni – bir-biridan ajratib, qotib qolgan holda,faoliyatsiz holda olish va tekshirish aslo mumkin emas. Ular nisbiy birlikda bo‘lib, vaqti–vaqti bilan bir-biriga o‘tib turadilar, bir-birini taqozo qiladilar, kurashadilar, Qarama-qarshilik bir mohiyatning ikki tomonini ifodalaydi. Qarama- qarshiliklar kurashi to‘xtamaydi, lekin u nisbiy bo‘lib, birlik esa mutloq. Shu sababli qarama-qarshi tomonlar birligi ma’lum bir narsa yoki hodisadagi ikki qarama-qarshi kuchning ma’lum nisbiy vaqt ichida birga mavjud bo‘lib turishi deb aytish mumkin. Shunday qilib, qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunning umumiylik xarakteri faqatgina moddiy olamdagi hamma narsa va hodisalarga ularning paydo bo‘lishidan tortib halok bo‘lishigacha qadar o‘z ichiga olganligida ham namoyon bo‘ladi. Harakat, rivojlanish, taraqqiyot mazkur jarayonlarning natijasidir. Zotan hayotning o‘zi xilma-xil, unda kutilmagan qarama-qarshiliklar paydo bo‘ladi. Ayniqsa, hozirgi dunyo juda murakkab, rang-barang, jo‘shqin, qarama-qarshi tendensiyalarga boy. Shu bilan birga u orzu umidlar dunyosidir. Inson o‘zi yaratgan mo‘’jizalar oldida, o‘zining naqadar ojizligini sezayotgan dunyodir. Shu sababli taraqqiyotni to‘g‘ri baholash, «pala-partishlik»ka emas, balki o‘zaro kelishuvchilik yo‘llarini izlashga va oqilona fikrlashga bog‘liqdir. Miqdor va sifat o‘zgarishlari dialektikasi Taraqqiyot haqida fikr yuritar ekanmiz, unda miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlarga o‘zaro o‘tish ham amal qiladi. Bu qonun ham taraqqiyotning ma’lum bir tomonini o‘zida aks ettiradi. Qonunning mohiyati shundan iboratki, predmet va hodisalarning miqdor, sifatlari o‘rtasidagi munosabatlarni, miqdor o‘zgarishi sifat o‘zgarishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini hal qilib beradi. Moddiy olamdagi xilma-xil narsa va hodisalar bir-biridan sifatiga ko‘ra farq qiladi. Shu sababli, sifat, miqdor, xususiyat, me’yor tushunchalari nimalarni ifodalaydi? Avvalo, shularga e’tiborni qaratamiz. Ilmiybaza.uz Moddiy dunyoda ma’lum sifatga ega bo‘lmagan biror narsa yoki hodisa bo‘lishi mumkin emas. Narsa va hodisalarning sifati ularning xususiyatlari orqali namoyon bo‘ladi. Har bir narsa bir qancha xususiyatga ega. Narsa va hodisalar xususiyatlarining yig‘indisi ularning sifatini tashkil etadi. Sifat va xususiyat o‘zaro teng bo‘lishi mumkin emas. Sifat va xususiyatlarning o‘zaro munosabati ijtimoiy jarayonlarni ham qamrab oladi. Ijtimoiy hayotda ham miqdoriy jihatdan farq qiladigan sohalar ko‘p. Masalan, bir ijtimoiy formatsiyadagi ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyot darajasini– sanoatining o‘sishi, sur’ati, darajasi, mehnat unumdorligi bilan ikkinchisidan farq qiladi. Shunday qilib, narsa va hodisalarda sifat va miqdor muayyanligi bo‘lib, ular o‘zaro bog‘liq. Sifatsiz miqdor bo‘lmaganidek, miqdorsiz sifat ham bo‘lmaydi. Chunki, ular ayni narsa va hodisalarda ajratib bo‘lmas tomonlardir. Narsa va hodisalarning miqdor va sifati birligi me’yor yoki o‘lchov tushunchasida ifodalanadi. Har bir narsa o‘ziga xos aniq o‘lchov bilan xarakterlanadi. Me’yor narsa va hodisalarning barqaror holatini ifodalaydigan har qanday chegarada miqdor o‘zgarishi sifat o‘zgarishiga olib kelmaydi. Masalan, normal sharoitda suvning o‘lchovi 0 dan 100 darajagacha bo‘lgan harorat hisoblanadi. Agar suv 100 darajadan keyin ham qaynatilaversa, uning miqdor va sifat birligi buziladi, natijada suv bug‘ga aylanadi. Yangi me’yor hosil bo‘ladi. Me’yorning o‘zgarishi natijasida bir sifatning o‘rniga ikkinchi sifat vujudga keladi. Falsafa tarixida birinchi bo‘lib, Aristotel sifat kategoriyasini o‘rgangan. U «Kategoriyalar» asarida sifat tufayli narsalarning bir - biriga o‘xshash yoki o‘xshash emasligini, biri ikkinchisiga aylanishini dialektik asosda yondoshish orqali ta’riflangan. Miqdor o‘zgarishining tub sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonuni obyektiv xarakterga ega. Miqdoriy o‘zgarishlar ma’lum chegarada sifatning barqarorligiga ta’sir etmaydi. Miqdor o‘zgarishi chegaradan chiqishi bilan sifatning barqarorligi buziladi, natijada sifat o‘zgarishi sodir bo‘ladi, eski sifat yo‘qolib yangi sifat paydo bo‘ladi. Bu ayni miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishidir. Bu qonun tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotida amal qiladi. Masalan, ikki atom vodorod Ilmiybaza.uz bilan bir atom kislorod birikmasi suv molekulasini tashkil etadi. Agar ikki atom vodorod bilan ikki atom kislorod birikmasini hosil qilsa, u holda vodorod pereoksidini hosil qiladi. Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonuni ijtimoiy hayotning barcha sohalarida namoyon bo‘ladi. Gegel o‘zining «Logika»sida sof miqdor o‘zgarishlarining ma’lum bir bosqichida sifat darajasiga aylanishini ko‘rsatib bergan. Aslida bu holat jamiyatda ham tasdiqlanadi. Jamiyatda yangi sifatning paydo bo‘lishi muayyan miqdor o‘zgarishlari zaminida, eski sifat doirasida miqdor shart-sharoitlari pishib yetilgach, sodir bo‘ladi. Masalan, eski formatsiyadan yangi formatsiyaga o‘tish kishilik jamiyati tarixida tub sifat o‘zgarish hisoblanadi. Bu qonun tafakkur taraqqiyotiga ham oid. Masalan, ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lgan falsafa fanining taraqqiyotini olib ko‘rishimiz mumkin. Falsafaning har bir taraqqiyot bosqichida to‘plangan bilim-miqdor o‘zgarishlari bo‘lmasa, sifat o‘zga- rishlari, ya’ni ta’limotlar kelib chiqmas, sifat o‘zgarishi bo‘lmas edi. Demak, bunda ham miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlariga o‘tishini ko‘rdik. Sifat o‘zgarishlari ham miqdor o‘zgarishlariga o‘tadi. Obyektiv voqelikda faqat miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlariga olib kelmay, shu bilan birga sifat o‘zgarishlari ham miqdor o‘zgarishlarga olib keladi, vujudga keladigan yangi sifat ko‘rsatkichlari rivojlanadi. Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular: 1. Miqdor o‘zgarish doimo yuz berib turadi, lekin sifat o‘zgarishiga o‘tish ma’lum davrda boshlanadi; 2. Miqdor o‘zgarishlari ma’lum vaqtgacha predmetga ta’sir ko‘rsatmaydi, masalan, suv 0 dan 100 darajagacha haroratda suyuqlik holatini yo‘qotmaydi. Har qanday miqdor o‘zgarishining sifat o‘zgarishiga o‘tishi uchun ma’lum sharoit bo‘lishi kerak; 3. Miqdor o‘zgarishlari asta-sekin, sifat o‘zgarishi esa tez, ayrim holatda keskin yuz beradi; Ilmiybaza.uz 4. Sifat o‘zgarishi miqdor o‘zgarishiga nisbatan tub o‘zgarish hisoblanmaydi. Masalan, XIX asrda bel’giyalik olim de Friz biologiyada o‘simlik va hayvonot olamida bir tur o‘rniga yangi turning kelib chiqishi to‘satdan mutatsiya usulida portlash orqali sodir bo‘ladi deydi. Taraqqiyotni faqat miqdor o‘zgarishidan iborat jarayon deb qarash ham noto‘g‘ri. Taraqqiyot o‘zaro dialektik bog‘langan miqdor o‘zgarishlari bilan sifat o‘zgarishlaridan iboratdir. Miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlarini tayyorlasa, sifat o‘zgarishlari o‘z navbatida miqdor o‘zgarishlariga olib keladi. Biz endi bir sifatdan ikkinchi sifatga o‘tishning umumiy shakli bo‘lgan sakrash nima, degan savolga javob beraylik. Predmet va hodisalarning bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o‘tishi dialektik sakrash shaklida amalga oshadi. Sakrash bir sifatdan boshqa bir sifatga o‘tishining qonuniy shakli hisoblanadi. U taraqqiyot jarayonidagi tasodifiy hodisa emas, balki predmet va hodisaning ichki mohiyatidan zaruriy ravishda vujudga keladi. Sakrash nima? Sakrash ma’lum bir predmet yoki hodisalarning bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o‘tishi, uzluksiz taraqqiyotining uzilish davridir. Masalan, materiya harakatning bir shaklidan ikkinchi shakliga o‘tishi noorganik tabiatning organik tabiatga o‘tishi, organik dunyoda hayvonlar va o‘simliklarning bir turdan ikkinchi turga o‘tishi kabilarning hammasi sakrash natijasida vujudga keladi. Kishilik jamiyati taraqqiyotida bo‘ladigan ijtimoiy inqiloblar ham-sakrash. Sakrash bir sifatdan ikkinchi sifatga o‘tish qonuniyati bo‘lishi bilan uning nisbiy tomoni ham bor. Sakrash biror predmet va hodisaga nisbatan bo‘lsa, ikkinchisiga nisbatan sakrash bo‘lmasligi mumkin. Sakrash ilg‘or kuchlar g‘alabasi va konservativ kuchlar halo- katini anglatadi. Demak: 1) Sakrash taraqqiyot jarayonidagi obyektiv qonuniy jara- yondir; 2) Sakrash uzluksizlik uzilishi holatidir; Ilmiybaza.uz 3) Sakrash eski qarama-qarshiliklarning tugatilishi va yangi sifatga mos keladigan qarama-qarshiliklarning vujudga kelishidir; 4) Sakrash ilgarilab borishdir. Sakrashlar turli shaklda sodir bo‘ladi. Har bir narsa va hodisa o‘zining muayyan sakrash shakliga ega. Sakrash shiddat bilan yoki bir muncha sekin sodir bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy hayotda sakrash portlash yo‘li bilan sodir bo‘ladi. Tabiat va jamiyatdagi sakrashlar bir-biridan o‘z holati bilan farq qiladi. Tabiatdagi sakrashlar kishi irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda, stixiyali ravishda vujudga keladi. Tabiatdagi sakrash sifat o‘zgarishlari inson irodasiga, xohishiga bog‘liq bo‘lmasa ham, inson tabiatdagi bu jarayonga ta’sir etishi, uni tezlashtirishi, undan jamiyat manfaatlari uchun foydalanishi mumkin. Jamiyatdagi sakrashlar esa kishilar tomonidan obyektiv zaruriyatlarni bilish natijasida tayyorlanadi va amalga oshiriladi. Sakrashlar xarakteri rivojlanayotgan predmetning tabiati, uning boshqa hodisalarga bo‘lgan munosabati natijasida vujudga keladi. Demak, tabiatda sakrash portlash yo‘li bilan yoki asta-sekin yangi sifat elementlarining yuzaga kelishi orqali yuz beradi. Masalan, kimyoviy moddalar portlash natijasida o‘z tabiatini o‘zgartiradi. Ijtimoiy hayotda portlash asta-sekinlik bilan bir sifatdan ikkinchi sifatga o‘tishi mumkin. Tabiatda asta sekinlik bilan bo‘ladigan sakrashga, masalan o‘simliklar va tabiatda hayvonot olamidagi turlarning kelib chiqishini misol qilib olishimiz mumkin. Taraqqiyotning evolyutsion shakli predmet va hodisalarda yuz beradigan miqdoriy o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Evolyutsion taraqqiyotda asta–sekin miqdor o‘zgaradi. Evolyutsion taraqqiyotda predmet va hodisalarda ichki o‘zgarishlar yuz berishiga qaramay ular o‘z mohiyatini asta sekinliklar bilan o‘zgartiradilar. Rivojlanishning revolyutsion shakli esa predmet va hodisalarda yuz beradigan sifat o‘zgarishlari bilan ifodalanadi. Rivojlanishning revolyutsion shakli evolyutsion shakliga nisbatan tez sakrash xususiyatiga ega. Ilmiybaza.uz Rivojlanishning evolyutsion shakli revolyutsion shaklidan o‘z xususiyati va natijasi bilan farqlanadi. Bu taraqqiyot shakllari bir-biri bilan o‘zaro dialektik munosabatda bo‘ladi. Bozor munosabatlariga o‘tish davrida sifat o‘zgarishlariga o‘tish siyosiy revolyutsiyalarsiz, asta-sekinlik bilan sodir bo‘ladi. Yangi bilan eski orasidagi kurash ijtimoiy hayotning barcha sohalarida voqe bo‘ladi. Ba’zida evolyutsiya revolyutsiyani tayyorlaydi. Shuning uchun ham rivojlanishning evolyutsion va revolyutsion shakllarini bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Chunki, revolyutsion o‘zgarishlar evolyutsion o‘zgarishlar asosida sodir bo‘ladi, revolyutsion o‘zgarishlar kelgusi evolyutsion o‘zgarish uchun zamin tayyorlab beradi. Revolyutsiya - bir sifat muayyanligidan ikkinchi sifat muayyanligiga o‘tish demakdir. Evolyutsiya va revolyutsiya o‘rtasidagi munosabat faqatgina miqdor o‘zgarishlarini o‘z navbatida sifat o‘zgarishlariga olib borishdangina iborat bo‘lmay, yangi sifatga mos bo‘lgan yangi miqdor o‘zgarishlarini ham vujudga keltiradi. Taraqqiyot–evolyutsion o‘zgarish bilan revolyutsion o‘zgarishlarning zaruriy birligidir. Miqdor – o‘zgarishlarning sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonuni fan va texnika uchun ham katta ahamiyatga ega. Bu qonundan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan metodologik qoidalar kelib chiqadi. Predmet va hodisalarning sifat o‘zgarishiga oldingi miqdor o‘zgarishlar sabab bo‘ladi, binobarin jamiyatda, ijtimoiy hayotda, yangi sifat o‘zgarishlariga olib keladigan miqdor o‘zgarishlar yig‘indisini tezlashtiradigan zarur sharoitni tayyorlamoq zarurdir. Iqtisodiyotni intensiv rivojlanish yo‘liga o‘tkazish, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish sohasidagi aniq ish, ijtimoiy ishlab chiqarishning har bir qismini, shu jumladan aniq ish joyini topib berish, xodimlarni attestatsiyadan o‘tkazish kabilardir. Bu o‘rinda gap, iqtisodiyotning keng, yetakchi tarmoq bo‘lishi, sanoatdagi ishlarni tubdan yaxshilash haqida bormoqda. Demak, bir sifatdan ikkinchi sifatga o‘tish masalasi amalga oshiriladigan bo‘lsa, sakrash sharoiti diqqat bilan o‘rganilishi, aniqlanishi zarur. Ilmiybaza.uz Miqdor o‘zgarishlarning sifat o‘zgarishlariga o‘tishi–ikki payt- miqdor va sifat o‘zgarishini uyg‘unlashtirib olishi kerak. Shuning uchun bu qonun taraqqiyotning oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga qarab borishini ta’minlab, bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o‘tishini ifodalaydi. Bu qonun fan taraqqiyotida metodologik ahamiyatga ham ega bo‘lgan qonundir. Inkorni–inkor qonuni Falsafaning inkorni inkor qonuni ham avvalgi qonunlar: miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonuni, qarama- qarshiliklar birligi va kurashi qonuni singari muhim o‘rin egallaydi. Bu umumiy taraqqiyot qonuni ham faylasuflar tomonidan mukammal talqin qilingan. Mazkur qonun tabiat, tarix va tafakkurda g‘oyat darajada keng amal qiluvchi muhim taraqqiyot qonunidir. Binobarin, bu qonunni chuqur va har tomonlama o‘rganish undan amaliy faoliyatda to‘g‘ri va izchillik bilan foydalanish, taraqqiyotni to‘g‘ri tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. Inkorning mohiyatini to‘g‘ri tushunish - taraqqiyotning dialektik konsepsiyasini izchillik bilan ilmiy asosda tushunishdir. Har bir narsa va hodisaning rivojlanishi va eskirishi, umri tugayotgan tomonlarning yemirilishi parchalanishi hamda yangi, ijobiy tomonlarning rivojlanish yangi bilan eski, o‘lib borayotgan narsalar bilan tug‘ilib kelayotgan narsalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni ochib beradi. Har bir narsa va hodisa abadiy emas, balki ichki va tashqi ziddiyatlar zaminida o‘zgarib, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib boradi, bu o‘zgarish eskirgan narsa va hodisalarning o‘lib, yemirilib borishi zaminida yangi narsa va hodisalar paydo bo‘ladi. Inkor bo‘ladigan narsa va hodisalar esa butunlay uloqtirilib tashlanmay, balki ularga xos ijobiy tomonlar, belgi va xususiyatlar saqlanib, umumiy rivojlanish jarayonini ifoda etadi. Har bir narsa va hodisa, obyektiv ravishda ichki ziddiyatlardan kelib chiqadi. Bu qonun yemirilish va parchalanishni sodda inkorda ifodalamay, balki taraqqiyotni egri yo‘llar bilan, spiral’ shaklida, nisbiy takrorlanishlar asosida oddiylikdan murakkablikka, pastdan yuqoriga qarab borishi xarakterini ilmiy asosda ochib beradi. Hech bir sohada o‘zining ilgarigi yashash shakllarini inkor etmaydigan Ilmiybaza.uz taraqqiyot sodir bo‘lmaydi. Har bir jarayon inkor qilish holatiga ega. Taraqqiyot natijasida vujudga kelgan yangi narsa eskining inkor qilinishidir. Eskining inkor qilinishi natijasida hamma narsa va hodisada ilgarilanma harakat sodir bo‘ladi. Yangi, eskini o‘rnida uning ijobiy tomonlarini saqlab qolgan holda, yangi-yuksakroq progressiv holatni egallaydi. Shunday qilib, taraqqiyot bir-birini almashtirib turadigan bosqichlardan iborat bo‘lib, bir bosqich ikkinchi bosqich tomonidan, ikkinchisi uchinchisi tomonidan inkor etiladi, shunday qilib bu jarayon cheksiz davom etilaveradi. Inkor shunday inkorki, buning natijasida taraqqiyot davom etishi, yangi inkor sodir bo‘lishini taqozo etishi kerak. Dialektik inkor obyektiv jarayondir. Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalarda inkor etishning har xil turlari va shakllarini uchratish mumkin. Masalan, donning unib chiqish yo‘li bilan inkor etilishi, chirish bilan inkor etilishi, qurtlar tomonidan ozuqa sifatida yeb inkor etilishi, tegirmonda donni unga aylantirish yo‘li bilan inkor etilishi va hokazo. Lekin har qanday inkor, inkor bo‘lavermaydi, chunki inkor ilgarilab borishning uzilishi, to‘xtab qolishni ifodalaydi. Bunday inkor mutloq inkordir. Dialektik inkor esa eskilikning tugashi yangilikning paydo bo‘lishi bilan birga, eskining ijobiy tomonlari asosida yangining o‘sishidan iboratdir. Dialektikada inkor qilish to‘g‘ridan-to‘g‘ri “yo‘q” demak emasdir. Demak, birinchi inkorni shunday qilish lozimki, natijada ikkinchi inkor chiqsin, rivojlanish. Inkorni inkor, voqelikdagi o‘lib borayotgan narsa va hodisalar o‘rtasidagi aloqa va vorislikni, ilgarilab rivojlanishning ma’lum bo‘laklari, holatlari orasidagi bog‘lanishlarni ifodalovchi falsafiy kategoriyadir. Inkorni inkor qonunini falsafa tarixida birinchi bo‘lib Gegel asoslagan edi. U, bu qonunni tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonuni sifatida izohlagan edi. Dialektikaning boshqa qonunlari kabi, Gegel bu qonunni ham bir biriga qarama-qarshi fikrlash asnosida ajoyib, mazmunan boy mulohazalarni aytib o‘tdi. Masalan, Gegelning inkorni inkor qonuni orqali olg‘a qarab harakatlanishning cheksizlik g‘oyasini ilgari surgan edi. Bu qonunda taraqqiyotning yangi asosdagi boshlang‘ich holatiga qaytish tendensiyasining ichki mazmunini ochishiga harakat Ilmiybaza.uz qilgan. Gegel inkorni inkor qonuni orqali rivojlanishning yuqori bosqichida eskilikni dialektik “olib tashlash” yo‘li bilan, ma’lum ijobiy tomonlarini saqlab qolish g‘oyasini olg‘a surgan. Gegelning inkorni inkor qonunida ana shunday ijobiy va diqqatga sazovor tomonlari mavjuddir. Gegel bu qonunni uchlik sxema shaklida izohlaydi. Gegel “mutloq g‘oya” taraqqiyotini quyidagi yo‘nalish bo‘yicha, ya’ni da’vo (tezis), inkor (antitezis), inkorni inkor (sintez) bosqichlari orqali o‘z-o‘ziga qarab rivojlanadi, deb ko‘rsatadi. Marksizm klassiklari fikricha, inkorni inkor qonuni tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyotiga xos bo‘lgan ilgarilab boradigan qonun. Bu qonun bilan ular eskilikning inkor etilishi va yangilikning paydo bo‘lishini isbotlashga intilganlar. Inkorni inkor qonuni va inkor etish masalalari orqali XIX asrdagi rus revolyutsion demokratlari Belinskiy, Gersen, Chernishevskiy, Dobrolyubovlar o‘z davridagi «qabih, rus voqealigini» inkor etish zaruriyat ekanligini to‘g‘ri tushungan edilar, lekin dehqon ideologlari bo‘lgan rus revolyutsion demokratlari dialektikaning boshqa qonunlari singari bu qonunning ichki mohiyatining to‘liq va har tomonlama yorita bilmaganlar. Bu qonunning mohiyatini chuqur bilish uchun nima uchun inkorni inkor deb atalishini bilish kerak edi. Dialektikaning bu qonuni «inkorni inkor» deb atalishining sababi, moddiy olamdagi narsa va hodisalar doimiy ravishida o‘zgarib, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishi oqibatida uzluksiz rivojlanishidan kelib chiqadi. Taraqqiyot jarayonida bir inkor ikkinchi inkor bilan almashadi. Natijada taraqqiyot ilgariga qarab boradi. Falsafa tarixida shunday oqimlar bo‘lganki, ularni nigilistlar deb ataganlar. Nigilizm (lot. Nihil - hech nima) har qanday ijtimoiy ideallar, turmush tarzi, hayotiy normalar, qadriyatlar va tamoyillarni inkor etuvchi oqimning nomidir. Avval G‘arbiy yevropada keyinroq- XIX asrning o‘rtalarida Rossiyada tarqalgan. Nigilizm birinchi marta nemis faylasufi Yakobi Fridrix Genrix (1743 - 1819) tomonidan qo‘llanilgan bo‘lsada, uning Rossiyada tarqalishiga sabab I.S.Turgenevning «Otalar va bolalar» romani (1861) sababchidir. Shu roman orqali nigilizm Rossiyada ommalashgan. O‘sha davrlarning aksil inqilobchilari demokrat inqilobchilarni nigilistlar, deb ataganlar. Chunki demokrat inqilobchilar o‘zlarigacha bo‘lgan jamiyatlarning Ilmiybaza.uz madaniy-ma’rifiy, urf-odat va qadriyatlariga qarshi chiqib ularni tanqid qilgan edilar. Shu sababli demokratik inqilobchilar o‘tmishdagi madaniyatni inkor qilishda ayblanganlar. Ular o‘zlarining yangi - sivilizatsiya sohasidagi g‘oyalarini ilgari surganlar. Nigilizmni rus yozuvchilaridan yana biri D.I.Pisaryovning publitsistik faoliyati bilan bog‘lasalarda, lekin I.S.Turgenev romanida nigilizm yaqqol ko‘zga tashlanadi. Romanning asosiy qahramonlari Arkadiy va yevgeniy suhbatidan xulosa qiladigan bo‘lsak, yevgeniyning o‘zidan oldingi hayotga e’tiborsizligini sezamiz. Jumladan, Arkadiy, Yevgeniyga o‘z amakisi yashagan davr tarbiyasini eslatganda, yevgeniy o‘sha davr tarbiyasini ham inkor qilib: «tarbiyami,-deydi u,-har bir kimsa o‘zini o‘zi tarbiya qilmog‘i lozim. Masalan, aytaylik, aqalli mening kabi... Endi davr masalasiga kelsak, nima uchun men davrga tobe bo‘lay? Yaxshisi-davr menga tobe bo‘lsin. Yo‘q, birodar, bular hammasi beboshlik, ma’nosizlik!» (I.S.Turgenev. «Otalar va bolalar» T.: 1953 y. 40-b.). Yana inkorga qaytadigan bo‘lsak, suv isitilganda bug‘ga, metall eritilsa, suyuq holatga o‘tadi, bu yerda rivojlanish sodir bo‘lmaydi, bir narsa o‘rniga ikkinchi narsa paydo bo‘ladi. Dialektik inkor esa shunday ziddiyatlarni hal qilishni maqsad qilib qo‘yadiki, buning natijasida taraqqiyotda yuqori bosqichga erishiladi. Bu dialektik inkorning xususiyatlari. Dialektik inkorning yana bir xususiyati shuki, u eskisini yemiribgina qolmay, uning ijobiy tomonlarini umumlashtiradi, sintez qiladi. Sintez oldingi eskining ijobiy tomonlarini mexanik tarzda birlashtirish emas, balki yuqori bosqichda o‘zgartirilib birlash- tirilishidir. Ikkinchi inkor harakatning shart-sharoitlarini ifodalaydi. Ko‘rinib turibdiki, inkor tushunchasi davrni ham ifodalaydi. Ma’lum jarayonning tugalanish davri yangi davr uchun asos bo‘ladi, bu hol cheksiz davom etadi. Davriylik taraqqiyot ritmini xarakterlaydi. Davriylik tufayli harakat quyidan yuqoriga qarab boradi. Davriylik to‘g‘risidagi masalani kundalik hayotimizda uchraydigan juda oddiy narsa va hodisalardan tortib g‘oyat murakkab biologik va ijtimoiy hodisalar va inson bilishining hammasida ko‘rishimiz mumkin. Masalan, don urug‘i tuproqqa tashlangach, ma’lum bir davr o‘tishi bilan asil holatini yo‘qotadi, ya’ni inkor etiladi. U o‘sib rivojlanib, o‘simlik shaklini oladi, o‘simlik ham o‘sish, gullash davridan so‘ng o‘zini inkor etib donga aylanadi, lekin paydo Ilmiybaza.uz bo‘lgan don ilgarigi bitta donning o‘zini takrorlamay, balki bir necha don sifatida, o‘z tarkibidagi o‘zgarishlar orqali vujudga keladi. Biogenetik qonun ham yuqorida aytilgan fikrlarning to‘g‘riligini isbotlaydi. Biogenetik qonunning mohiyati shundan iboratki, har bir tirik organizm o‘zining individual paydo bo‘lishi va taraqqiyoti davomida shu turga xos bo‘lgan o‘tmishdagi eng oddiy bir hujayralik shaklidan tortib barcha taraqqiyot bosqichlarini qisqa davr ichida takrorlaydi. Bu takrorlash oddiy, aynan takrorlash bo‘lmay, balki yangi sharoitda yuqoriroq asosda sodir bo‘ladi. Turlarning kelib chiqishi bunga Ilmiybaza.uz misoldir. D.I.Mendelleyevning kimyoviy elementlar davriy tizimida ham bu holat yaqqol ko‘rinadi. Kimyoviy elementlar atom og‘irliklarining ortib borishi natijasida elementlarda sifat o‘zgarishlari sodir bo‘ladi. Davrdan davrga o‘tish, davr ichida elementdan elementga o‘tish sakrashdan iborat bo‘ladi. Jamiyatning umumiy yo‘nalishi, rivoji-eski ijtimoiy- iqtisodiy formatsiyaning yangi, yuqoriroq ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya bilan almashish tarixidan iborat. Bu jarayon asosida ishlab chiqarish usulining rivojlanishi yotadi. Ishlab chiqarish usulining o‘zi esa yangi ishlab chiqaruvchi kuchlarning xarakteriga mos, mavjud ishlab chiqarish munosabatlarining eskirganligini inkor qilish yo‘li bilan paydo bo‘lishi va rivojlanishidan iborat. Demak, shunday qilib, inkorni inkor qonunining mohiyati shundan iboratki, hodisalarning inkor etilishi ijobiy tomonlarning saqlab qolinishi natijasida mavjud hodisalar to‘xtab qolmaydi, yo‘qolib ketmaydi, balki yana olg‘a qarab harakat qiladi. Taraqqiyotning yo‘nalishi va xarakteri haqidagi masala borasida asrlar davomida faylasuflar o‘z fikrlari bilan o‘zaro tortishib keldilar. Ba’zi bir faylasuflar olamdagi o‘zgarishlar bir doira ichida takrorlanishdan iborat desa, ba’zi birlari to‘g‘ri chiziq bilan boradi, deb tushuntirib keldilar. Masalan: XVIII asrda yashagan italiyalik faylasuf Janbattisto Viko fikricha, jamiyat doimo takrorlanib turuvchi uch bosqichni: go‘daklik, yigitlik va yetuklik davrini kechirib boradi. Fransuz olim Jan Batist Lamark esa tirik tabiatda harakat uzluksiz va sakrashsiz to‘ppa-to‘g‘ri yo‘ldan ilgarilab boradi, deydi. Bu nazariyani jamiyatga tatbiq etishni fransuz revolyutsiyasining ideologlari, ma’rifatchilari, D.Didro, Gelvetsiylar ham olg‘a surgan edilar. Inkorni inkor qonuni fan va amaliyot uchun muhim ekanligini ular ham sezgan edilar. Tabiat fanlari tarixidan ham inkorni inkor qonuni namoyon bo‘lishini ko‘rish mumkin. Masalan, geometriyada Evklid geometriyasidan N.I.Lobachevskiy geometriyasi kelib chiqqan. Noevklid geometriya evklid geometriyasini inkor etadi va shu bilan birga uning davomi-geometriyaning yana bir yangi bosqichi sifatida yuqoriga ko‘tariladi. Xuddi shuningdek, fizika fanidan ham misol: Ilmiybaza.uz XVIII asr yorug‘lik nazariyasida tasdiqlangan qoidaga binoan, yorug‘lik zarrachalardan iborat bo‘lib, shu zarrachalar harakat qonuniga binoan yorug‘lik tarqaladi degan fikr fizikada hukm surgan. Shu bilan birga ikkinchi nazariya – yorug‘lik to‘lqin xususiyatga ega, shu to‘lqin qonunga muvofiq tarqatiladi, degan qoida ham paydo bo‘lgan. Lekin yorug‘likning kvant xususiyati kashf etilishi bilan XX asr fizikasi bu ikki kashfiyot yorug‘likning ikki xil xususiyatiga ega ekanligini ochib berdi. Yorug‘likning difraksiya va interfraksiya xususiyati orqali uning to‘lqin xususiyatiga ega ekanligini ko‘rsatsa, foton elektrik effekti uning zarra xususiyatiga ega ekanligini ochib berdi. Ikki-bir-biriga qarama-qarshi nazariyalar sintezi natijasida bu nazariyaning kamchiligi bartaraf etildi (inkor etildi). Bu nazariya bir pog‘ona yuqoriga ko‘tarildi, inson bilimi esa boyidi. Demak, yangilik eskining negizida paydo bo‘lib, u bilan aloqada bo‘lishidir. Uning ijobiy tomonlaridan foydalanishi asosida fan mazmuni boyib boradi. Shunday qilib, falsafaning inkorni inkor qonuni quyidagi umumiy xususiyatlariga ega: 1. Inkorni inkor qonuni – tabiat, jamiyat, tafakkur taraqqi- yotining umumiy, obyektiv xarakterga ega qonunidir. 2. Dialektikaning inkorni inkor qilish qonuni dunyodagi narsa va hodisalarning ilgarilab rivojlanishi murakkab jarayonini ifodalash bilan birga, eskilik bilan yangilik, o‘lib borayotgan narsalar bilan tug‘ilib kelayotgan narsalar o‘rtasidagi dialektik munosabatlarni birdan bir to‘g‘ri hal qilib beradi. Bu qonun eski-o‘lib borayotgan tomonlarni dialektik olib tashlash bilan birga, ularga xos bo‘lgan ijobiy tomonlarni saqlab qolish zarurligini asoslab beradi. 3. Inkorni inkor qonuni olamni bilishda tafakkur taraqqiyotida g‘oyat muhim rol’ o‘ynaydi. 4. Inkorni inkor qonuni, jamiyat va tafakkur taraqqiyotini sipiral’ shaklida ilgarilab borishini ochib beradi. Kategoriya tushunchasi va ularning turlari. Fan va falsafa kategoriyalarining tasnifi Ilmiybaza.uz Taraqqiyotning bir butun tushunish uchun falsafa fanining kategoriya tushunchasi haqida oldingi paragrflarda qisman to‘xtalgan bo‘lsak-da, tahlil qilish lozim. Har bir fanning o‘ziga xos, u o‘rganayotgan obyektiv dunyodagi predmet, hodisalar doirasining xususiyatlarini ifodalovchi tushunchalari, terminlari bor. Bu tushunchalar cheksiz obyektiv olamning turli sohalari va shu sohalarni o‘rganuvchi fanlarning maxsusligi, bir-birlaridan o‘zaro farqlarini ko‘rsatib turadi. Falsafa fani ham obyektiv reallikni ma’lum, o‘ziga xos tushunchalarda aks ettiradi va ular yordamida dunyoni o‘rganadi. Predmet va hodisalarning umumiy hamda muhim tomonlari, xususiyatlari yoki munosabatlarini aks ettiruvchi eng umumiy tushunchalar-kategoriya deb aytiladi. «Kategoriya» so‘zi grekcha bo‘lib, lug‘aviy ma’nosi «guvoh», «ta’rif», «ifodalovchi» demakdir. Falsafa fani kategoriyalari boshqa fan kategoriyalaridan o‘zining nihoyatda umumiyligi bilan farqlanadi. Falsafa kategoriyalari eng umumiy tushunchalar sifatida inson fikri shakllari bo‘lib, va shu taxlitda ular mantiqiy mazmunga ham egadirlar. Kategoriyalarning mantiqiy mazmuni deganda, inson tafakkuri hodisalarining mohiyatiga kirib borishi, uning chuqurlashuv darajasi ko‘zda tutiladi. Falsafiy kategoriyalar obyektiv dunyoning eng umumiy va muhim pog‘onalari va tayanch markazlari hisoblanadilar. Ularni bila borish orqali insonning nazariy va amaliy faoliyati uchun muhim bo‘lgan qonuniyatlarini va insonni bilish faoliyati natijasida dunyoni o‘zgartirishda erishgan yutuqlarini xarakterlaydi. Falsafa kate- goriyalarida inson tafakkurining mazmundorligi va yetukligi, hamda tashqi olamni bilishdagi katta muvaffaqiyatlari o‘z ifodasini topgan. Inson ongida tabiatning in’ikos etishi qandaydir qotib qolgan, voqelikning o‘lik nusxasi emas balki, narsalar mohiyatiga chuqur kirib borishning murakkab dialektik jarayonidan iborat. Bu jarayon o‘zining ichki mantiqiga ega bo‘lib, bu mantiq narsalar mantiqiga mos keladi. Shu bilan birga, bu mantiq nisbiy mustaqillikka ega. Bilishning ichki mantiqi bilish tafakkurining ijodiy faolligi xarakterini, harakat qilish va rivojlanish jarayonini, obyektiv dunyoga nisbatan murakkab munosabatini chuqur tushunishga yordam beradi. Falsafiy kategoriyalar mazmun jihatidan tashqi olamning Ilmiybaza.uz qonuniyatlariga mos keladilar, lekin o‘zlarining mavjudligi, shakllariga qarab farq qiladilar. Kategoriyalar o‘z manbai mazmuni jihatidan obyektivdir, lekin shakl jihatidan subyektivdir. Agar narsalar va ularning taraqqiyot qonunlari moddiy bo‘lib, inson ongiga bog‘liq bo‘lmagan holda obyektiv ravishda mavjud ekan, tafakkur kategoriyalari ma’naviy bo‘lib, faqat kishilar miyasidagina mavjuddir. Kategoriyalar dialektikasi shundayki, ular bilish jarayonida bir- biriga uzviy bog‘langan holda kelib chiqadilar, o‘zaro munosabatda bo‘ladilar, chunki tushunchalar, kategoriyalar universal bog‘lanish va rivojlanishda bo‘lgan moddiy dunyoning inson miyasidagi in’ikosidir. Dialektik kategoriyalar ilmiy bilishda muhim metodologik rolni bajaradilar. Obyektiv dunyo hodisalarning eng muhim qonunlari harakatini o‘rganish bilan falsafiy kategoriyalarni kashf qilishga bir tomondan, narsalarning mohiyatini chuqurroq va to‘laroq bilishga yordam beradilar, ikkinchi tomondan, obyektiv narsa va hodisalar haqida yangi bilimlar olishga, ularni to‘ldirishga sababchi bo‘ladilar. Ayrimlik, xususiylik (maxsuslik) va umumiylik kategoriyalari boshqa kategoriyalar singari bilishning ayrim muhim tomonlarini inson fikrining alohida shakllari sifatida xarakterlaydi, obyektiv olamdagi narsalar va hodisalarning o‘zaro bog‘lanishi va taraqqiyotini aks ettiradi. Ayrimlik-yakka sifat va miqdor, xususiyat, aniqlikka ega bo‘lgan alohida ko‘rinishdagi narsa, hodisa yoki jarayondir. Umumiylik- voqelikdagi barcha yoki bir qancha yakka predmet yoki hodisalardagi mavjud umumiy tomonlar, xossalar va belgilarning majmui hamda ular orasidagi aloqa va munosabatlarning o‘xshashligidir. Xususiylik – narsa yoki hodisalarning shunday doirasiki, bunda ular ma’lum bir munosabatda umumiy, boshqasida yakkalik, alohidalikdir. Umumiylik narsa va hodisalarning eng umumiy tomonlari orasidagi aloqalarni o‘zida aks ettirib, o‘z ko‘rinishini faqat yakkaliklar orqali aniqlashtiradi. Bunga quyidagi misollar orqali ishonch hosil qilish mumkin: ma’lumki, tirik organizmlar mavjudligining zarur sharti ulardagi modda almashinuvi jarayonidir. Tirik organizmlar taraqqiyotining bu umumiy qonuni o‘simlik va hayvonlar rivojlanishining xususiy qonunlari orqali namoyon bo‘ladi. Tabiatdagi organik Ilmiybaza.uz birikmalarning o‘zlashtira oladigan o‘simliklarda hayvonlarga nisbatan assimlyatsiya juda chuqur va murakkabdir. Hayvonlar organizmi iste’mol qilinadigan ovqatdagi organik birikmalarning tayyor mahsulotlarnigina qayta ishlaydi. Ayrimlik va umumiylik dialektik bog‘liqligini ayrimlikning rivojlanishi davomida umumiylikka aylanishi orqali ham namoyon qiladi. Umumiylik va ayrimlik birgalikda bir butunlikni tashkil qilsada, ularning har biri o‘z xususiyatlariga ham ega. Har bir umumiylik bir qancha ayrimlarga xos bo‘lgan tomonlar, belgi xossalarni o‘z ichiga olganligi uchun qandaydir ayrimlik bilan teng qilish mumkin emas. Ayrimliklar orqali namoyon bo‘ladigan, ularning maxsus xususiyatlarini o‘zida aks ettiradigan umumiylik o‘zining mustaqil qiymatiga ega. Shu bilan birga ayrimlikni umumiylikka almashtirib yubormaslik kerak. Har bir ayrimlik umumiylikni ifodalaydigan xossa, belgi va tomonlar bilan bir qatorda, faqat o‘ziga xos bo‘lgan va shu orqali boshqa ayrimliklardan farq qiladigan-maxsus xususiyatlarga ham ega. Bu xususiyat va belgilar umumiylik tomonlarni qamrab olmasdan, faqat ayrimlikda yashaydi. Umumiylik va ayrimlikni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish mumkin emas. Umumiylikni ayrimlikka va aksincha, ayrimlikni umumiylikka qarshi qo‘yish amaliy jihatdan katta xato va zararli xulosalarga olib kelishi mumkin. Ayrimlik, xususiylik va umumiyliklar har birining o‘ziga xos xususiyatlari, shuningdek ularning o‘zaro dialektik aloqasini bilish voqelikdagi hodisalar analiziga aniq tarixiy yondoshishning zaruriy shartidir. Har qanday hodisaning mohiyati uning o‘ziga xos maxsus xususiyatlari, shuningdek, uning boshqa narsa va hodisalar bilan umumiy tomonlari hisobga olingan taqdirdagina noto‘g‘ri tushunilishi mumkin. Hodisalar zanjirida o‘zidan boshqa, ikkinchisini keltirib chiqargan hodisa- sabab, kelib chiqqani esa oqibat deyiladi. Obyektiv hodisalar o‘rtasida sabab-oqibat bog‘lanishlarga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar quyidagicha ifodalanishi mumkin: birinchidan, hodisalarning sabab- Ilmiybaza.uz oqibat aloqadorligi umumiy tavsifga ega. Dunyoda hech bir narsa sababsiz yuz bermaydi, ikkinchidan, sabab va oqibat kategoriyalari yakka, alohida hodisalarning yuz berishini bildiradi, chunki, u yoki bu hodisani o‘rganish uchun uning boshqa hodisalarini ajratib olish lozim. Shundagina hodisalar ichidan biri sabab, boshqasi oqibat sifatida ko‘zga tashlanadi. Dialektika nuqtai nazaridan qaraganda sabab voqelikdagi narsa va hodisa jarayonlarning kelib chiqishini aniqlaydigan genetik bog‘lanishdir. 1. Sabab-oqibat bog‘lanishning xususiyati shundan iboratki, ma’lum vaqt va sharoit mavjud bo‘lgan taqdirdagina bir hodisa boshqa hodisani keltirib chiqaradi. Sharoit, bu voqelikdagi narsa va hodisalarning yuzaga kelishi, mavjud bo‘lib turishidir, rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan obyektiv omillar majmuidir. 2. Sabab va oqibat bog‘lanishlarning asosiy belgilaridan biri, sabab- oqibatning vaqtida ketma-ket kelishidir. Sabab vaqt nuqtai nazaridan oqibatdan oldin keladi va uni keltirib chiqaradi. Bu yerda shuni hisobga olish lozimki, ketma- ket keluvchi har qanday narsa, sabab-oqibat bog‘lanishlari bo‘lavermaydi. Masalan, kunduzdan keyin kechasi, kechadan keyin esa kunduz keladi. Bundan kunduz kechaning, kecha esa kunduzning bo‘lishi sababi, degan xulosa kelib chiqmaydi, albatta. Chunki, kunduz va kechaning almashib kelishi yerning o‘z o‘qi va quyosh o‘qi atrofida aylanib turishidir. 3. Sabab-oqibat bog‘lanishlarning muhim xususiyatlaridan biri- bu bog‘lanishning zaruriy xarakterga egaligidir. Ya’ni sharoitlar ayni bir xil bo‘lganda, bir xil sabab har doim bir xil oqibatni keltirib chiqaradi. Sabab va oqibat bog‘lanishlari turli-tuman shakllarda ifodalanadi. Falsafa bosh va ikkinchi darajali, ichki va tashqi, obyektiv va subyektiv sabablarni farq qilish lozimligini ta’kidlaydi. Narsa yoki hodisa uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan, ularning umumiy zarur belgilarini ko‘rsatib beradigan bosh sababdir. Bosh va ikkinchi darajali sabablar taraqqiyotga turlicha oqibatlar ko‘rsatayotganliklari uchun amaliy faoliyatda ularni bir-biridan ajrata olish muhimdir. Ichki sabablar oqibatning kelib chiqishida belgilovchi bo‘lsa, tashqi sabablar hodisaga bevosita aloqador bo‘lmagan tashqi hodisalarning ta’siridan iboratdir. Ilmiybaza.uz Ichki sabablar hodisalarga xos bo‘lgan ichki qarama-qarshilikning kurashidan kelib chiqadi, shuning uchun ham oqibatning kelib chiqishida hal qiluvchi rol’ o‘ynaydi, tashqi sabablarning yig‘indisi sharoitni, muhitni tashkil qiladi, bu asosan ichki sabablar orqaligina hodisalarning kelib chiqishiga ta’sir etadi. Ichki sabablar oqibatning kelib chiqishida belgilovchi, takrorlanuvchi xarakterga ega bo‘lsa, tashqi sabablar yig‘indisi va sharoit doim tarixiy xarakterga ega bo‘lganligi uchun ham o‘zgaruvchidir. U rivojlanishning turli davrlarida turlicha bo‘ladi va ichki sabablarga turlicha ta’sir etadi. Ijtimoiy hayotda obyektiv va subyektiv sabablar ham bir-biridan farq qiladi. Obyektiv sabablar – iqtisodiy omillar taraqqiyoti natijasida kelib chiqqan, xohishga bog‘liq bo‘lmagan sabablar. Subyektiv sabablar esa muayyan ijtimoiy hodisalarning yuz berishini tezlashtiradigan yoki sekinlashtira oladigan shaxslarning amaliy strategiyasi va taktikasidir. Sabab va oqibat murakkab dialektik bog‘lanishda bo‘lib, bu bog‘lanish har doim bir xil emas, balki o‘zgaruvchan, nisbiydir. Buni quyidagilardan ko‘rish mumkin: a) bitta sabab bir qancha oqibatlarni keltirib chiqara oladi. Masalan, elektr toki lampochkalar yonishi, stanok harakati va boshqalarning sababi bo‘lishi mumkin; b) bitta sabab bir qancha sabablar orqali, ya’ni jismning o‘sishi, quyosh nuri, elektr toki, ishqalanish kabi hodisalarning har biri orqali yuz berishi mumkin; v) sabab va oqibatning o‘zaro ta’siri ularning o‘z o‘rinlarini almashish orqali ham ifodalanishi mumkin. O‘ziga xos bo‘lgan kategoriyalaridan biri zaruriyat va tasodif kategoriyalaridir. Bu kategoriyalar kishilarning obyektiv reallikdagi sabab-oqibat bog‘lanishlari haqidagi tasavvurlari yanada chuqurlashishi natijasida shakllanadi. Kishilar o‘z mehnat faoliyati jarayonida sabab-oqibat bog‘lanishlarini o‘rganib, sabab va oqibat o‘rtasidagi munosabatlarning zaruriy ekanligiga, agar sabab mavjud bo‘lsa, oqibat muqarrar suratda kelib chiqishiga ishonch hosil qila boshladilar. Ilmiybaza.uz Zaruriyat va tasodif kategoriyalari moddiy dunyoning obyektiv bog‘lanishlarini aks ettiradi. Ular aks ettirgan bog‘lanishlar sifat jihatidan o‘ziga xos xususiyatga ega. Zaruriyat quyidagi asosiy belgilar bilan xarakterlanadi: 1) zaruriyatning sababi o‘zida bo‘lib, u mazkur hodisa yoki jarayonning ichki tabiatidan kelib chiqadi; 2) zaruriyat voqelikdagi narsa yoki hodisalarning chuqur, muhim qaytarilib turadigan ichki bog‘lanishlardan kelib chiqadi; 3) zaruriyat oldingi taraqqiyot yo‘li orqali tayyorlanadi; 4) zaruriyat muqarrarlik xususiyatiga ega, muvofiq shart- sharoit mavjud bo‘lganda, zaruriyat hodisalar jarayonini muqarrar sur’atda, muayyan yo‘nalishga olib keladi. 5) zaruriyat umumiy, ommaviy va shuning uchun ham u tipik xarakterga ega. Tasodif zaruriyatdan farq qilgan holda, quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi: 1) tasodifning sababi o‘zida emas, balki boshqa narsa yoki hodisalardadir; 2) tasodif voqelikdagi muhim bo‘lmagan, ikkinchi darajali bog‘lanishlardan kelib chiqadi; 3) zaruriyatdan farq qilgan holda tasodif hodisaning butun taraqqiyoti davomida tayyorlanmaydi, balki o‘z tabiatiga ko‘ra turlicha bo‘lgan jarayonlarning aralashuvi natijasida sodir bo‘ladi; 4) tasodif narsalar rivojlanish tendensiyasini belgilab bermaydi va shuning uchun ham muqarrar emas. Tasodif yuz berishi va yuz bermasligi mumkin; 5) tasodif tipik bo‘lmagan, individual xarakterga ega. Zaruriyat va tasodif o‘zaro dialektik aloqadadir. Bu birinchidan, ikkinchidan, ular «sof» holda bo‘lmasdan, balki bir -biri bilan chambarchas bog‘liq mavjudlikda ko‘rinadi. Zaruriyatdan mutloqo ajralgan tasodifning bo‘lishi mumkin bo‘lmaganidek, ayrim tasodif bilan bog‘liq bo‘lmagan zaruriyat ham mavjud emas. Ilmiybaza.uz Tasodiflar zaruriyat tizilmasi ostida bekingan bo‘ladi va ular orqali yuzaga keladi. Zaruriyat va tasodif abadiy o‘zgarmas bo‘lmay, rivojlanish jarayonida bir-biri bilan o‘rin almashib turadi, ya’ni tasodif sifatida vujudga kelgan hodisalar, bog‘lanishlar sharoitining o‘zgarishi bilan asta-sekin zaruriylik xarakteriga kira boradilar va ma’lum sharoitda zaruriy bo‘lgan hodisalar asta-sekin predmet rivojlanishining ichki mohiyatini belgilashdan chiqib, tasodif holda uchray boshlaydi. Moddiy olamdagi narsa va hodisalarning haqiqatdan hozirda qanday ekanligi va kelajakda qanday rivojlanishligini mazmun va shakl kategoriyalarini bilmasdan turib o‘rganib bo‘lmaydi. Mazmun-muayyan narsa va hodisalarning ichki elementlar va o‘zga tuzilishlar majmuidan iborat. Shakl, mazmun ifodalanishining strukturasini tashkil etuvchisidir. Masalan: atomning mazmuni uni tashkil etgan elementar zarrachalarning joylanish tartibi va strukturasidan iborat. Ijtimoiy hayotga e’tibor bersak, u yerda ham mazmun va shakl aloqadorligini ko‘rishimiz mumkin. Masalan: moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish usulini tashkil qilgan ishlab chiqaruvchi kuchlar ijtimoiy ishlab chiqarishni mazmunini, ishlab chiqarish munosabatlari esa uning shaklini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish usuli doimo harakatda, o‘zgarishda va rivojlanishda bo‘lgan har ikkala tomonning birligidan iborat. Demak, mazmun narsalarning ichki jarayonlari, xossalari, aloqalari, rivojlanishlari va zaruriyatlari tendensiyalarining maz- munidan iborat. Shakl mazmunni ifodalash usuli, mazmun elementlarining nisbatan turg‘un, muayyan aloqalari va o‘zaro ta’sirlari, uning tuzilishi strukturasidir. Mazmun va shakl kategoriyalari mohiyat va hodisa kategoriyalariga juda yaqin. Lekin bular aynan o‘xshash tushunchalar emas, mazmun narsaning barcha elementlari va jarayonlaridir. Mohiyat esa narsaning ichki asosiy muayyan munosabatlaridir. Agar mazmun mohiyatga nisbatan boyroq bo‘lsa, mohiyat ham ma’lum munosabatda mazmunga nisbatan chuqurroqdir. Shakl mazmunning struktura tuzilishi, hodisa va mohiyatning namoyon bo‘lishidir. Biz hodisani dastlab Ilmiybaza.uz idrok qilgandan oldin shaklga, keyin mazmunga, nihoyat uning mohiyatiga kirib boramiz. Falsafa tarixida turli oqimlar mazmun va shaklni turli xil talqin qilib, ularning ahamiyati va dunyoni o‘rganishdagi rolini tushunishga harakat qilib keldilar. Aynan, qadimgi dunyo falsafasida Aristotel mazmun va shakl kategoriyalariga katta ahamiyat bergan edi. U materiya bilan shakl o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni asoslashga harakat qildi. Uning fikricha, dunyodagi hamma narsa materiyadan paydo bo‘lgan, lekin materiya o‘z-o‘zicha passiv, faoliyatsizdir. Undan farqli o‘laroq «Shakl faol ibtidodir». Materiya, Aristotel fikricha, shaklning ta’siri ostida borliqdagi, voqelikdagi muayyan narsalar mazmunga aylanadi. Aristotel shaklni mazmunga nisbatan ustun qo‘yib, barcha shakllarning shakli, ilohiysi xudo mavjuddir, degan xulosaga keladi. Ibn Sino mazmun va shakl masalasida Aristotelga nisbatan oldinga ketdi. Lekin ibn Sino ham mazmun va shakl masalasini umuman materiya va uning yashash shakllari doirasida tekshirdi. Ibn Sino ta’limoticha, materiya va shakl buyum, hodisalarning kelib chiqishida teng huquqli ikki asosdir. Materiya buyumlar uchun moddiy material bo‘lsa, shakl asosida buyumlar o‘z mavjud holatiga keladilar. XVIII asr metafizik materializmining vakillari mazmun va shakl o‘rtasidagi uzilishni bartaraf qilishga harakat qildilar. Ingliz materializmning asoschisi F. Bekonning fikricha, shakl materiyaga xosdir. Ammo u, shakl ma’nosida harakatni, mazmun ma’nosida esa materiyani tushunadi. XVIII asr nemis faylasufi I. Kant mazmun va shakl kategoriyalari har qanday inson tajribasidan ham oldin, unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan mushohada tushunchasidir, deb qarar edi. Uningcha, bilish shakllarining obyektiv olam bilan, ya’ni mazmun bilan hech qanday aloqasi yo‘qdir. Bu bilan I. Kant mazmunni shakldan ajratib qo‘yadi. Gegel idealistik nuqtai nazardan turib, Kantni mazmun va shaklni bir-biridan ajratib qo‘yganligini tanqid qildi. Lekin Gegel mazmun ostida absolyut g‘oyani, shakl ostida g‘oya rivojlanishining turli xil ifodalanishi yotadi, deb ta’lim berdi. Ilmiybaza.uz Hozirgi zamondagi ba’zi falsafa oqimi vakillari shaklni mazmundan mutloqo ajratib olib, uni mustaqil, har qanday rivojlanishning asosida yotuvchi, degan fikrda talqin qiladilar. Ayniqsa, bu san’atda keng tarmoq yoygandir. Mazmun va shakl kategoriyalarining o‘zaro munosabatlari, ularni hal qilishning to‘g‘ri yo‘li bu ularga nisbatan dialektik yondoshishdadir. Har bir narsa va hodisada mazmun bilan shakl ajralmas birlikda bo‘ladi. Mazmunga ega bo‘lib, shaklga ega bo‘lmagan yoki shaklga ega bo‘lib, mazmunga ega bo‘lmagan hodisalar yo‘q. Mazmun bilan shakl birgalikda. Mazmun hal qiluvchi asosdir. Mazmun shaklni belgilaydi. Oldin mazmun so‘ngra shakl o‘zgaradi. Shakl nisbiy mustaqildir. Shaklning nisbiy mustaqilligi yana quyidagilarda o‘z ifodasini topadi: shakl mohiyatning rivojlanishini tezlashtirish yoki sekinlashtirishi mumkin. Shakl mazmunga mos kelgan hollarda, u mazmunning rivojlanishiga yordam beradi. Aksincha, shakl mazmunga zid kelganda mazmunning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Shakl muayyan sharoitlarda mazmunni rivojlantirishdan orqada qoladi. Shunday qilib, falsafaning mazmun va shakl ta’limotiga tayanib, ko‘p qirrali hayotning turli sohalarida ba’zan yuz bergan ziddiyatlarni o‘z vaqtida oldini olish mumkin. Biror moddiy narsa yoki hodisa mazmunini batafsil tekshiradigan bo‘lsak mazmunning alohida tomonlari bilan uning strukturasi chunonchi, narsani tashkil qilgan elementlari va ularning bog‘lanishlarini turg‘un tizimi o‘rtasida munosabatlarni ochish zaruriyati kelib chiqadi. Bu munosabatlar dialektikasi “element” va “ struktura” kategoriyasida aks etadi. Element-nisbiy turg‘un, sifat muayyanlikdagi reallikdir. U boshqa nisbiy turg‘un, sifat muayyanligidagi realliklar bilan o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, ular bilan birgalikda butun tizimni tashkil qiladigan reallikdir. Struktura-butunni (narsani) tashkil qiluvchi elementlarning nisbiy turg‘un bog‘lanishlar tizimidir. Bog‘lanish o‘z ichiga alohidalik yoki birgalikni olgan munosabatning zaruriy tomoni ekanligini hisobga olinsa, strukturani elementlar o‘rtasidagi turg‘un munosabatlarning majmui desa bo‘ladi. Ilmiybaza.uz Nihoyat, strukturani o‘zaro ta’sirdagi elementlar tabiatidan kelib chiqadigan zaruriy, umumiy munosabat bog‘lanishlarining turg‘un tizimi tashkil qilib, ular “qonun” kategoriyasi orqali aks etganligi uchun uni butun tizimdagi elementlar bog‘lanishini ifodalovchi qonunlar majmuidan iborat, deb tasavvur qilish ham mumkin. Element va struktura bir-biri bilan organik bog‘liqlikda mavjud bo‘lib, ular bir-birini taqozo qiladi, butunni tashkil qilgan elementlarning bog‘lanish xarakteri, ularning butun doirasidagi munosabatlar tizimi elementlarining tabiatiga, ularning sifati va miqdoriga bog‘liq. Elementlarning sifat xususiyati, o‘rni, roli, va ahamiyati esa, ular ishtirok etayotgan bog‘lanishlar sitemasi ya’ni butunning strukturasiga bog‘liq. U yoki bu butunni tashkil qilgan elementlarning o‘zgarishi strukturaning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi, ya’ni strukturaning paydo bo‘lishi esa unga kiruvchi elementlarning muvofiq ravishda o‘zgarishiga sabab bo‘ladi, ularda yangi xususiyat, yangi sifat va miqdor tavsifnomalari paydo bo‘ladi. Struktura butunni tashkil qiluvchi ta’sir sifatda izomeriya hodisasini ko‘rsatishi mumkin. Bu bir xil tarkibdagi va bir xil molekulyar og‘irlikdagi turli moddalarning mavjudligi bo‘lib, uni A.M.Butlerov o‘zining kimyoviy tuzilish nazariyasida tushuntirib bergan. Bu nazariyaga muvofiq kimyoviy birliklarning sifati uning molekulasini tarkibiga kirgan atomlar soni, xarakteri bilangina belgilanmasdan balki, uning strukturasi bilan ham belgilanadi. Bunda bir xil tarkibli lekin turli sifatli moddalarning mavjudlik imkoniyati vujudga keladi. Element va struktura qarama-qarshiliklar birligini tashkil qiladi. Elementlar doimo o‘zaro ta’sirda bo‘lib, doim o‘zgarib turadi. Struktura esa turg‘unlikka, o‘zgarmaslikka intiladi. Bu ziddiyat rivojlanishning ma’lum bosqichda o‘zgargan elementlarga mavjud struktura mos kelmay qolganida, eski struktura buziladi va yangisi o‘rnatiladi. Yangi strukturani tashkil topishi moddiy unsurlarning yangi holatga, rivojlanishning yangi bosqichiga o‘tishini anglatadi. Bu yerda mazmun va shakl aloqadorligi qonuniyatlari namoyon bo‘ladi. Chunki element mazmunning muhim tomonini tashkil qilsa, struktura shakl(ichki tomoni)ni tashkil qiladi. Ilmiybaza.uz Shunday qilib, element va struktura mazmun va shakl aloqadorligi dialektikasini izchilligini ko‘rsatadi. Endi moddiy unsurlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishida muhim rol o‘ynaydigan “struktura” va “ funksiya” kategoriyalarini ko‘rib chiqamiz. Funksiya tushunchasi butun tizim elementlarining bir-biriga o‘zaro ta’siri va ularning barqaror mavjudligini ta’minlovchi boshqa tizimlar (unsurlar) bilan o‘zgarishlar ta’sirini aks ettiradigan jarayon. Bu yerda struktura narsadagi hamma turg‘unliklarni ifodalaydi.U o‘zaro ta’sir tufayli vujudga kelgan o‘zgarishlarga qarshi bo‘ladi. Struktura va funksiya qarama-qarshi tendensiyalarga ega. Struktura va funksiya o‘zaro bog‘liq va narsaning mavjudligi asosini tashkil qiluvchi ziddiyatlardan iborat bo‘lib, bu narsaning ishlab turishi va rivojlanishini ta’minlaydi. Mavjud struktura doirasidagi unsurning elementlarini o‘zaro va shuningdek, boshqa narsalar bilan ta’siri uning butunligini saqlab, moddiy unsurning harakatlanib turishini ta’minlaydi, uni tashkil qilgan elementlarning funksiya o‘zgarishlarining yig‘ilib borishi natijasida strukturaning qayta tashkil qilinishining rivojlanish holatini – narsaning yangi sifat holatini, uning boshqa narsaga aylanishini ifoda etadi. Bu yerda o‘z-o‘zidan «struktura» tushunchasini turli kategorial munosabatlarda ishlatganimizda ma’nosi o‘zgaradimi yoki bir ma’noda qolaveradimi?, degan savol kelib chiqadi. O‘zgaradi, albatta. «Struktura» tushunchasini «shakl» kategoriyasi sifatida uni mazmun bilan shakl, bog‘liqlik dialektikasini aks ettirishda ichki turg‘un bog‘lanishlarnigina emas, balki tashqilarini ham nazarda tutamiz. Chunki narsaning mazmunini faqat ichki o‘zaro ta’sirlar va o‘zgarishlar emas, tashqilari ham tashkil qiladi. Shakl – bu nisbatan turg‘un bog‘lanishlar tizimi bo‘lib, unda ichki va tashqining o‘zaro ta’sirida jarayonlar amalga oshadi. Biz «struktura» tushunchasidan element va struktura bog‘liqlik dialektikasini aks ettirishda foydalanganimizda, strukturani faqat ichki bog‘lanishlar (narsa uchun) tizimini tushunamiz. Zero «struktura» tushunchasini struktura va funksiya bog‘liqlik dialektikasini aks ettirish uchun ishlatganimizda, struktura deganda, o‘z Ilmiybaza.uz ichiga zaruriy moment va zveno sifatida elementlarni ham olgan turg‘un bog‘lanishlar tizimini tushunamiz. Bu yerda o‘zaro ta’sirlar va ular tufayli vujudga kelgan o‘zgarishlarga element va bog‘lanishlarning birligidan iborat bo‘lgan tizim qarama-qarshi qo‘yiladi. Shunday qilib, «struktura» kategoriyasi ko‘p ma’noli bo‘lib, uning ma’nosi qanday maqsadni bajarilishi va qaysi kategoriya bilan dialektik juftlikni tashkil qilishiga bog‘liq. Strukturani qaysi sohada olib qaramaylik u narsani tashkil qilish va mavjudlikda muhim rol’ o‘ynaydi. U o‘zaro ta’sirdagi moddiy narsalarni tizimli elementlarga, shu bilan birga, butunni qismlarga aylantiradi. Element-tizimga nisbatan mustaqil, alohida bo‘laklarga ajralgandir. Bu bo‘laklar esa, muayyan, o‘zaro bog‘lanish tipi va butunlik bilan harakatlanadi. Aslida tizimni bunday tushunish, uni moddiy narsa bilan ayniylashtiradi. Haqiqatan ham, narsa alohida, nisbatan mustaqil elementlarga ajralgan butundan iborat bo‘lib, unda bu elementlar bir-biri bilan o‘zaro aloqadorlikda va bog‘liqlikdadir. Endi «butun», «qism» va «element» kategoriyalarining taq- qoslab, ularni o‘xshashlik va farqli jihatlarini aniqlashimiz kerak. «Qism» tushunchasi ham, «element» tushunchasi ham, muayyan butunga nisbatangina ma’noga egadir. Butundan tashqari qism, faqat qismni emas, balki, mustaqil moddiy narsani tashkil qiladi. Element ham shunday. U yoki bu reallik, boshqa realliklar bilan o‘zaro ta’sirda butun tizimni tashkil qilmagunicha element bo‘la olmaydi, balki u narsadir. Narsa qachonki, tegishli strukturaga kirib, yangi- butun tizimni vujudga kelishiga olib keluvchi boshqa realliklar bilan o‘zaro aloqada bo‘lsa, narsa-elementga aylanadi. Qism ham, element ham, butunning xususiyatini, uning xossasini, sifat muayyanligini ifodalaydi. Qism va elementning farqi shundan iboratki birinchisi butunni tashkil qilgan komponentlarni, ularni, o‘zaro ta’sirini, ularga mos munosabat va bog‘lanishlarni ifodalaydi, ikkinchisi esa, faqat ma’lum aloqadorlikda bo‘lib, butun sistemani hosil qilgan komponentlarga taalluqlidir. Shunday qilib, element bo‘lish uchun muayyan mustaqillikka ega bo‘lgan, o‘zaro ta’sirda ishtirok etgan, u yoki bu sistemani tashkil qilgan, qat’iy funksiyani Ilmiybaza.uz bajaruvchi realliklar bo‘lishi kerak. «Qism» tushunchasi «element» tushunchasiga nisbatan umumiyroq tushunchadir. Butun va qism kategoriyalari voqelikni o‘rganishning muayyan formasi bo‘lib, dunyoni moddiy birligini ifodalaydi. Aniqrog‘i bu muammo yagonalik va ko‘plik dunyoda bo‘lganligi, voqelik hodisalarda turli-tuman va o‘zaro bog‘liqlik o‘rtasida ziddiyatlar ifodasi borligini aniqlashga, ochishga yordam beradi. Bu muammo ilmiy bilish tarixida turlicha hal qilinib kelindi, binobarin, butun va qism kategoriyalarining munosabatlari ham turlicha tushunilgan. Ba’zi falsafa namoyondalari-eleatlar bo‘lib, ular uchun dunyo butun sifatidagina real borliq, o‘zgarmaydigan, harakatsiz borliqdir. O‘zgaruvchanlik, bo‘linuvchanlik esa real borliq emas, bu faqat dunyoning xossasidir. Aristotel fikricha, qismlar butun kabi real mavjudlik bo‘lsa ham, butun muhim hal qiluvchi rol’ o‘ynaydi. Bu yerda uning «shakllar shakli»ni eslash kifoya qiladi. Bunday butun va qismning munosabatini izohlash o‘rta asr falsafasiga ham xos bo‘lgan. Boshqa nuqtai nazarda turuvchilar asosan Marksga qadar bo‘lgan materialistlar bo‘lib, ular dunyoni asosiy elementlar: olov, havo, suv, tuproq, atomlarga tenglashtiradilar. Mohiyat va hodisa kategoriyalarini ko‘rib chiqamiz. Mazmun va shakl kategoriyalari bilishning hodisa, mohiyatiga tomon birga borishining bosqichlaridir, dedik. Mohiyatni bilish esa fanning pirovard maqsadi hisoblanadi, chunki, u narsa va hodisalarning harakati va rivojlanishining asosida yotgan qonuniyatlarini ochishga imkon beradi. Mohiyat hodisaning ichida yashiringan, moddiy olamning turli- tuman hodisalarida yuz beradigan chuqur, muhim, nisbiy barqaror aloqalarni ifodalaydigan voqelikning ichki tomonidir. Hodisa mohiyatning u yoki bu holda uchratilishini ifodalovchi obyektiv voqelikning o‘zgaruvchan, harakatchan xususiyatlarga, belgilarga boy bo‘lgan tomonidir. Har bir narsada mohiyat va hodisa ajralmas birlikda bo‘ladi. Har qanday mohiyat albatta, hodisalarda ko‘rinadi, namoyon bo‘ladi. Har qanday hodisada mohiyat namoyon bo‘ladi. Ilmiybaza.uz Mohiyat va hodisa kategoriyalari umumiy va maxsus jihatlarga ega. Ular quyidagilardan iborat: birinchidan, mohiyat ichki aloqa va tomonlarni, hodisalar, tashqi aloqa va tomonlarni ifodalaydi. Shuning uchun mohiyat sezgilarimiz orqali bevosita idrok etilmaydi. U bizdan yashiringan holda mavjud bo‘ladi. Mohiyat narsalarning sirtida emas, balki ichida bo‘lgani uchun chuqur ilmiy tahlil qilish va izlanish natijasida, amaliyot jarayonida yuzaga chiqishi mumkin. Hodisa esa, aksincha, inson tomonidan hissiy organlar orqali bevosita idrok qilinadi. U hissiy organlarimizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etib, u yoki bu sezgini uyg‘otadi. Hodisani bilishgagina asoslanib chiqarilgan xulosa to‘g‘ri bo‘lavermaydi, chunki, voqealarning ko‘rinishi doim mohiyatni to‘g‘ri, to‘la ifodalay bermaydi. Bir necha asrlar davomida astronomiyada dunyoning geotsentrik tuzilishi haqida Ptolomey asoslab bergan fikr hukmron edi. Olimlar yerni olamning markazi, Quyosh va barcha yulduzlar uning atrofida aylanadi, deb keldilar. Bu oddiy ko‘zga ko‘rinuvchi hodisalarni yuzaki ko‘rsatish asosidagina chiqarilgan xulosa edi. XV-XVI asrlarda yashagan mashhur polyak astronomi Kopernik geliotsentrik tizim haqidagi fikrni asoslab berdi. Uning yer harakatsiz jism bo‘lmay, balki, u o‘z o‘qi atrofida aylanadi, bundan kecha va kunduz hosil bo‘ladi, hamda yer boshqa planetalar kabi Quyosh atrofida aylanadi, bundan to‘rt fasl kelib chiqadi. Bu hodisalar ichida yashiringan mohiyatning belgisidir, deb ko‘rsatgan edi. Ilmiybaza.uz Ikkinchidan, mohiyat doimiyligi va barqarorligi bilan farq qiladi. Hodisalar harakatchan bo‘lib, ba’zan yo‘qolishi, ba’zan yangidan paydo bo‘lishi mumkin, biroq mohiyat esa o‘zini tug‘dirgan obyektiv sharoit mavjud ekan, u saqlanib turaveradi. Mohiyat va hodisa, shuningdek umumiy tomonlarga ham egadir. Chunonchi: birinchidan, har qanday mohiyat u yoki bu tarzda namoyon bo‘ladi, hodisa esa, mohiyatning u yoki bu holdagi ko‘rinishidir; ikkinchidan, mohiyat va hodisa obyektiv xarakterga ega bo‘lib, inson ongiga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjuddir; uchin- chidan, mohiyat ham, hodisa ham doimo o‘zgarishda, rivojlanishda bo‘ladi. Mohiyatning o‘zgarishi yoki yo‘qolishi hodisaning yo‘qolishiga yoki o‘zgarishiga olib keladi. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan kategoriyalarning barchasi rivoj- lanishdagi buyum va hodisalarning turli tomonlarini, bu tomon- larning dialektik munosabatlarini ifodalasa, imkoniyat va voqelik kategoriyalari ularni vujudga kelishi, shakllana borishi, rivojlanish davrlarini, darajalarini aks ettiradi. Shuning uchun ham imkoniyat va voqelik kategoriyalarining xususiyatlarini o‘rganish narsa va hodisalarning hozirdagi mavjud shakli bilan bir qatorda, ularning o‘tmishi hamda kelajagini ham nazarda tutishni talab qiladi, chunki, imkoniyat va voqelik uzluksiz rivojlanish jarayonida bo‘lgan narsa va hodisalarning ikki xil davrini, ikki xil holatini, bu davrlarning o‘zaro munosabatini o‘zida ifodalovchi kategoriyalardir. Imkoniyat va voqelik. Voqelik bu mavjud dunyo, mavjud narsalardir. Lekin bular rivojlanish jarayonida birdaniga vujudga kelmay, o‘zining ma’lum kelib chiqish davriga, tarixiga ega. Voqelik o‘zining tug‘ilish davrida imkoniyat shaklida mavjud bo‘ladi. Imkoniyat hali amalga oshmagan, lekin yuzaga chiqishi mumkin bo‘lib, voqelikka aylana oladigan narsa yoki hodisadir. Ba’zan faylasuflar imkoniyat va voqelik kategoriyalariga real dunyodan ajratib olingan, unga bog‘liq bo‘lmagan abstraksiya deb qaraydilar. Masalan, I.Kant imkoniyat va voqelikni tafakkurga bog‘liq tushuncha sifatida qarab, uning tashqi olamga hech qanday aloqasi yo‘q, deb hisoblagan. Gegel ham imkoniyat va voqelik Ilmiybaza.uz real borliqning emas, balki mantiqiy g‘oyalar rivojlanishining holatlaridir, deb qaragan. Har qanday voqelikning paydo bo‘lishi va mavjudligi muayyan qonuniyatlarning ta’siri bilan belgilanadi. Agar ana shu shart buzilsa, u holda voqelik o‘zining zaruriyatlik xususiyatidan, mavjud bo‘lgan huquqidan mahrum bo‘ladi. U yoki bu tarzdagi imkoniyat paydo bo‘lishining asosi obyektiv qonuniyatdir. Tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonunlari bilan belgilanadigan, o‘ta mos keladigan hodisalargina imkoniyat holida yuz berishi mumkin. Imkoniyatning teskarisi imkoniyatsizlikdir. Imkoniyatsizlik obyektiv olam qonunlariga zid bo‘lib, unga mos kelmaslikdir. Masalan, doimiy dvigatel’ qurish imkoniyati mavjud emas, chunki, u energiyaning saqlanishi va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuniga zid bo‘lib, unga mos kelmaydi. Magnitdagi shimoliy qutbni, janubiy qutbdan ajratish imkoniyati ham yo‘q; chunki bu hol qarama- qarshiliklar birligi va kurashi qonuniga ziddir. Imkoniyat imkoniyatsizlikdan farq qilib, u ma’lum darajadagi ehtimollikka ega. Ehtimollik imkoniyat rivojlanishining obyektiv darajasi, uning o‘lchovi. Imkoniyatsizlik ehtimollikka ega emas, chunki u moddiy dunyo qonunlariga zid. Imkoniyat paydo bo‘lishi uchun minimal kamolatga yetishish, aniq voqellika aylanish, maksimal darajadagi ehtimollikka ega bo‘lish shart. Imkoniyatlar ichki va tashqi bo‘lishi mumkin. Masalan, sepilgan urug‘, shart-sharoit borligidan qat’iy nazar, o‘simlik bo‘lib chiqish imkoniyatiga ega. Bu–urug‘ning ichki tabiatidan kelib chiqadi. Bordiyu urug‘ni qushlar yeb ketgan bo‘lsa, u holda urug‘ o‘sib chiqmaydi. Bu faqat urug‘ o‘sib chiqishi uchun tashqi imkoniyat zarurligini ko‘rsatadi. Ichki va tashqi imkoniyatlar turli mavqega ega bo‘lganliklari uchun hodisalar rivojlanishida bir xil rol’ o‘ynamaydi. Ichki imkoniyat va hodisalar rivojlanishida, zaruriyat, qonuniyat bilan bog‘langan bo‘lib, tashqi imkoniyat sababi esa boshqa narsa yoki hodisalarda bo‘ladigan tasodif bilan bog‘liq. Hayotdagi formal, abstrakt va real imkoniyatlarni ham farqlash lozim. Ilmiybaza.uz Formal imkoniyat deganda obyektiv qonunlarga zid bo‘lmasada, voqelikka aylanishi uchun hech qanday shart-sharoitga ega bo‘lmagan imkoniyatlar tushuniladi. Amalga oshishi uchun hamma shart-sharoitlar bo‘lgan imkoniyat abstrakt imkoniyat, deyiladi. Abstrakt imkoniyatning formal imkoniyatdan farqi to‘la bo‘lmagan ba’zi shart-sharoit mavjud bo‘lgan imkoniyatlardir. Real imkoniyat doim aniq xususiyatga ega, amalga oshuvchi imkoniyatlardir. Formal va abstrakt imkoniyatlar imkoniyatsizlik bilan bir xil emas, chunki ular ham obyektiv borliqda o‘zlarining asosi va zaminiga ega. Masalan, rak kasalliklarini tugatish imkoniyati mavjud bo‘lsada, u hali aniq emas. Shuning uchun ham bu imkoniyat abstraktdir, chunki u fanning real imkoniyatlaridan kelib chiqmaydi. Real imkoniyat esa konkret sharoit va shu asosda amal qiluvchi qonuniyatlardan kelib chiqadi. Shunday imkoniyatgina voqelikka aylanishi mumkin. Abstrakt imkoniyat taraqqiyot davomida real imkoniyatga aylanib qolishi mumkin. Masalan, odamlar fazoga uchishni allaqachon orzu qilganlar ammo tarix nuqtai nazardan, yaqin paytgacha buning uchun zarur shart-sharoit yo‘q edi. Shu sababli kishilarning fazoga uchish haqidagi orzusi formal, abstrakt imkoniyat bo‘lib qolar edi. Odamning fazoga uchishi real imkoniyatga aylandi. Bundan ko‘rinib turibdiki, abstrakt imkoniyat yangi, real imkoniyat tug‘ilishiga zamin bo‘lishi mumkin. Tabiat bilan jamiyatda imkoniyat bilan voqelik o‘rtasida dialektik bog‘lanish bor. Bu bog‘lanish, avvalo, imkoniyat va voqelikning bir– biriga o‘tib turishi, imkoniyatning ma’lum shart–sharoitlarini voqelikka aylanishi, voqelikning esa yangidan-yangi imkoniyatlarini yaratishida ifodalanadi. Imkoniyatni voqelikdan ajratish mumkin emas, chunki voqelik imkoniyat tomonidan tayyorlanadi. Shu bilan birga, imkoniyatni voqelikka tenglashtirish ham yaramaydi, chunki barcha imkoniyat ziddiyatli xususiyatdadir. Obyektiv olamda narsa va hodisalar ikki qarama-qarshi tomonga bo‘linadi va ular bir-birini taqozo qiladi. Imkoniyat va voqelik kategoriyalari ziddiyatlarni aks ettiradilar. Ilmiybaza.uz Imkoniyat voqelikka aylanishi haqida gapirganda shuni e’tiborga olish kerakki, imkoniyat voqelikka aylanish yo‘lida bir qator izchil bosqichlarni bosib o‘tadi, shu jarayonda dastlab imkoniyatlar kengayib boradi. Shundan keyin yangi imkoniyatlar tug‘iladi. Ular o‘z navbatida ko‘p va turli imkoniyatlarga olib keladi. Hozirgi zamon sharoitida davlatning iqtisodiy strategiyasini ishlab chiqishda ham O‘zbekistondagi barcha imkoniyatlar hisobga olingan. Imkoniyat va voqelik fan va amaliyot uchun katta metodologik ahamiyatga ega. Imkoniyat va voqelik kategoriyalaridan yangini yengib bo‘lmasligi haqidagi muhim xulosa kelib chiqadi. Endi yuzaga kelayotgan yangi, dastavval imkoniyat ko‘rinishida vujudga kelganligi tufayli yangining rivojlanishini diqqat bilan kuzatib borish, unga ahamiyat berish lozim. Yangi o‘zining dastlab paydo bo‘lishida nimjon bo‘lsa ham yengilmasdir. Chunki u kun sayin o‘sadi, mustahkamlanadi va zamonaning progressiv tendensiyalarini ifodalaydi. Eski kun sayin kuchsizlanishi natijasida asta- sekin halokatga uchraydi. Obyektiv qonuniyat va kishilarning ongli faoliyati orasidagi dialektik munosabat erkinlik va zaruriyat kategoriyalarida ifodalanadi. Kishilarning ongi, xohish jarayonidan qat’iy nazar qonunlarning amal qilishi jamiyat taraqqiyotidagi zaruriyatni ifodalaydi. Zaruriyat tarixiy taraqqiyotning qonuniyatidir. Bu tarixiy qonuniyat tasodiflar orqali o‘ziga yo‘l ochadi. Jamiyat taraqqiyotining obyektiv qonuni xarakteriga ega ekanligi to‘g‘risidagi qarash kishilarning ongli faoliyatlarini inkor etmaydi. Erkinlik va zaruriyat, kishilarning ongli faoliyati haqidagi eng murakkab masalalardan biri hisoblanadi. Bu masala hozirgi falsafiy adabiyotlarda ma’lum darajada yoritilgan.