Ilmiybaza.uz
FALSAFANING METOD, QONUN VA KATEGORIYALARI. FALSAFIY
USLUBLAR, QONUNLAR VA KATEGORIYALAR.
Falsafada metod, metodologiya, metodika tushunchalari. Ilmiy maktablar,
metod, metodologiya, metodika tushunchalari
Ilmiybaza.uz
Ilmiy maktablar o‘zida muayyan shaxs, olimning ilmiy faoliyati yo‘nalishini
o‘rganish natijasida shakllangankasb egalari, olimlar kogortasi bo‘lib, unda
muayyan g‘oya, nazariya doirasida hamjihatlikda faoliyat olib boriladi. Ilmiy
maktab tushunchasi metod tushunchasidan kengroqdir.
Ilmiy maktablar fan taraqqiyotida vorisiylikni ta’minlaydi, ya’ni fandagi
tizimli rivojlanishi o‘zida namoyon qiladi. Ilmiy maktablarning paradigmal va lokal
darajalari farqlanadi. I.Nyuton, A.Eynshteyn, N.Bor, I. Prigojin ilmiy maktablari
paradigmal darajani namoyon qilsa, mamlakat, alohida oliy ta’lim muassasalari yoki
ilmiy tadqiqot institutlarida faoliyat olib boradigan ilmiy maktablar lokal darajani
aks ettiradi. Ilmiy maktabning paradigmal darajasi o‘z navbatida o‘z yetakchilariga
ega bo‘lgan lokal darajadagi ilmiy maktabning majmuini tashkil qiladi. Ilmiy
maktablarda bir yoki undan ortiq yetakchilar bo‘lishi mumkin. Ilmiy maktabda
o‘ziga xos ilmiy innovatsion mexanizmlar amal qiladi, ularning paydo bo‘lishi
doimo yangi g‘oyalarni amaliyotga joriy qilishda shu g‘oyaga aks g‘oyani ilgari
suruvchi opponentlar bilan kurashida shakllanadi. Ba’zi olimlarning fikriga ko‘ra,
yangi g‘oyalar ilgaridan qotib qolgan eski g‘oyalardan amaliy ahamiyati bilan
ustuvorlikqiladi, ilmiy maktab vakillarining shu g‘oyani himoya qilishi uning
amaliyotiga joriy qilinishining garovidir. Ilmiy maktabda ustozning rahbarlik
mahorati va ilmiy salohiyati, olimlilik mas’uliyati muhim ahamiyatga ega. Ilmiy
maktablar nazariy konsepsiyalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan ilmiy g‘oyalar
majmui shaklida namoyon bo‘ladi. Ilmiy maktablar ilgari g‘oyalarning masshtabi,
ularning ahamiyatiga ko‘ra bir biridan farq qiladi. Ilmiy maktablarning o‘zga xos
xususiyati g‘oyalarni umumlashtirish xossasiga egalikdir. Ilmiy maktablar
individual ilmiy tadqiqot olib borish metodi shakllanadi.
Metod (yunon. Metods- ysul) keng ma’noda yo‘l, ijodiy faoliyatning har
qanday shakli kabi ma’nolarni anglatadi. Metod u yoki bu shaklda ma’lum qoida,
tartib, usul, harakat va bilim mezonlarinig yig‘indisi hamdir. U tamoyillar, tizimi
bo‘lib, subyektni aniq vazifani bajarishga, faoliyatning shu sohasida ma’lum
Ilmiybaza.uz
natijalarga erishi sari yunaltiradi. U haqiqatni izlashda vaqt, kuchini tejaydi,
maqsadga eng yaqin va oson yo‘l bilan yetishishga yordam beradi.
Metodning asosiy vazifasi faoliyatning bilish va boshqa shakllarini
boshqaruvidan iborat. Biroq:
- birinchidan, metod va metodologik muammolarning rolini inkor qilish
yoki to‘g‘ri baholamaslik(“metodologik negavizm”);
- ikkinchidan, metodning ahamiyatini bo‘rttirish, mutlaqlashtirish, uni barcha
masalalarning kaliti, ilmiy yangiliklarni yaratishning eng qulay vositasi
(metodologik eyforiya), deb tushunish noto‘g‘ridir. Har qanday metod muayyan
nazariya asosida yaratiladi va tadqiqotning zaruriy sharti sifatida namoyon bo‘ladi. Har
bir metodning samaradorligi uning chuqur mazmun va mohiyatga egaligi,
nazariyaning fun- damentalligi bilan asoslanadi. O‘z navbatida, metod mazmuni
kengayib boradi, ya’ni bilimning chuqurlashishi va kengayishi, tajribaga tatbiq
etilishi bilan metodning ko‘lami ham o‘zgaradi.
Ilmiy bilishda nafaqat ilmiy natija (bilimlar majmui) va predmetninig
mohiyatini anglash, balki unga eltuvchi yo‘l, ya’ni metod ham haqiqiy bo‘lmog‘i
lozim. Shunga ko‘ra, predmet va metodni bir-biridan ayri holda tushunish mumkin
emas. Har qanday metod u yoki bu darajada real hayotiy jarayonlarda shakllanadiva
yana unga qaytadi. Metod har qanday tadqiqot boshlanishida to‘la holda namoyon
bo‘lmasa-da, ma’lum darajada predmetning sifat o‘zgarishi bilan har safar yangidan
shakllanadi. Metod bilish predmeti va harakatining sun’iy ravishida bog‘lamaydi,
balki ularning xususiyatlari o‘zgarishi bilan o‘zgarib boradi. Ilmiy tadqiqot
predmetga dahldor dalil va boshqa belgilarni jiddiy bilishni talab qiladi. U ma’lum
materialning harakati, uning xususiyatlari, rivojlanish shakllari va h.k.larda
namoyon bo‘ladi. Demak, metodning haqiqiyligi, eng avvalo, tadqiqot (obyekt)
predmetining mazmuni bilan bog‘liq.
Ilmiybaza.uz
Metod subyekt va obyektning murakkab dialektikasi asosida rivojlanadi va
bunda oxirgisi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu ma’noda, har qanday metod,
eng avvalo, obyektiv, mazmunli va aniq bo‘lsa-da, ayni paytda, subyektiv hamdir.
Biroq u faqat mavjud qoidalar tizimi emas, balki obyektiv ilmiylikning davomi
sifatida namoyon bo‘ladi.
Metod metodikada konkretlashadi. Metodika daliliy materiallarni yig‘ish va
saralash vositasi, aniq faoliyat turidir. U metodologik tamoyillardan farq qilsada
ularga asoslanadi.Metodlar xilma-xilligiga qarab, turli mezonlar asosida
klassifikatsiya qilinadi. Eng avvalo, ma’naviy, g‘oyaviy (shuningdek, ilmiy),
moddiy va amaliy faoliyat metodlarini ajratmoq lozim.
Fan tarixida metodlar yangi nazariyalarni yaratish jarayonida shakllanadi.
Yangilik yaratish san’ati yangiliklar jarayonida kamol topadi. Dastlabki tadqiqot
tajribada shakllanar ekan, metod tadqiqotning boshlang‘ich nuqtasi, amaliyot bilan
nazariyani bog‘lovchi vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Metod va nazariyaning uzviy
aloqasi ilmiy qonunlarinig metologik rolida o‘z aksini topgadi. Har qanday fanga oid
qonun insonni voqelikdagi narsa va hodisalarni shu fanga mansub sohaga mos
fikrlashga undaydi. Masalan, energiyaning saqlanish qonuni bir vaqtning o‘zida
metodologik tamoyil bo‘lib, u oliy nerv faoliyatining reflektorlik nazariyasi,
hayvonlar va inson axloqni tadqiq qilishning metodlaridan biri hamdir.
Ilmiy tadqiqot jarayoni tarixan ishlab chiqilgan metodlar asosida amalga
oshiriladi. Hech kim hech qachon haqiqatni yo‘qidan bor qila olgan emas. Albatta,
olim izlanishlar, xatolar qurshovida harakat qiladi. Ba’zi hollarda bir narsani izlash
jarayonida butunlay boshqa narsa yaratiladi.
Metod o‘z-o‘zidan tadqiqotning muvaffaqiyatli bo‘lishini ta’minlay olmaydi,
chunki nafaqat yaxshi metod, balki uni qo‘llash mahorati ham muhimdur. Ilmiy
bilish jarayonida turli metodlardan foydalaniladi. Umumiy darajasiga ko‘ra, ular
keng yoki tor ko‘lamda qo‘llaniladi. Har qanday fan o‘z predmetini o‘rganishda u
yoki bu obyektning mohiyatidan kelib chiquvchi turli xususiy metodlardan
foydalanadi. Masalan, ijtimoiy jarayonlarni o‘rganish metodi olamning ijtimoiy
shakli, uning qonuniyatlari, mohiyatining
Ilmiybaza.uz
hususiyatlari bilan belgilanadi. Metodologiya – faoliyatda qo‘llaniladigan
ma’lum usullar tizimi (fanda, siyosatda, san’atda va h.k.) va tizim haqidagi ta’limot
yoki metod nazariyasi sifatida amal qiladi.
Hozirgi davrda metodologiya faqat ilmiy bilish sohasi bilan cheklanishi
mumkin emasligi ayon bo‘ldi va u albatta, bilish chegarasidan chiqishi va o‘z
sohasida amaliyotida ham qo‘llanishi zarur. Bunda bilish va amaliyotning uzviy
aloqadorligiga e’tibor qaratmoq kerak. Metodologiya – faqat metodlarni emas,
balki tadqiqotni ta’minlovchi boshqa vositalarni ham o‘rganadi. Tamoyil, qoida va
ko‘rsatmalar shuningdek, kategoriya hamda tushunchalar mana shunday vositalar
jumlasiga kiradi. Nomuvoziy, beqaror dunyo sharoitlarida voqelikni metodologik
o‘zlashtirishning o‘ziga xos vositalarini ajiratish fan rivojlanishinig “postnoklassik”,
deb nomlangan hozirgi bosqichda ancha dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Fan
metodologiyasi uning strukturasi, taraqqiyoti, ilmiy tadqiqot vositalari va usullari,
uning natijalarini asoslash yo‘llari, bilimni tajribaga tadbiq qilish mexanizmlari va
shakllrini o‘rganadi. Xullas, metodologiya metodlar yig‘indisi va faoliyat turi
haqdagi ta’limotidir. Metodlarning tasnifi. Metodlar umumiylik darajasi va amal
qilish doirasiga ko‘ra bir necha guruhga bo‘linadi. Ular: fan metodlari, xususiy
ilmiy metodlar, umumilmiy tadqiqot metodlari, empiric tadqiqot metodlari, nazariy
tadqiqot metodlari, umum- mantiqiy metodlar, fanlararo tadqiqot metodlari, falsafa
metodlari, ijtimoiy-gumanitar fanlar metodlari kabilardir. Quyida ularning
mazmunini tahlil qilamiz.
Fan metodlari – ma’lum fan tarmog‘iga kiruvchi yoki fanlar tutashgan joyda
vujudga kelgan muayyan fan sohasida qo‘llaniladigan usullar tizimi. Har bir
fundamental fan, mohiyat- e’tibori bilan, o‘z predmetga va o‘ziga xos tadqiqot
usullarga ega bo‘lgan sohalar majmuidir. Fanda, ko‘p hollarda tanlangan metod
tadqiqotninig taqdirini hal qiladi. Aynan bir daliliy materialni turli metodlar asosida
o‘rganish ziddiyatli xulosalarga olib kelishi mumkin. Ilmiy bilishdagi to‘g‘ri
metodni xarakterlar ekan, F.B Bekon uni yulovchining yo‘lini yorituvchi chiroq
bilan qiyoslaydi. Noto‘g‘ri yo‘ldan bora turib, u yoki bu masalani hal qilishda
muvaffaqiyatga erishishga umid qilish mumkin emas. Zero, nafaqat natija, balki
Ilmiybaza.uz
unga eltuvchi yo‘l ham to‘g‘ri bo‘lmog‘i lozim. Fan metodlarining guruhlarga
bo‘linishi bir nechta asoslarga ega. Bilish jarayonida uning roli va o‘rni nuqtai
nazarida: formal, empirik, nazariy tadqiqot, izohlash, shuningdek, boshqa
metodlarga ajratish mumkin. O‘z navbatida, bilishninig sifat va son, bilvosita va
bevosita original hamda faoliyati metodlari ham mavjud. Metodlarni tanlash va turli
metodik tadqiqot faoliyatida qo‘llash o‘rganilayotgan hodisa tabiati va quyilgan
vazifalar bilan xarakterlanadi.
Fanlararo tadqiqot metodlari – asosan fan sohalari tutashgan joyda amal
qiladigan (metodologiyaning turli darajasi elementlarini birlashtirish natijasida
yuzaga kelgan) bir qancha sintetik va integrativ usullar majmui. Mazkur metodlar
kompleks ilmiy dasturlarni amalga oshirishda keng qo‘llaniladi.
Xususiy ilmiy metodlar - materiya harakatining asosiy shakliga mos bo‘lgan
muayyan fanda qo‘llaniladigan bilish usullari, tamoyillari, tadqiqot usullari va tartib-
tamoyillari majmui. Mexanika, fizika, kimyo, biologiya va ijtimoiy-gumanitar
fanlarning metodlari shular jumlasidandir. Xususiy fanlar metodlarining o‘ziga xos
xususiyatlari moddiy ifodasini topgan bilish vositalari: mikrofizikada zarralarni
tezlatgichlar, tibbiyotda a’zolar faoliyatini qayd etuvchi turli o‘lchagichlar va shu
kabilar hozirgi zamon metodologik tadqiqotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Umumilmiy yondashuvlarning muhim roli shundan iboratki, o‘zining «oraliq
xususiyati»ga ko‘ra, ular falsafiy va aslida ilmiy bilim (shuningdek, tegishli
metod)larning o‘zaro o‘tishida vositachilik qiladi. Mazkur metodlar barcha fanlarda
qo‘llanilganligi uchun ham ular umumilmiy metodlar deb ataladi. Ammo ularni
fanlarda qo‘llashda har bir fan yoki fan sohasining xususiyatlari, tabiiy, ijtimoiy va
ma’naviy hodisalarni bilish xususiyatlari e’tiborga olinadi.
Tadkiqotning umumiy mantiqiy metodlari - mantiqiy musho- hida yuritish
orqali egallangan bilimlar majmui bo‘lib, ular quyidagilar: analiz—obyektni amalda
yoki fikran tarkibiy qismlarga ajratish; sintez - qismlardan butunni, xuddi shunday
tarzda, qayta birlashtirish.
Sintez natijasida mutlaho yangi obyekt hosil bo‘ladi.
Ilmiybaza.uz
Analiz (tahlil qilish faoliyati) jarayonida fikr murakkablikdan oddiylikka,
tasodifdan zaruratga qarab, xilma- xillikdan ayniyatga va birlikka qarab xarakat
qiladi. Analiz qilishning maqsadi qismlarni, murakkab butunning unsurlari sifatida
bilish va ular o‘rtasidagi aloqa va qonuniyatlarni aniqlashdan iboratdir. Biroq analiz
mohiyatni ajratib qarashga olib keladiki, mavhum holda qolayotgan birlik, xilma-
xillikdagi birlik sifatida hali ochilmagan bo‘ladi. Sintez, aksincha, analiz vositasi
bilan ajratilgan qismlar, xossalar, munosabatlarni yagona bir butunga birlashtirish
jarayonidan iborat. Sintez birlikdan tafovutga va xilma-xillikka qarab yo‘naltirilgan
bo‘lib, umumiylik va ayrimlikni, birlik va xilma-xillikni muayyan jonli butunga
birlashtiradi. Analiz va sintez chambarchas bog‘lik holda amal qiladi.
Mavhumlashtirish-o‘rganilayotgan hodisaning bir qancha xossalari va
nisbatlaridan fikranuzoqlashish, ayni paytda tadqiqotchini qiziqtirgan xossalarni
(eng avvalo, muhim, umumiy xossalarni) ajratish jarayoni. Mazkur jarayon
natijasida har xil
«mavhum predmetlar» olinadi. Bunda «mavhum predmetlar» deganda
alohida tushunchalar va kategoriyalar («rivojlanish»,
«qarama-qarshilik», «fikrlash» va b.) hamda ularning tizimlari tushuniladi.
Matematika, mantik, dialektika va falsafa eng rivoj- langan tizimlardir.
Ko‘rib chiqilayotgan xossalarning qay biri muhim kaysinisi ikkinchi darajali
ekanligini aniqlash mavhumlashtirishning bosh masalasidir. Mazkur masala har bir
muayyan holatda, eng avvalo, o‘rganilayotgan predmetning tabiatiga, shuningdek,
tadqiqotning muayyan vazifalariga qarab hal qilinadi.
Umumlashtirish—predmetning umumiy xossa va belgilarini aniqlash jarayoni
bo‘lib, mavhumlashtirish bilan chambarchas bog‘liq. Bunda har qanday umumiy
(abstrakt-umumiy) yoki muhim (muayyan umumiy, qonun)belgilar ajratilishi
mumkin.
Ideallashtirish – tajribada prinsipial amalga oshirib bo‘maydigan, lekin real
olamda ularning timsoli bulgan obyektlarning tushunchalarini fikran shakllantirishni
ifodalaydigan («nuqta», «ideal gaz», «mutlaqo qora jism» va h.k.) tushuncha.
Ilmiybaza.uz
Ideallashtirilgan obyektlar, pirovard natijada, obyektiv ashyolar, real jarayon
va hodisalarning in’ikosi sifatida maydonga keladi.
Ideallashtirish yordamida shakllangan tushunchalardan keyinchalik real
obyektning in’ikosi sifatida izlanishlar olib borishda, mulohazalar yuritishda, real
jarayonlarning mavhum sxemalarini tuzishda foydalanish mumkin.
Ideallashtirish ilmiy yoki g‘ayriilmiy, real yoxud mavhum bo‘ladi. Ilmiy, real
ideallashtirishni mavhum ideallashtirishdan farqlaydigan belgi shundan iboratki,
unda hosil etilgan ideallashtirish obyektlari, shaxslar muayyan sharoitlarda
ideallashtirilgan, ya’ni real obyektlar atamalarini ishlatib, talqin etish mumkin.
Induksiya—ayrimlik (tajriba, dalil)dan umumiyga (ularni umumlashtirib
xulosa chiqarishga) fikran harakat qilish; deduksiya
— bilish jarayonining umumiydan ayrimlikka yuksalishi. Induksiya va
deduksiya o‘zaro bog‘lanadi hamda bir-birini to‘ldiradi. Tajriba hamisha cheksiz va
nomukammal bo‘lganligi uchun induktiv xulosalar doim muammoli (ehtimoliy)
xususiyatga egadir. Induktiv umumlashtirishlarga, odatda, tajribada bilingan
haqiqatlar (empirik qonunlar) deb qaraladi. Induktiv umumlashtirish turlaridan
ommaviy induksiya, to‘liqsiz induksiya, to‘liq induksiya, ilmiy induksiya va
matematik induksiya ajratiladi. Mantiqda sababiy aloqalarni aniqlashning induktiv
metodlari-induksiya qonunlari (Bekon-Mill induktiv tadqiqot qoidalari) farqlanadi.
Yagona o‘xshashlik, yagona tafovut, o‘xshashlik va tafovut, bog‘liq o‘zgarishlar
metodlari va qoldiqlar metodi shular jumlasidandir.
Deduksiyaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, tadqiqotchi deduksiya
vositasida bir sinf, bir jins, bir guruh narsa yoki hodisa to‘g‘risidagi umumiy
bilimlardan ularning har biri u haqida alohida bilimlarni hosil qiladi. Insonning
bilish tajribasidan shu narsa ma’lumki, agar biron xususiyat bir toifa yoki bir jinsdagi
hamma narsa yoki hodisalarga xos bo‘lsa, bu xususiyat shu toifa yoki jinsga oid har
bir narsa yoki hodisaga ham xos bo‘ladi.
Analogiya (moslik, o‘xshashlik) — o‘xshash bo‘lmagan obyektlarning ayrish
jihatlari, xossalari va munosabatlaridagi o‘xshashliklarni aniqlash. Aniqlangan
o‘xshashlik asosida tegishli analogiya bo‘yicha xulosa chiqariladi. Uning umumiy
Ilmiybaza.uz
sxemasi: V obyekt a, ‘, s, d belgilarga ega; S obyekt, s, d belgilarga ega; binobarin,
S obyekt a belgiga ega bo‘lishi mumkin. Analogiya haqiqiy emas, balki ehtimoliy
bilim beradi. Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarishda muayyan obyekt (model)ni
ko‘rib chikish natijasida olingan bilim boshqa nisbatan kam o‘rganilgan obyektga
ko‘chiriladi.
Sistemali yondashuv-fanda turli obyektlarni sistemalar sifatida tadqiq etishni
nazarda tutadigan metodologik tamoyil (talab)lar majmui. Mazkur talablarga
quyidagilar kiradi:
a) har bir elementning tizimdagi o‘rni va funksiyalariga bog‘liqligini aniqlash,
bunda butunning xossalari uning tarkibiy qismlari xossalarining yig‘indisiga bog‘liq
bo‘lmasligini e’tiborga olish; b) tizimning xulq-atvori uning alohida tarkibiy
qismlari xususiyatlari hamda uning tuzilishi xossalariga qay darajada bog‘liqligini
tahlil qilish; v) tizim bilan muhitningo‘zaro aloqalari mexanizmini tadqiqqilish; g)
mazkur tizimga xos bo‘lgan daraja- lilikning xususiyatini o‘rganish; d) tizimni har
tomonlama, ko‘p jihatli tavsiflashni ta’minlash; e) tizimga dinamik rivojlanayotgan
yaxlitlik deb qarash.
Sistemali yondashuv o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi murakkab obyektlar
(ko‘pdarajali, iyerarxik, o‘z-o‘zini tashkil etuvchi biologik, psixologik, sotsial va h.k.
sistemalar)ni tadqiq etishda keng qo‘llaniladi. Sistemali yondashuvning muhim
xususiyati shundaki, faqat tadqiqot obyektigina emas, balki tadqiqot jarayonining o‘zi
ham murakkab sistema sifatida namoyon bo‘ladi. Uning asosiy vazifasi obyekt turli
modellarini yaxlit qilib birlashtirishdir.
«O‘z-o‘zini tashkil etish» tushunchasi sistemali yondashuvning muhim
tushunchasidir. Mazkur tushuncha tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar qat’iy emas,
balki ehtimoliy xususiyatga ega bo‘lgan murakkab, ochiq o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi
tizim (tirik hujayra, organizm, biologik populyatsiya, odamlar jamoasi va sh.k.)ni
yaratish, rivojlantirish yoki takomillashtirish jarayonini tavsiflaydi.
Hozirgi zamon fanida o‘z-o‘zini tashkil etuvchi tizimlar o‘z- o‘zini tashkil
etish umumilmiy nazariyasi — sinergetikaning tadqiqot predmetini tashkil qiladi.
Ilmiybaza.uz
Falsafa metodlari. Falsafa metodlarining asoslari bevosita amaliy faoliyat
bilan bog‘liq. Turli aniq vazifalarni hal qilishning zaruriy shartlaridan biri universal
xususiyatga ega bo‘lgan umumiy falsafiy metodlarga murojaat qilishdir. Bu
metodlar hakiqatini anglashda umumiy yo‘lni ko‘rsatadi. Mazkur metodlarga
falsafaning qonun va kategoriyalari, kuzatish va tajriba, taqqoslash, analiz, sintez,
induksiya, deduksiya va h.k.lar taalluqli. Agar maxsus metodlar obyektning
qonuniyatlarini o‘rganishning xususiy usullari sifatida namoyon bo‘lsa, falsafiy
metodlar shu obyektlarda namoyon bo‘ladigan, alohida xususiyatlardagi harakat,
taraqqiyotning eng umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Aynan shu o‘rinda tajriba hal
qiluvchi ahamiyatga ega. Har bir metod obyektning alohida tomonini bilishga
imkoniyat yaratadi. Falsafaning eng qadimgi keng tarqalgan metodlardan biri
dialektika bo‘lsa, ikkinchisi metafizikadir. Birok, falsafa metodlari bular bilan
cheklanmaydi. Bugungi kunda uning sofistika, eklektika, analitik (hozirgi zamon
analitikfalsafasi), intuitiv, fenomenologik, sinergetik, germenevtik (tushunishi) va
boshqa turlari ham mavjud. Endilikda turli metodlarni birlashtirish jarayoni ham
ro‘y bermoqda (masalan, Gadamer germenevtikani ratsional dialektika bilan
birlashtirishga harakat kiladi).
Ijtimoiy-gumanitar fanlar metodlari. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda kuzatish
natijalari ko‘p jihatdan kuzatuvchining shaxsiga, uning hayotiy qarashlariga va
boshqa subyektiv omillarga bog‘liq bo‘ladi. Mazkur fanlarda oddiy (dalillar va
hodisalar chetdan turib kayd etiladi) kuzatish va ishtirokchilikka asoslangan ichdan
turib (bunda tadqiqotchi ma’lum ijtimoiy muhitga qo‘shiladi, unga moslashadi va
hodisalarni «ichidan» tahlil qiladi) kuzatish farqlanadi. Psixologiyada kuzatishning
o‘z-o‘zini kuzatish (introspeksiya) va empatiya (boshka odamlarning ruxiy
kechinmalariga kirib borish, ularning ichki dunyosi - sezgilari, fikrlari, xohish-
istaklarini tushunishga intilish va h.k.) farqlanadi. Etnometodologiya ichdan turib
kuzatishning turlaridan biri bo‘lib, u ijtimoiy hodisa va voqealarni tavsiflash hamda
kuzatish natijalarini ularni tushunish g‘oyalari bilan to‘ldirilshi nazarda tutadi.
Mazkur yondashuv hozirda etnografiya, ijtimoiy antropologiya, sotsiologiya va
kul’turologiyada tobora keng qo‘llanilmoqda.
Ilmiybaza.uz
Ijtimoiy eksperimentlar ular ijtimoiy tashkil etish va jamiyatni boshqarishni
oqilonalashtirishning yangi shakllarini amalga tatbiq etishga ko‘maklashmoqda.
Ijtimoiy eksperiment obyekti odam- larning ma’lum guruhi eksperimentning
bevosita ishtirokchilaridan biri bo‘lib, ularning manfaatlari bilan hisoblashishga
to‘g‘ri keladi, tadqiqotchi esa o‘zi o‘rganayotgan vaziyatga bevosita qo‘shiladi.
Ijtimoiy eksperimentlar tadqiqotchidan axloqiy va yuridik norma va tamoyillarga
qat’iy rioya etishni talab qiladi. Bu yerda (tibbiyotda bo‘lgani singari) «ziyon
yetkazma!» tamoyili muhim ahamiyatga ega. Insonning intim dunyosiga kirish quroli
bo‘lib xizmat qilish - ijtimoiy eksperimentlarning asosiy xususiyati. Shakllantiruvchi
eksperi- mentda muayyan ruhiy faoliyat qanday shakllanishini aniqlash uchun tajriba
o‘tkazilayotgan shaxs turli eksperimental sharoitlarga qo‘yiladi va unga ma’lum
masalalarni hal qilish taklif etiladi. Bunda murakkab ruhiy jarayonlarni
shakllantirish va ularning tuzilishini yanada chuqurroq tadqiq qilish mumkin.
Mazkur yondashuv pedagogik psixologiyada qo‘llaniladi. Ijtimoiy-gumanitar
fanlarda falsafiy va umumiy ilmiy vositalar, metod va amallardan tashqari, mazkur
fanlarning predmeti bilan bog‘liq maxsus vositalar, metod va amallardan ham
foydalaniladi. Ularning jumlasiga quyidagilar kiradi. Ideografik metod- alohida
tarixiy dalillar va hodisalarning o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflash.
Dialog (savol-javob metodi) – ikki va undan ortiq kishilar orasidagi muloqot.
Hujjatlarini tahlil qilish – son va sifat jihatidan tahlil qilish (kontent- analiz ).
So‘rovlar o‘tkazish- maxsus tayyorlangan savollar yordamida u yoki bu masalaga
oid ijtimoiy fikrini anglash, (yuzma – yuz) so‘rov (intervyu) yoki sirtidan
(so‘rovnoma yordamida, pochta, telefon orqali va sh.k.) so‘rov o‘tkazish, ommaviy
va maxsus so‘rovlar farqlanadi. Maxsus so‘rovlarda professional ekspertlar axborot
olishning bosh manbai hisoblanadi. So‘rovnomada tadqiqot maqsadlari va faraziga
muvofiq ma’lumot olish uchun zarur savollar turkumini o‘z ichiga olgan anketani
ishlab chiqishga alohida e’tibor beriladi. So‘rovnomada maqsad asosli bo‘lishi;
savollar tushunarli va ziddiyatli tuzilmagan bo‘lishi; respondentga (javob
beruvchida) salbiy ma’sir ko‘rsatmasligi lozim. Savollar yopiq yoki ochiq shaklda
berilishi mumkin. Anketada javob variantlarining to‘liq to‘plami berilgan savol
Ilmiybaza.uz
yopiq savol deb ataladi. So‘rovdan o‘tayotgan shaxs uning fikriga mos variantni
belgilab qo‘yadi, xolos. Bu holda ochiq savollardan foydalaniladi. Ochiq savolga
javob bera turib, javob berayotgan odam faqat o‘z tasavvuriga tayanadi, bunday
javob nisbatan ko‘proq individuallashgan hisoblanadi.
Ilmiybaza.uz
Tadqiq etilayotgan hodisa, jarayon to‘g‘risida ishonchli ma’lumot olishi uchun
barcha kontingentni so‘rovga jalb etish shart emas, chunki tadqiqot obyekti miqdor
jihatidan juda katta bo‘lishi mumkin. Tadqiqot obyekti bir necha yuz kishidan ko‘p
bo‘lganidan tanlab so‘rovnoma o‘tkaziladi. Yozma so‘rov – anketlashtirish. Uning
asosida avvaldan ishlab chiqilgan savolnoma (anketa) yotadi, respon- dentlarning
(so‘rovdan o‘tayotganlar) barcha savollarga javoblari izlanayotgan empirik
axborotni tashkil etishi kerak.
Proyektiv metodlar (psixologiyaga xos) - insonning produktiv faoliyati
natijalariga qarab, uning shaxsiy xususiyatlarini bevosita o‘rganish usuli.
Testlash (psixologiya va pedagogikada)-standartlashtiril- gan topshiriqlar
bo‘lib, ularni bajarish natijalari ayrim shaxsiy xususiyatlar (bilim, ko‘nikma, xotira,
zehn va sh.k.)ni o‘lchash imkonini beradi. Testlarning ikki asosiy guruhi
farqlanadi- intellekt testlari (mashhur koeffitsiyentda) va erishilgan (kasbda, sportda
va h.k.) natijalar testlari. Shuningdek, testlarning blankali, uskunali (masalan,
komp’yuterda) va amaliy turlari farqlanadi; shuningdek, individual va guruhli
uslublari qo‘llanadi. Testlar bilan ishlashda axloqiy jihat muhim ahamiyat kasb
etadi. Zotan, layoqatsiz yoki g‘irrom tadqiqotchining qo‘lida testlar jiddiy zarar
keltirishi mumkin.
Sotsiometriya metodlari - ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda matematika
vositalaridan foydalanishdir. Undan ko‘pincha
«kichik guruhlar»ni va ulardagi shaxslararo munosabatlarni o‘rganishda
foydalaniladi.
Hozirgi
zamon
metodologiyasi.
«Kumatoid»,
«case
stu-
dies»,
«abduksiya» tushunchalari an’anaviy metodologik tu- shunchalar ruhida
tarbiyalangan odamga erish tuyulishi mumkin. Ammo, aynan ular metodologiyaning
hozirgi rivojlanish bosqichining o‘ziga xos xususiyati ilmiy muomalaga mutlaqo
yangi tushunchalarni kiritish bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Mazkur
tushunchalarning aksariyati muayyan (xususiy) fanlar sohasi bilan bog‘liq,
Bunday tushunchalar qatoriga hozirda ancha mashhur bo‘lgan «bifurkatsiya»,
Ilmiybaza.uz
«fluktuatsiya», «dis- sipatsiya»,
«attraktor» tushunchalarini,
shuningdek,
«kumatoid» (yunoncha-to‘lqin) degan innovatsion tushunchani kiritish mumkin.
Kumatoid - suzayotgan obyektni anglatadi va obyektlarning tizimli
xususiyatini aks ettiradi. U vujudga kelishi, hosil bo‘lishi, shuningdek yo‘qolishi,
parchalanishi mumkin. U o‘zining barcha elementlarini birdaniga
emas,
balki
o‘ziga xos «hissiy-o‘ta hissiy» tarzda namoyon etadi. Masalan, tizimli obyekt -
o‘zbek xalqini ma’lum vaqt, makon bo‘lagida ifoda etish va
mahalliylashtirish
mumkin emas. Boshqacha qilib aytganda, obyektni yaxlit ifoda etish uchun o‘zbek
xalqining barcha vakillarini yig‘ish mumkin emas. Shu bilan birga, mazkur obyekt
soxta emas realdir. Uni kuzatish, o‘rganish mumkin. U butun sivilizatsion-
tarixiy jarayonning yo‘nalishini ko‘p jixatdan belgilab beradi. Yana bir misol -
talabalar guruhi. U dam paydo bo‘ladigan, dam ko‘zdan yo‘qoladigan suzuvchi
obyekt sifatida o‘zaro aloqalarning deyarli barcha tizimlarida namoyon bo‘ladi.
Masalan, o‘quv mashg‘ulotlari tugaganidan keyin guruh yaxlit obyekt sifatida
mavjud bo‘lmaydi, ammo institutsiyaviy
belgilangan ma’lum vaziyatlar
(guruhraqami, talabalar soni, guruh tuzilishi, umumiy xususiyatlari)da u obyekt
sifatida namoyon bo‘ladi va o‘z- o‘zini identifikatsiya qiladi. Bundan tashkari,
mazkur kumatoid guruh, a’zolari o‘rtasidagi do‘stlik, raqobat va boshqa
munosabatlar bilan ham qo‘llab-quvvatlanadi. Kumatoidning
o‘ziga
xos
xususiyati shundaki, u vaqt va makonda maxdshgaylashishga befarq bo‘libgina
qolmay, substrat-o‘zini tashkil etuvchi materialga ham qattiq
bog‘lanmagan. U tizimli xususiyatlarga ega emas. Binobarin, mazkur
xususiyatlar uning tarkibiy qismlariga mavjud yoki mavjud emasligiga, ayniqsa,
ularning rivojlanish yo‘nalishi yoxud xulq-atvor tarziga bog‘liq. Kumatoidni
moddiy tarzda mustahkamlangan ma’lum bir xususiyat yoki bunday
xususiyatlar to‘plami bilan aniq identifikatsiya kilish mumkin emas. Butun
ijtimoiy hayot suzuvchi obyektlar- kumatoidlar bilan to‘lib-toshgan.
«Case studies», ya’ni vaziyatli tadqiqotlar o‘tkazish hozirgi zamon
metodologiyasidagi muhim yangilikdir. Mazkur tadqiqotlarni o‘tkazishda fanlararo
tadqiqotlar o‘tkazish metodologiyasiga tayaniladi, ammo individual subyektlarni,
Ilmiybaza.uz
mahalliy,guruhiy dunyoqarashlar va vaziyatlarni o‘rganish nazarda tutiladi. «Case
studies» atamasi pretsedentning, ya’ni kuzatish ostida bo‘lgan va tushuntirishning
mavjud qonunlari doirasiga sig‘maydigan individuallashtirilgan obyektning
mavjudligini aks ettiradi. Vaziyatli tadqiqot metodologiyasi neokantiantlar Baden
maktabining idiografik metodi bilan boglik.
Hozirgi zamon metodologiyasi o‘z an’anaviy metodlarining universalligi
cheklanganligini tushunadi. Masalan, gipotetik-deduktiv metod ishni tayyor
gipotezalardan boshlab, «dalillarni eng yaxshi tushuntirish» bosqichidan sakrab
o‘tganligi uchun tanqid qilinadi.
Abduksiya fikr yuritish orqali empirik dalillardan ularni tushuntiruvchi
gipotezaga yuksalishni nazarda tutadi. Bunday fikr yuritish turmutssha va
amaliyotda ko‘p uchraydi. Dar bir inson tushuntirish yo‘llarini izlashga beixtiyor
abduksiyaga murojaat etadi. Masalan, shifokor kasallik alomatlariga qarab, uning
sababini, detektiv esa jinoyat izlariga qarab jinoyatchini qidiradi.
Xuddi
shuningdek, olim ham sodir bo‘layotgan hodisani tushuntirishda abduksiya
metodidan foydalanadi. Mazkur atama induksiya va deduksiya singari mashhur,
keng e’tirof etilgan bo‘lmasa ham, u yangi hamda samarali metodologik
strategiyani ishlab chiqishda muhim rol’ o‘ynaydi. Evristika yunoncha heurisko-
topaman, kashf etaman, degan so‘zdan kelib chiqqan. «Evristika» atamasining
qo‘llanilishi qadimgi yunon olimi aleksandriyalik Papp (miloddan avvalgi III asr)
nomi bilan bog‘lanadi. Bu nuqtai nazardan evristika matematika masalalarini
yechishni o‘rganishni istaganlarga mo‘ljallangan qoidalarning maxsus to‘plami
sifatida namoyon bo‘ladi. «Mahorat sirlari» hamisha qat’iy sir tutilgan va
tavsiflanmagan. Evristikani kashfiyotlar to‘g‘risidagi fan sifatida tavsiflash
barcha zamonlarda ham juda murakkab vazifa hisoblangan.
G.Leybnitsning
«Kashfiyot san’ati» g‘oyasi amalga oshmadi, B. Spinoza to‘g‘ri metod oqilona
tanlashni ta’minlashi, noma’lumni bilish qoidalariga ega bo‘lishi, foydasiz
imkoniyatlarni chetlatish tartibini belgilashi lozimligini qayd etgan bo‘lsada,
buni asoslovchi nazariyani yaratmadi.
Ilmiybaza.uz
Muayyan ilmiy bilimdagi barcha ikkilamchi, noaniq metodologik qoidalar
evristika g‘oyasini to‘ldiradi. Shuning uchun ham evristika ba’zan qayg‘urish,
ilhomlanish, insayt bilan bog‘lanadi. Metodologik tafakkurning izchil tizimida
evristikaga ko‘pincha yetarli darajada anglab bo‘lmaydigan, ammo izlash va topish
salohiyati katta bo‘lgan soha deb qaraladi. Formal mantiqiy metodlar evristik
metodlarga qarama-qarshi qo‘yiladi. Barcha mumkin bo‘lgan hollarda evristikadan
bilim mazmunini kengaytirish, ilgari ma’lum bo‘lmagan yangilikni yaratish
kutiladi.
Ko‘pincha «evristika» tushunchasini tafakkurga bog‘lab, «evristik tafakkur»
tarzida qo‘llaniladi. Aytish mumkinki, bunday
hollarning
barchasida
tafakkurning yaratuvchi funksiyasi to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Farb falsafasida
evristik tafakkurni tushuntirishga harakat qiluvchi nazariyalarning uch turkumi
farqlanadi: «tinch oqar suv» yoki o‘rtacha hisobga keltirilgan mehnat nazariyasi;
blitskrig yoki insayt nazariyasi; yaxshi kopkon yoki oqilona metodologik koida
nazariyasi.
Evristika metodologiyaning bo‘limi sifatida hali rasman e’tirof etilgani yo‘q.
Ammo o‘z-o‘zidan ayonki, ilmiy bilimning har bir sohasida u eng tez, samarali va
o‘ziga xos yechim topishning strategiyasi hisoblanadi, evristik usul va qoidalar
noan’anaviy yo‘llarni izlash, ulardan foydalanishga turtki beradi. Evristika
fanlararo xususiyatga egaligi mazkur sohaning o‘ziga xos belgisidir. Ammo
evristik xususiyat fan ichidagi bilimda ham mavjud. Evristik sezgi ilmiy
izlanishning deyarli har bir qadamiga hamroh bo‘ladi. Reduksiya, metodlarini
o‘zlashtirish, gumanitar va texnika fanlarining usullarini birlashtirish, muayyan
ilmiy ishlovlarni amalga tatbiq etishni tanlash, hal qiluvchi eksperimentning o‘zi
ma’lum darajada evristik farazlarga asoslanadi.
Evristika ilmiy va noilmiy bilim, oqilonalik va nooqilonalik o‘rtasida
bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib xizmat qiladi. U xulq-atvor taktikasini tanlashga va
rivojlanish jarayonida to‘g‘ri yo‘l topishga ko‘maklashadi. Ilmiy tavakkalchilik
mezoni sifatida evristika ilmiy bilimni rivojlantirishning tarkibiy kismi sifatida
hamisha olqishlangan, dunyoning postnoklassik manzarasida esa nazariyaning
Ilmiybaza.uz
evristik xususiyati bilim berish jarayonini o‘zgartirish, uni ijodiy, muammoli, o‘yin
tarzida o‘tkazish imkonini beradigan ilmiy bilim mezoni darajasiga ko‘tarildi.
Evristika sirlariga yaqinlashigiga bo‘lgan eng so‘nggi urinigilardan
A.F.Osbornning «miyaga hujumi»ni qayd etish mumkin. Unda kashfiyotchilikning
o‘rindoshlik,o‘tkazish, birlashtirish va ajratish bilan bog‘liq an’anaviy usullari
bilan bir qatorda, xayolni rag‘batlantiruvchi usullar: tig‘iz muddatlar tizimi,
muammoni tanqidsiz vaziyatda erkin muhokama qilish, tortishuvlik muhitini
yaratish, shuningdek, u shu zail taxminlar qilish qayd etiladi. Ammo, evristika
yo‘nalishining vakili D.Poyya ilgari surgan ijodning (yoki muammolarni samarali
hal qilishning) muqarrar tarzda amal qiladigan qoidalarini ishlab chiqish amalga
oshirib bo‘lmaydigan vazifa, degan g‘oyasi yanada an’anaviyroq hisoblanadi.
Darhaqiqat, evristika o‘ziga xos metodologiya, ya’ni ijodiy faoliyat
metodlarining majmui sifatida ma’lum talablar qo‘yadi:
- u oddiy tanlash usullariga emas, balki muammoni hal qilish vaqtini
qisqartirish imkonini beradigan usullarga tayanadi;
- qo‘llaniluvchi usullar an’anaviy qabul qilingan va eskirgan usullardan jiddiy
farq qilishi mumkin;
- usullardan foydalanishga tadqiqot ko‘rsatkichlariga qo‘- yiladigan tashqi
cheklashlar qarshilik ko‘rsatadi;
- izlanish modellari jiddiy darajada individuallashtirilgan bo‘lib, bilish
subyektining ruhiy faoliyati bilan chambarchas bog‘liq.
Falsafa tarixidan ma’lumki, Gegel o‘zining falsafasida taraqqiyot g‘oyasini
ilgari surish bilan dialektika uslubiga asos soldi. Dialektika so‘zi qadimgi grek
so‘zidan olingan bo‘lib, dialektika-«dialegomay» yoki tortishuv, munozara
ma’nosini anglatadi.
Bu so‘z birinchi marta qadimgi grek faylasuflari Sokrat va Platon tomonidan
qo‘llanila boshlandi. Qadimgi grek faylasuflari haqiqatni bilish, ziddiyatlarini
yechish, munozara san’ati, mahorati bilan amalga oshadi, deb tushuntirganlar.
Haqiqat mazmuni fikrlarning bir-biriga qarama-qarshi kelishi asosida hosil bo‘ladi.
Jumladan, Platon dialektikani mohiyatini so‘rash san’ati va unga aniq javob berish
Ilmiybaza.uz
mahoratidir, deb ko‘rsatdi. Tortishuvlarni mulohaza qilish va yechish tafakkur
qilish dialektikasi bo‘lib, u subyekt dialektikasidir. Shu mulohazalarning o‘zi
tafakkur rivojlanishiga olib keladi.
Olam rang-barang. Ziddiyatli. Eskilik va yangilik o‘rtasida kurash uzluksiz.
Aloqadorlik va bog‘lanishlar, o‘zaro ta’sir natijasida tabiat va ijtimoiy hayotning
tinimsiz harakati
davom etadi. Bularning barchasi dialektik jarayonlardir.
Dialektikada mujassamlashgandir. Shu sababli, falsafa dialektikasiz, dialektika
falsafasiz yashay olmaydi. Dialektika va uning kategoriya hamda qonunlari
falsafaning mohiyatini
tashkil qiladi. Demak, olamni tushunish dialektik
mushohadasiz, uslubisiz amalga oshmaydi.
Predmet va hodisalarni to‘g‘ri baholash dialektik yondoshuvga bog‘liq.
Hayotning o‘zi munozarali jarayondan iboratki, bu jarayonlarni absolyut ma’noda
yo‘q qilib bo‘lmaydi. quyidagi juft tushunchalarga e’tiborni qaratsak uning guvohi
bo‘lamiz. Gul oshnosi xorlik, ganj va ranj, aysh va g‘am, rohat va zahmat, ochlik va
to‘qlik, issiqlik va sovuqlik, tiriklik va notiriklik, muloyimlik va badjahllik, botirlik
va qo‘rqoqlik, o‘g‘rilik va to‘g‘rilik, tinchlik va notinchlik, erkaklik va ayollik, cho‘l
va bog‘, shodlik va qayg‘ulik, balandlik va pastlik, kulgi va yig‘i, e’tiqodlilik va
e’tiqodsizlik, axloqlilik va axloqsizlik, boylik va kambag‘allik, shirinlik va
achchiqlik, ba’manilik va be’manilik, oqibatlilik va oqibatsizlik, yovuzlik va
ezgulik, go‘zallik va xunuklik kabilar. Buningdek hayotiy qarama-qarshi tomonlarni
yuzlab, minglab keltirish, mumkin. Bu inson va tabiat qirralarini qamrab olgan
tushunchalar. Keltirilgan misollarning o‘zi dialektik jarayonning abadiy ekanligidan
dalolatdir. Zero, ba’zi «mutasaddilar»ning dialektika bu soxta, bir xayoldir. U
vaqtinchalik jarayon, deb alahsirashlariga qarshi keltirilgan fikrlardir. Hayotda
ushbu jarayonlarni yo‘q qilib bo‘lmaganidek, aynan shu sohalarni umumlashtirib
tartibga solib beruvchi dialektikani ham yo‘q qilib bo‘lmaydi.
Dialektika tushunchasining lug‘aviy ma’nosining o‘ziyoq ko‘p narsa qamrab
olinganligi haqida xabar beradi. Ya’ni, dialektika deganda bahslashish san’ati,
munozara yuritish, muhokama qilish kabilar tushuniladi. Shu o‘rinda aytish
mumkinki, ana shu xislatlar orqali obyektlar bilib olinadi, obyektlar haqida xulosalar
Ilmiybaza.uz
qilinadi, haqiqatga erishiladi. Shu sababli ham dialektikani obyektiv olamni bilish
uslubi, deb e’tirof etib keldilar. Shunday bo‘lib qoladi ham. Sababi, tabiat, jamiyat,
inson tafakkuridagi qarama-qarshiliklar yoki yangilik bilan eskilik, regres va
progres, bilishlik va bilmaslik, oddiydan murakkablikka qarab borishlar hayotdagi
mutloq ro‘y beradigan jarayonlardir. Holbuki, bu jarayonlarning o‘zi dialek- tikadan
dalolatdir. Demak, dialektika ham ma’lum ma’noda, mutloq tavsifga ega. Bu
tavsifni yo‘q qilishning o‘zi mumkin emas. Ammo davrlar o‘tishi bilan bu holatdagi
tushunishni yo‘q qilmasdan, aynan shu dialektikaga suyangan holda boshqacharoq
shakldan foydalanish mumkin bo‘lar.
Binobarin, yuqorida aytilganidek, ba’zi «zamonaviy» faylasuflar zamonaviy
dialektikadan ba’zi-ba’zida voz kechishni tavsiya etadilar. Boz ustiga, XIX asrda
yashab ijod etgan, faqat materialistik dialektikaga asoslangan Marks va Engelsni
dastak qiladilar. Holbuki, dialektika haqida qadimdan, ya’ni Geraklitdan tortib
hozirgi davrga qadar bo‘lgan minglab olimlar (idealistik, dualistik, metafizik,
sofistik bo‘lishidan qat’i nazar) fikr yuritib, ular qaysi yo‘nalishda bo‘lmasinlar uni
asoslashga intilib kelganlar. Zero, dialektikaga faqat K. Marks yoki F. Engelsgina
izoh bergan emas. Bu bilan biz Marks va Engelsni falsafada aybsiz demoqchi
emasmiz, ular dialektikani mubolag‘alashtirdilar. Ba’zida unga keraksiz mazmun va
mohiyatni bag‘ishladilar. Bu aniq. Chunonchi, ular dialektikadan qanday
maqsadlarda foydalanganligini chuqurroq va atroflicha tahlil qilib, obyektiv baho
bermoq zarur. Bu maqsadda xorijiy adabiyotlarni varaqlar ekanmiz, ana shunday
holatlarga duch kelamizki, ba’zida ulardan o‘rnak olmoq foydadan xoli bo‘lmaydi.
Ta’kidlash lozimki, dialektik munosabatni to‘g‘ri tushunish uchun, unga
ilmiylik nuqtai nazardan yondoshmoq zarur. Dialektikani e’tirof etish to‘satdan
paydo bo‘lmagan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, dialektikaning mohiyati va
mazmuni asrlar davomida shakllangan. Insoniyat, jamiyat, fanlar faoliyati ta’sirida
paydo bo‘lgan. Shunday ekan, har bir predmet va hodisaga dialektik yondoshishda
ilmiy jihatga (qaysi yo‘nalish bo‘lishidan qat’iy nazar) e’tibor berish lozim. Masalan,
biror-bir metallga baho berish uchun undagi juda ko‘p qirralar: chidamliligi,
solishtirma og‘irligi, erish harorati, rangi va boshqa jihatlari bor. Metallni
Ilmiybaza.uz
baholashda xatoliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun ana shu jihatlar baholovchi ko‘z
o‘ngida bo‘lmasa, u mudom xatoga yo‘l qo‘yaveradi. Yoki boshqa misol: insonlar
faoliyatida, biror oilaga baho berishdek murakkab, lekin sharafli, ma’rifiy-ma’naviy
vazifa turadi. Bunga ham dialektik yondoshish ayni muddaodir. Oilani yaxshi va
yomon deyish uchun avvalo, oilaning tarixiy shajarasi, oila a’zolarining ma’naviy
hislatlari, milliy qadriyatlar va urf-odatlarga rioya qilishi, oilaning iqtisodiy holati,
farzandlar tarbiyasi, jamoatchilikka munosabati mahallada tutgan o‘rni, oila
a’zolarining kasb-kori, bilimdonligi, siyosiy, huquqiy jihatlariga munosabati haqida,
e’tiqodi va yana boshqa o‘nlab jihatlarini bilgandan so‘ng ijobiy yoki salbiy baho
berish mumkin. Bu oilaga nisbatan dialektik yondoshish, oilani yaqindan bilish va
h.k.
Hozirgi davrda tabiat dialektikasi haqida ancha bilim to‘plangan. Ayniqsa,
XIX asrning oxiri va XX asr davomida tabiatning kichik zarrachalari haqida fizika,
ximiya, biologiya fanlari bergan ma’lumotlar fikrimizning dalilidir. Boshqacha
aytganda, tabiatni dialektik tushunish jamiyatni dialektik tushunishga qaraganda
ancha ilgarilab ketdi. Jamiyatning taraqqiyotini dialektik, falsafiy tushunish
endilikda ayniqsa dolzarb bo‘lib qoldi. Ro‘y berayotgan hodisalar jarayoni dialektika
oldiga murakkab vazifalarni qo‘ymoqdaki, ularni tahlil qilishda dialektik
yondoshuvsiz ilmiy nazariyalar yaratish qiyin. XX asr oxiriga kelib, mamlakatlar
rivojida goh salbiy, goh ijobiy siljishlar bo‘ldiki, bularga falsafiy yondoshuv
zaruratga aylandi. Jumladan, fan-texnika taraqqiyotining inson ruhiyatiga ta’siri,
energetik muammolar, formatsiyalar qarama- qarshiligi, xristianlar bilan
musulmonlar o‘rtasidagi munosabatlar, spid va shu kabi boshqa kasalliklar paydo
bo‘lishi, ba’zi mamlakatlarda genotsidga yo‘l qo‘yilishi, terrorizmning keng quloch
yoyishi, ba’zi mamlakatlarda yadro qurolining qirg‘in keltirishi mumkinligini bilgan
holda u bilan qurollanishga harakat qilinishi va boshqa jarayonlarning paydo
bo‘lishi falsafiy tafakkurni zamon talablariga javob beradigan darajada
rivojlantirishni talab etayotir. Falsafiy tafakkur esa dialektik mushohada bilan
bog‘liqdir. Shu sababli ham dialektikaga bo‘lgan munosabatni oydinlashtirish zarur.
Ya’ni undan yuqorida eslatilgan jarayonlar mohiyatini tahlil qilishda foydalanish
Ilmiybaza.uz
davr talabidir. To‘g‘ri, bu jarayonlarni tahlil qilishda mutloq haqiqatga erishish
murakkab bo‘lishiga qaramay, ammo nisbiy haqiqatga erishish mumkin.
Jamiyatdagi salbiy yoki ijobiy hodisalarni tahlil qilib, ma’lum bir xulosaga
kelishda falsafiy tafakkur yordam beradi. Zero, falsafaning asosiy vazifalaridan biri
ham shudir. Dialektik uslub ta’sirida falsafa o‘z funksiyasini bajara oladi. Xolisona
baholaydigan bo‘lsak, dialektikaning muqobillari (ular ham falsafa rivojiga ulkan
hissa qo‘shgan bo‘lsa ham)metafizika, sofistika, dualistika, eklektika, dogmatika,
sinergetikaning ham olamni tasniflashida o‘z o‘rni bo‘lsada, istaymizmi,
istamaymizmi, ularda qisman biryoqlamalik seziladi. Ya’ni, ba’zi kamchiliklardan
xoli emas. Dunyo faylasuflari ta’limotlariga diqqat bilan qarab, deyarli barchasida,
qaysi yo‘nalishda bo‘lishidan qat’iy nazar, dialektika haqida fikr yuritishiga guvoh
bo‘lamiz. Dialektikaning ijobiy tomonlarini madh etadilar. Dialektika o‘z mohiyati,
mazmuni, shakli, imkoniyati, zarurligi jihatidan eng umumiydir. Tabiat, jamiyatdagi
dialektik jarayon mutloqdir. Dialektik jarayondan foydalanib, insonlar haqiqatga
erishadilar. Dialektika haqiqatga yetaklaydi. Haqiqat esa qarama-qarshi tomonlarni
hamda turli jarayonlar faoliyatini muhokama qilish orqali namoyon bo‘ladi.
Dialektika shunday bir san’at asosidirki, u tabiat, jamiyat, inson haqidagi
bilimlarni o‘tkirlashtiradi. Predmet va hodisalarni o‘rganishda ularning o‘zgarishida,
barqarorligida, tinimsiz harakatda ekanligini isbotlashga yordam beradi. Tabiatdagi
bahor, yoz, kuz, qish fasllari o‘zgarib turganidek, dialektikada ham fikrlar
almashinib turadi. Bu almashinish jarayonida qotib qolgan fikrning o‘zi bo‘lmaydi.
Fikrlarning o‘zaro ta’siri natijasida paydo bo‘lgan yangi jarayon, kelgusi jarayonni
keltirib chiqaradi.
Ma’lumki, buyuk faylasuf Georg Gegel o‘zining falsafiy sistemasini tuzishga
harakat qilganda, o‘zaro ta’sirni shartli ravishda: tezis-antitezis-sintez deb
belgilaganda ham dialektik jarayondan foydalangan. Dialektika orqali o‘z falsafa
sistemasi mohiyatini ochib bergan. O‘zaro ta’sir yordamida ziddiyatlar borligi va
ularning yechilishi, o‘zgarishlar mavjudligi va ularning doimiyligi, oddiylikdan
murakkablikka, pastdan yuqoriga qarab chiqishni, bilmaslikdan bilishlikka intilishni,
mohiyat va mazmunini ta’riflagan. Har tomonlilikni, ko‘p qirralilikni (tabiat, jamiyat,
Ilmiybaza.uz
inson tafakkurida) bir kishi tomonidan ochib bo‘lmaydi, albatta. Aniqrog‘i, bu jihat
bitta inson faoliyati bilanemas, balki ko‘pchilik faoliyati yordamida ochiladi.
Muammolarni yechishga qarab olamni tushuntirishning dialektika kabi
uslublaridan tashqari yuqorida ta’kidlanganidek, yana: metafizik eklektik, sofistik,
sinergetik uslub va boshqalari ham bor.
Metafizik qarash tarafdorlarining fikricha, narsa va hodisalar bir-biri bilan
aloqada emas. O‘zgarish va rivojlanish oddiy ko‘payish va ozayishdan iboratdir.
Metafiziklar rivojlanishni narsalarning bir- biriga tashqi ta’sir etishidan ko‘radilar.
Olam to‘g‘risidagi dialektik va metafizik uslublar ijtimoiy-siyosiy kurash, tabiiy–
ijtimoiy fanlarning rivojlanishi natijasidir. Dialektik va metafizik qarashlarni
materialistlar va idealistlar ham rivojlantiradilar.
«Metafizika» yunoncha so‘z bo‘lib, «metafizika» - bu fizikadan keyin, tabiat
to‘g‘risidagi fan demakdir.
Falsafada bu so‘zni Andronik Rodosskiy, so‘ngroq Aristotel ishlatganlar.
Ular o‘z asarlarini yaratar ekanlar, tabiat hodisalari aniq, fizik dunyo nisbiy,
oquvchidir, doimiy hech narsa yo‘q, deb tushuntirgan edilar. Andronik Radosskiy
tabiat to‘g‘risidagi fanni “fizika” deb ataydi. Aristotel– “Metafizika” asarini yozdi.
Bu asarda borliqning umumiy tomonlari va bilish hamda xudo to‘g‘risida, ruhning
o‘lmasligi, irodaning erkinligi to‘g‘risida fikrlar fizikadan, tabiatdan keyin hosil
bo‘ladi, deb tushuntirildi. Gegel esa metafizika so‘zini dialektikaga qarshi ishlatdi.
Bu qarashlardan tashqari eklektik (tanlayman) uslubi mavjud. Ekletika–
narsalarning asosiy aloqa va tomonlarini ajratmay ularning turli–tuman
bog‘lanishlarini tartibsiz ravishda aralashtirib yuboradi. Ekletika so‘zi yunoncha
so‘z bo‘lib– tanlayman demakdir.
Sofistika yunon so‘zidan olingan bo‘lib-donishmand, ustoz degan ma’noni
anglatadi. Sofistika-muayyan bir davrdagi hodisa va voqealarning uzviy
bog‘lanishligini va ularning rivojlanish qonuniyatlarini boshqa bir sifatdagi hodisa
va voqealarga bog‘lab uzib olgan holda tadbiq etadigan yo‘nalishdir.
Determinizm konsepsiyasi keng ma’noda barcha predmet va hodisalarni
qonuniyatlar
yordamida
sababiy
jarayonlarini
izohlab
beradigan
oqim.
Ilmiybaza.uz
Indeterminizm esa barcha predmet va hodisalarni sababiy boglanishlari
qonuniyatlar asosida ro‘y berishiga shubha bilan qarovchilar oqimidir. Predmet va
hodisalarning paydo bo‘lishi, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishi doimiy bo‘lib ular
biror sabab orqali amalga oshadi. O‘zaro ta’sir kelib chiqadi. Ushbu o‘zaro ta’sirlar
determinatsiyalanish jarayonida amalga oshadi. Ya’ni predmet va hodisalardagi
harakatlarni barchasi bir vaqtni o‘zida amalga oshmaydi. Ulardan ma’lum bir
qismlar va hodisalargina yangi predmet va hodisalarni kelib chiqishiga turtki
bo‘ladi. Bu ham qonuniyatdir. Determinatsiya ana shu ba’zi qismlar yordamida
tubdan yangi qismlarni kelib chiqishini ifodalaydi.
Determinizm oqimlaridan biri bu mexanistik determinizm oqimi bo‘lib, ular
aynan predmet va hodisalardagi umumiy o‘zaro ta’sirnigina e’tirof etadilar. Predmet
va hodisalardagi alohida alohida ro‘y beradigan tomonlarni inkor etadilar. Masalan,
daraxtlar quyosh nuridan bahramand bo‘lib o‘sadilar. Bu umumiy ta’sir. Lekin
daraxtlarni rivojlanishi uchun boshqa sababiyatlar ham bor, chunonchi, yer, yerdagi
elementlar, suv, namlik va boshqalar. Bularning bo‘lishi bir tomondan zaruriy bo‘lsa
ikkinchi tomondan sababiyatdir. Bular birlashib sababiy qonuniyatni keltirib
chiqaradi. Bu holatlar falsafada determinatsiyani tashkil etadi. Aniqrog‘i mexanik
determinatsiya, bu tashqi ta’surot natijasida holat o‘zgaradi deb tushuntiradi. Ular
predmet va hodisalardagi ichki va turli tuman zaruriy ehtiyojlarni yuzaki
tushuntirganlar. Aslida esa yangiliklarni paydo bo‘lishi qat’iy va biryoqlamalik
natijasida emas, balki son sanoqsiz muhit va sharoitlar yordamida hosil bo‘ladi. Bu
jarayonlarni ilmiy hal etish, tabiat va jamiyat qonunlarini to‘g‘ri tushunishga olib
keladi. Boshqacha aytganda, determinizm bu metodologiyadir.
Determinizm tamoyilini tabiat, jamiyat hodisalarini mohiyat va mazmunini
bilishga jalb etish turli kamchiliklardan saqlaydi. Har bir predmet va hodisada ichki
va tashqi hamda zaruriy bog‘lanish qonuniyatlarini bilmasdan turib to‘la bilimga ega
bo‘la olmaymiz. Determinizmni qo‘llash yordamida predmet va hodisa haqida
to‘laroq bilimga ega bo‘lamiz. Shu sababli ham, ehtimollik, statistik, bir yoqlamalik,
qat’iylik determinatsiyalarini bir biridan farq qilish zarur. Masalan, statistik
determinatsiyalanish bu katta qismdagi miqdoriy jihatlarni birlashishi natijasidir.
Ilmiybaza.uz
Determinatsiyalanish jarayoni juda ko‘p jihatlarni qamrab oladi. Jumladan
predmet va hodisalarning imkoniyatlari, mazmun va shakli mohiyati, zaruriy,
tasodifiy tomonlar birlashmasi determinatsiyalanish ya’ni jipslashgan holda
yangilikni keltirib chiqarmaydi. Demak, rivojlanish va taraqqiyot ham bo‘lmaydi.
Falsafa fanidagi dialektika, metafizika, determinizm, indeter- minizm,
relyativizm va sinergetik ta’limotlarning barchasi ham insonning olamni bilishdagi
uslubiy qurollaridir. Bu uslublarni har birini falsafada o‘z o‘rni bo‘lib, ularni hayotda
qo‘llash natijasida olam, tabiat, inson va jamiyatlarni sir asrorlari o‘rganib kelindi.
Bu uslublardan biri sinergetik uslubdir.
Sinergetika ta’limoti falsafa fanida nisbatan yangi uslub bo‘lib, bu uslub ham
tabiat, jamiyat, inson tafakkuridagi jarayonlarni tahlil etib o‘zining xulosalarini
beradi. Uning mazmun va mohiyati predmet va hodisalarining o‘z-o‘zini tashkil
etish, “tartibsizlikdan tartibni” kelib chiqishi hamda hozirgi zamon voqealari bilan
bog‘lanuvchi g‘oyalarni ifoda etadigan ta’limotdir. Sinergetikaning asoschisi Nobel’
mukofotining sovrindori Il’ya Prigojin (1917-yilda tug‘ilgan) bo‘lib u o‘zining
“Порядок из хаоса” nomli asari bilan ko‘p millionli o‘quvchilarga ma’lum. Mazkur
olimning fikricha olamni zamonaviylik nuqtai nazaridan tahlil payti kelgan.
Jumladan moddiy va ma’naviy borliq haqida ularning turli bosqichlarida o‘zini o‘zi
tashkil etish, borliqdagi mikro-makro-megaolamlarning taraqqiyot qonunlarining
o‘zaro yaqin va umumiysiga, barcha o‘zgarishlarni tekis emasligi, taraqqiyotning
ko‘p variantliligi va ba’zilarini orqaga qaytmasligi, xaos va taqibning hamda tasodif
va zaruriyatning o‘zaro aloqasi haqida fikrlari olamni zamonaviy tushunishga
qaratilgan. Olamning sinergetik holatida o‘zgaruvchi jarayonlarni vazifalarining
sintezi paydo bo‘ladi. Tizimdagi beqarorliklar, chekinishlar, siljishlar fazo va vaqtda
paydo bo‘ladi. Bu namoyon bo‘lish tartibsiz-beqarordir. Sinergetika ta’limoti
bo‘yicha olamning taraqqiyoti bir yo‘ldan emas, nochiziq holda tasodiflarga, turli
yo‘nalishlarga, tarmoqlanishga, har xil variantlarga ega. Nisbatan barqaror
sistemalar (tuzilmalar) beqarordir. Ular doimiy ravishda tartibsizlikdan kelib
chiqadi, o‘zi o‘zini tuzadi, shakllantiradi. Ayni paytda yo‘naltirilgan va qaytmas
o‘zgarishlarni paydo qiladi. Ba’zida o‘ladi, ba’zida rivojlanadi. Narsa va
Ilmiybaza.uz
hodisalarning barqaror bo‘lishi tartibsizlikdan tartiblilikka o‘tish universaldir,
har yoqlamalik natijasidir.
Xulosa qilib aytganda, sinergetika ta’limoti tartibsizlik va tartibning,
beqarorlik va barqarorlikning antalogik qonuniyatlarini o‘rgatadi. Bu qonuniyatlarni
bilish, idrok qilish muvaffaqiyatlar garovidir. Hayot mavjud ekan, dunyoning tashkil
topishini, bu dunyoda har bir hodisaning vujudga kelishini, yashirin sirlarni haqiqiy
faoliyatini o‘rganishni ham kim istamaydi deysiz. Bunga sinergetika uslubi yordam
beradi.
Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi.
Shakllanish, o‘zgarish va rivojlanish tushunchalari.
Tabiat va jamiyatdagi har qanday hodisa yoki predmet o‘z– o‘zidan kelib
chiqmaydi. Sirtdan qaraganda moddiy olamdagi predmet va hodisalar go‘yo har biri
alohida, bir–biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lmagandek ko‘rinadi. Aslida esa unday
emas, aksincha, har bir predmet yoki hodisa son - sanoqsiz, boshqa hodisalar bilan
bog‘liq holda yuz beradi.
Umuman olganda, tabiat va jamiyatdagi predmet va hodisalarning bir-biri
bilan alohida munosabatda, o‘zaro bog‘liq ekanligini fan taraqqiyoti, insoniyatning
ijtimoiy tarixiy faoliyati isbotlaydi. Bu masalani quyidagi misollar orqali yoritish
mumkin. Tabiatdagi jismlarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatuvchi butun olam
tortishish qonuni yoki materiyaviy eng kichik zarralarning o‘zaro munosabati,
tabiatdagi hayvonot olami bilan o‘simliklar olami yoki ularning muhit bilan
aloqadorligi, tabiat bilan jamiyatning o‘zaro bog‘liqligi materiya harakati barcha
shakllarining aloqadorligi, har bir insonning o‘sib kamol topishi, boshqa kishilar
bilan, muhit bilan bog‘liqligi kabilar. Agar inson borasida gapiradigan bo‘lsak, u
oilada, bog‘chada, maktabda, ishlab chiqarishda, jamiyatda yashaydi, ijod qiladi, har
tomonlama o‘sib ulg‘ayadi.
Voqelikdagi hamma narsa o‘zaro aloqada va munosabatda, harakatda va
rivojlanishda. Bu jarayon obyektivdir (Bu obyektiv dialektika), insonning aqliy
in’ikoslari esa taraqqiyot qonunlarini, olamda yuz beradigan hodisalarning ongli
Ilmiybaza.uz
tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Dialektiklar insoniyat amaliyoti va ilmiy
bilishning natijasi o‘laroq obyektiv voqelikdagi predmet va hodisalarning o‘zaro
bog‘liqligi va taraqqiyoti masalasini chuqurroq talqin qilib berdilar. Ular obyektiv
olam hodisalarining aloqadorligi va bog‘liqligi hamda taraqqiyoti masalasini
tushuntiribgina qolmay, uni o‘zgartirish, qayta qurish mumkinligini ochib beradi.
Endi biz munosabat, o‘zaro bog‘liqlik va o‘zaro ta’sir tushunchalari hamda
ular haqidagi qarashlarni ko‘rib chiqamiz.
Tabiat, jamiyat va insonlar tafakkurida nisbiy barqarorlik va o‘zgaruvchanlik
dialektikasi mavjud. Barqarorlik va o‘zgaruvchanlik falsafaning juftiy tushunchalari
bo‘lib rivojlanishning ma’lum bir tabiatini o‘zida namoyon qiladi. Barqarorlik narsa
va hodisalarning nisbatan tinch, o‘ziga xos muayyanlikni namoyon qilsa,
o‘zgaruvchanlik esa narsa va hodisalarning ma’lum bir holatdan, ikkinchi holatga
o‘tishidan dalolat beradi. O‘zgaruvchanlik keng ma’nodagi harakat tushunchasini
namoyon etadi. Shu jihatdan o‘zgaruvchanlik absolyut xususiyatga ega.
O‘zgaruvchanlikni barqarorlikdan mutloq ajratishni bilimlarni shubhaga solib
qo‘yadi. O‘z navbatida barqarorlikka katta e’tibor berish ham fikrlarni qotib qolgan
holda tushunishga olib keladi. Shu sababli barqarorlikni o‘zgaruvchanlik bilan
aloqadorlikda tushunish kerak. Ularda qarama- qarshiliklar bor, ularni o‘z me’yorida
ishlatish lozim. Shundagina barqarorlik va o‘zgaruvchanlik metodologik
ahamiyatini yo‘qot- maydi.
Barqarorlik va beqarorlik rivojlanish jarayonida nisbiy harakat- larda bo‘ladi.
Rivojlanish deganda kosmik fazodagi galaktikalardagi jarayonlarni, bizni o‘rab
turgan jonli tabiatdagi biologik sohalarni o‘zgarishlarini, jamiyatdagi ijtimoiy
hayotni – fan, texnika, og‘ir va yengil sanoat, qishloq xo‘jaligidagi yangiliklarni
tushunish lozim. Rivojlanish inson, insoniyat tafakkurida ham namoyon bo‘ladi.
Demak, rivojlanish faqat moddiy olamda emas ma’naviy ma’rifiy sohalarda ham ro‘y
beradi.
Bog‘lanishlarning ko‘rinishlari: vositali va vositasiz, ichki va tashqi, muhim
va muhim bo‘lmagan kabilar bo‘lishi mumkin.
Ilmiybaza.uz
Hodisalar bog‘lanishida bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) bog‘lanishini vositali
(boshqa narsalar orqali) bog‘lanishdan ajrata bilish kerak. Quldorlik bo‘lmaganida
hozirgi kapitalistik tuzum ham bo‘lmas edi. Kapitalizm quldorlik jamiyati bilan
tarixiy jihatdan bog‘langan. Lekin bu feodalizm orqali bog‘lanish. Demak, bu vositali
bog‘lanishdir. Ammo kapitalizm feodalizm bilan bevosita bog‘langan.
Tabiat va jamiyat hodisalarini bilishda muhim va muhim bo‘lmagan
bog‘lanishlarni ham ajratish kerak. Bularni bilmaslik yoki aralashtirib yuborish
salbiy qarashga olib keladi. Demak, dialektikani tushunmaslik eklektika yoki
dogmatizmga olib keladi. Dialektika biron hodisani o‘rganish va bilishda uning
muhim bog‘lanishlarini topishni talab qiladi. Muhim bog‘lanish predmet va
hodisalarning mazmuni va mohiyatini bilishda ahamiyatga ega. Masalan,
o‘simlikning o‘sishi uchun yorug‘lik, suv, issiqlik, mineral o‘g‘itlar bo‘lishi kerak.
Zero o‘simlik bilan sharoit orasidagi bog‘lanish muhim bog‘lanishdir. Lekin
o‘simlik yashayotgan muhitda boshqa moddalar ham bo‘lishi mumkin, ammo ular
o‘simlik uchun muhim emas. Quyosh nuri yerdagi hayot uchun muhim, oy nuri esa
muhim emas.
Bog‘lanishlarning ichki va tashqi shaklini ham bilish muhim ahamiyatga ega.
Ichki bog‘liqlik bir butun predmet va hodisalarning ichki sifat va xususiyatlarining
aloqadorligini munosabatini ifodalaydi. Tashqi bog‘lanish biror predmet yoki
hodisaning boshqa predmet va hodisa bilan aloqadorligi, munosabatining ifodasidir.
Ichki bog‘lanish asosiy, tashqisi esa ikkinchi darajali bog‘lanish hisoblanadi. Ichki
bog‘lanishlar o‘zgarishlarga olib keladi. Tashqi bog‘lanish esa uni o‘zgartirmaydi,
lekin predmet va hodisaning o‘sishiga ma’lum miqdorda ta’sir etadi. Masalan,
jamiyat taraqqiyotida ishlab chiqarish kuchlari bilan ishlab chiqarish munosabatlari
orasidagi bog‘lanish ichki bog‘lanishdir. Bu bog‘lanish jamiyat taraqqiyotini
belgilaydi. Tabiat va jamiyatning o‘zaro munosabati tashqi bog‘lanishdir.
Shunday qilib, olamda turli-tuman bog‘lanishlar, muno- sabatlar mavjud
bo‘lib, ular
o‘zaro
munosabatda, bog‘liqlikda-
umumiy
bog‘lanish
va
munosabatdadir. Bu bog‘lanishlar, demak, bir butun sistemali bog‘lanishlardan
iborat. Agar olam bir butun tizim desak, bu tizim bir qancha sistemachalardan tashkil
Ilmiybaza.uz
topgan. Har bir sistemani tashkil etuvchi elementlari bo‘lib, ular bir-biri bilan
o‘zining tutgan o‘rni, vaqti, imkoniyatlariga ko‘ra funksional bog‘langan. Birining
o‘zgarishi ikkinchisi bilan bog‘langan, biri ikkinchisini keltirib chiqaradi. Bu
funksional bog‘lanishdir. Har bir tizimni tarixiy holda boshqalar bilan bog‘liqlikda,
tarixiy konkret tajribaga asoslanib o‘rganish talab qilinadi. Lekin murakkab va
xilma-xil bog‘lanishlar turlarini amaliy jihatdan birdaniga bir vaqtda bilish mumkin
emas. Ularni bilish, bir-biridan ajratish, o‘zaro bog‘liqlikda olib qarash fan va
amaliyotda biryoqlamalikka olib kelmaydi.
Obyektiv olamdagi predmet va hodisalar o‘rtasidagi sababli bog‘lanishlar eng
umumiy bog‘lanish ifodasidir. Hodisalar zanjirida o‘ziga muvofiq keladigan biror
natijani keltirib chiqaruvchi hodisa, sabab, kelib chiqqani esa oqibatdir. Sabab
ma’lum ta’sir natijasida kelib chiqadi.
Dialektik nuqtai nazardan qaraganda har qanday hodisa o‘zining tabiiy
sababiga ega. Sababsiz hech qanday hodisa yuz bermaydi. Sabab hodisalarning kelib
chiqishini aniqlaydigan genetik bog‘lanishdir. Sababning kelib chiqishini
ta’minlovchi sharoit oqibatdir. Sabab va oqibat ketma-ket. Bu bog‘lanish zaruriyatni
ifodalaydi. Dunyo abadiy harakatda, o‘zgarish va rivojlanishda. Bu masalani
chuqurroq anglash uchun taraqqiyot tushunchasining harakat va o‘zgarish
tushunchalari bilan o‘zaro nisbatini ko‘rib chiqamiz.
Dunyoda qotib qolgan, o‘zgarmaydigan, rivojlanmaydigan narsa yo‘q.
Hamma narsa harakatda. Biz harakat materiyaning atributi yashash usuli, deb
o‘rganamiz. Haqiqatan materiya harakatda, materiya evolyutsiya bilan bog‘liq
ravishda. Uning turli shakllari mavjudligini ham e’tirof etish zarur. Masalan,
neorganik tabiatdan organik tabiatning kelib chiqishi natijasida neorganik tabiat
to‘xtab qolmagan, u atrof sharoitining o‘zgarishiga qarab rivojlanib borgan.
Biologik taraqqiyot natijasida jonli organizm olami ham o‘zgarib, rivojlanib borgan.
Biz biologik jarayon, hayot sharoitlari o‘zgarib borishi bilan o‘simlik va hayvonot
olamidagi o‘zgarish, rivojlanishni o‘simlik va hayvon turlarining sifat jihatidan
murakkablashib borishidan iborat ekanligini bilamiz. Tabiatdagi bu o‘zgarish
million yillar davomidagi harakatning natijasidir. Hamma narsa o‘sish-o‘zgarishda
Ilmiybaza.uz
degan masalani fan orqali, aniqrog‘i, hozirgi zamon tabiatshunoslari tomonidan
qo‘lga kiritilgan yutuqlar yordamida ko‘rsatish mumkin. Bu misollar, ya’ni
atomdan tortib quyoshgacha, oddiy hujayradan tortib inson miyasigacha bo‘lgan
materiya harakatdadir. Ular qotib qolgan, o‘zgarmas narsalar emas. Atomlar ham
o‘zining kimyoviy, fizik xossalariga hamohang ravishda o‘zgarib turadilar. Atomni
tashkil etuvchi yadro va elektronlar harakati atom harakatda ekanligini ifodalasa,
atom tarkibidagi zarrachalar elektron va yadroni tashkil etuvchi-proton, neytron,
pozitronlar ham bir - biri bilan bog‘langan. Bu bog‘lanish ularning harakatda
ekanligini ifodalaydi.
Parchalanish, yemirilish, taraqqiyot, o‘zgarish, harakat bir xil mazmunni
ifodalovchi tushunchalar emas. Harakat mazmuniga ko‘ra keng tushuncha, u har
tomonga yo‘nalgan bo‘lishi mumkin, bunda o‘zgarish kuzatiladi. Taraqqiyot ham
ma’lum yo‘nalishdagi harakat, bu harakat mohiyatiga ko‘ra quyidan yuqoriga qarab,
oddiydan murakkabga qarab yo‘naladi. Bu jarayonda biz shunday o‘zgarishni
anglashimiz kerakki, eski sifatdan yangi sifatga o‘tish, harakatning oddiy shaklidan
murakkab shakliga o‘tishi bo‘lsin. Bu jarayonlar faqatgina qarama-qarshiliklar
birligi va kurashi zaminida eski holat o‘rniga undan farq qiluvchi yuqoriroq
darajadagi yangi holatning takrorlanishi, eskining o‘rniga yangining kelishi, deb
tushunmoq kerak. Demak, taraqqiyot tushunchasi ham keng, ham chuqur mazmunga
ega ekan.
Taraqqiyot bu shunday jarayonki u olg‘a qarab boradi. Harakat va o‘zgarish
olg‘aga ham, orqaga ham qarab borishi mumkin. Taraqqiyot jarayoni, hamma narsa
va hodisaning o‘ziga xos xususiyatiga, aniq sharoitiga, vaqtiga bog‘liq.
Qonun tushunchasi. Qonunlarning turlari. Bazis va lokal qonunlar.
Falsafiy qonunlar.
Dialektikaning qonun va kategoriyalari voqea olam hodisalari va
predmetlarining taraqqiyot jarayonini bosqichma-bosqich tarixiy mantiqiy
bilishning asosidir. Dialektikaning qonun tushunchasi obyektiv olam predmet va
hodisalarning bir- biri bilan o‘zaro munosabatlari bog‘lanishlarini bir butun holda
ifodalaydi. Demak, biz qonun nima degan savolga javob beramiz. Qonun, bu narsa
Ilmiybaza.uz
va hodisalardagi ichki, muhim, umumiy, zaruriy takrorlanadigan barcha
bog‘lanishlardir. Qonun haqida fikr yuritganimizda, albatta, zaruriy turg‘un
takrorlanuvchi aloqadorlikni, munosabatni ko‘zda tutish lozim. Predmet va
hodisalar orasidagi bog‘lanishlar bir-biriga o‘xshaydi. Lekin ularning o‘ziga xos
individual, betakror, tasodifiy xususiyatlari ham bo‘ladi, qonun mana shu individual,
tasodifiy xususiyatlarni ifodalamaydi, balki har bir narsa va hodisaga xos bo‘lgan
umumiy, takrorlanuvchi, zaruriy munosabat va bog‘lanishlarni ifodalaydi. Qonun
hodisa va bog‘lanishlar ma’lum voqealarning ma’lum sharoitida, qat’iy, shubhasiz
sodir bo‘lishini belgilaydi. Masalan, kunning tun bilan almashinuvi qonuniy
xarakterga ega, chunki yerning o‘z o‘qi atrofida aylanib turishi kunning tun bilan
almashinuviga olib keladi. yer o‘z o‘qi atrofida harakat qilmaganda, bu hodisa
zaruriyat tariqasida bo‘lmas edi. Endi qonunning asosiy xususiyatlarini ko‘rib
chiqamiz.
Qonunlar asosan: xususiy, umumiy, eng umumiy xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Xususiy qonunlar alohida fanlarga taalluqli bo‘lsa, umumiy qonunlar bir necha fanlar
tarkibida o‘rganiladi. Eng umumiy qonunlar esa falsafiy qonunlar bo‘lib, ular
tabiatda ham, jamiyatda ham, inson tafakkurida ham namoyon bo‘ladi. Shu jihatdan
eng umumiy qonunlar sirasiga kiradi.
Dialektika tabiat va jamiyat obyektiv qonunlarga tayanishni ko‘rsatadi.
Demak, tabiat va jamiyat obyektiv qonunlar asosda rivojlanadi.
Qonun kishilarning irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda amalga oshadigan
obyektiv jarayonlarning irodasidir. Inson qonunlarni bilib olishi, ulardan o‘z
manfaati uchun foydalanishi mumkin. Inson obyektiv qonunlarni yarata olmaydi.
Shunday qilib, tabiat va jamiyatning har qanday qonuni uchta muhim xususiyati
bilan tavsiflanadi. Buni J. Tulenov shunday izohlaydi: a) qonun obyektiv asosga ega
bo‘lib, muhim, zaruriy, umumiy bir qator munosabatlarni ifodalaydi; b) qonunning
muhim alohida xususiyati shuki, u voqealar rivojlanishi qat’iy muayyan yo‘nalishi
oqibatida vujudga keladi; v) qonun ma’lum shart-sharoitlarda namoyon bo‘ladi.
Bu uch holatni hisobga olgan holda qonunga quyidagicha ta’rif beriladi:
qonun muayyan shart- sharoitda voqealar rivojining xarakteri va yo‘nalishini
Ilmiybaza.uz
belgilaydigan ma’lum bir qat’iy natijani taqozo etadigan obyektiv dunyodagi narsa
va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy, nisbiy, barqaror munosabatlar ifodasidir.
Bu o‘rinda nemis faylasufi Kantning fikri ham xarakterli. Uning fikricha,
Ilmiybaza.uz
inson qonun tushunchasini tabiat va jamiyatdagi umumiy munosabatlarni
bilish asosida yuzaga keltirmaydi, balki uni tabiat va jamiyatga o‘zi kiritadi. Demak,
uning fikricha, inson va uning tushunchasi bo‘lmasa tabiat va jamiyatdagi zaruriy,
qonuniy bog‘lanishlar ham bo‘lmaydi. Maxizm vakili Pirson shunday deydi:
«Fan qonunlari tashqi olam bo‘lishidan ko‘ra ko‘proq, inson aqlining
mahsulidir. Inson tabiat va qonun yaratuvchisidir. U tabiatga qonunlarni yaratib
beradi». Ba’zi hozirgi zamon faylasuflari ham tabiat va jamiyat qonunlarining
obyektiv xarakterini inkor qiladilar. Jumladan, tabiatshunos olimlar N. Bor, V.
Geyzenberglar qonuniy bog‘lanishlar faqat makro dunyodagina mavjud emas, degan
fikrni ilgari suradilar. Makro dunyo bilan mikro dunyo bir–biri bilan bog‘liq holda
yashaydi, makro dunyo obyektiv qonunlar asosida yashaganidek, mikro dunyo
qonunlari ham obyektivdir, lekin o‘ziga xos xususiyatlari bor. Qonunlarning
obyektiv xarakterini inkor etish asosan jamiyatning obyektiv qonunlar asosida
rivojlanishini inkor etishga olib keladi. Obyektiv qonunlarni inkor etish bilan ular
yo‘qolmaydi, yoki bekor qilinmaydi. Obyektiv qonunlar asosida amalga oshayotgan
qonuniy taraqqiyotni bo‘g‘ish yoki to‘xtatib qo‘yish mumkin emas. Buni fan
taraqqiyoti insoniyatning ijtimoiy tajribasi orqali amaliy va nazariy jihatdan
isbotlash mumkin.
Tabiat va jamiyat qonunlarining obyektiv xarakterga ega bo‘lishi bir xil
umumiy xususiyatga ega, lekin ular orasida ma’lum farq bor. Tabiat qonunlari yer
yuzida inson bo‘lmagan chog‘da ham mavjud bo‘lgan. Jamiyat qonunlari esa inson
faoliyati natijasida vujudga kelgan shart-sharoitlar bilan bog‘liq ravishda yuzaga
kelgan. Engelsning ko‘rsatishicha, jamiyat qonunlari kishilarning ijtimoiy
munosabatlaridagi eng umumiy, muhim bog‘lanishni ko‘rsatadi. Yana bir farq
jamiyat qonunlariga nisbatan tabiat qonunlari asta- sekinlik bilan o‘zgarishida.
Masalan, neorganik tabiatdan million– million yillardan so‘ng o‘zining
imkoniyatiga ko‘ra organik tabiat kelib chiqqan. Ijtimoiy tarixiy qonunlar esa
ma’lum davr davomida amal qilib, so‘ngra o‘z o‘rnini yangi qonunlarga bo‘shatib
beradi, ba’zilar o‘z kuchini yo‘qotadi. Ibtidoiy jamoa tuzumi, quldorlik, feodal va
kapitalistik tuzumlarga xos qonunlarning o‘zgarishi bunga misol bo‘la oladi.
Ilmiybaza.uz
Tabiat va jamiyatdagi qonunlar o‘zining harakat doirasiga ko‘ra eng umumiy,
umumiy va xususiy qonunlar bo‘lishi mumkin.
Eng umumiy qonunlar bu tabiat, jamiyat va inson tafakkuri hodisalardagi
bog‘lanishi
aloqasini
ifodalovchi
dialektika
qonunlaridir.
Bular
miqdor
o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi qonuni, qarama-qarshiliklar birligi va
kurash qonuni, inkorni inkor qonunidir. Umumiy qonunlarga massaning saqlanishi,
energiyaning bir turdan ikkinchi turga o‘tishini olish mumkin. Xususiy qonunlarga
misol-fizikadagi Kulon qonuni, tok kuchi uchun Amper qonuni yoki biologiyadagi
irsiyatga oid genetika qonuni, ximiyadagi Mendeleyevning elementlarning davriy
sistemasi qonuni va boshqalar. Bular ham obyektiv qonunlardir. Faqat o‘z
obyektidagi bog‘lanish, aloqadorlikni ifodasidir. Endi fanda dinamik va statistik
xususiyatga ega bo‘lgan qonunlarga to‘xtalsak. Statistik qonunlar mutloq ma’nodagi
zaruriy qonunlar emas, ular ehtimollik sababiga muvofiq bo‘lgan bog‘lanishlarni
ifodalaydi va ular dinamik qonunlardan farq qiladi. Statistik qonunlar ma’lum
sharoitda bo‘lishi ehtimolini ifodalaydi. Masalan, Darvinning tabiiy saralanish
qonuni hamma individlar uchun emas, chunki individlarning sharoitga
muvofiqlashganlari yashaydi xolos, muvofiqlashmagani nobud bo‘ladi. Tarixiy
taraqqiyot jarayonida shunday qonunlar borki, ular shu jamiyatdagi ma’lum sinflar
manfaatiga muvofiq keladi. Bu qonun shu jamiyat, shu sinf uchun ehtimol zarurdir,
lekin u umuman zaruriyat natijasi bo‘lmasligi mumkin. Dinamik qonunlar bu bir–
biriga bog‘liq, o‘zaro aloqada bo‘lgan holda eski qonunlar harakatini davom ettiradi,
lekin uning mavjud doirasi chegaralangan bo‘ladi, sharoitiga qarab u qonun
o‘zgarishi, kengayishi mumkin. Makro dunyo qonuniga Nyuton mexanikasi, kvant
mexanikasi va boshqalar misol bo‘la oladi. Makro dunyo qonunlarini chuqurroq
o‘rganish mikro dunyo qonunlarini bilishga yordam beradi.
Demak, obyektiv mazmunga ega bo‘lgan dialektik qonunlar bilishning
pog‘onasi,
real
voqelik
in’ikosining
mantiqiy
shaklidir.
Dialektikaning
kategoriyalari qonun singari umumiylik xususiyatiga ega, ya’ni obyektiv.
Dialektikaning qonun va kategoriyalari, hamda prinsiplari bilimning hamma sohasini
singdirib oladi.
Ilmiybaza.uz
Qarama-qarshilik va ziddiyat qonuni
Falsafa qonunlaridan biri-qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunidir.
Falsafa tarixida bu qonun ko‘proq mantiq fanidan kelib chiqib tushuntirilgan.
Chunki, mantiqda qarama-qarshiliklar tafakkurlashga xos maxsus xususiyatlarni
ifodalaydi. Unda obyektiv olamni to‘g‘ri aks ettirishni zaruriy sharoitlari mavjuddir.
Aristotel bu qonunni faqat mantiqda bo‘lishini e’tirof etib, uning barcha sohalarida
amal qilishiga e’tibor qaratmagan.
Falsafaning qonun va kategoriyalarini asoslashga intilgan mutafakkirlar
anchagina. Ayniqsa, XVIII asr fransuz-ingliz faylasuflari, yangi davr XIX-XX asr
faylasuflari ta’limotlari bunga misol bo‘la oladi. Jumladan, taraqqiyot manbaini
Nyuton ham ko‘rsatishga harakat qilib uni birinchi turtkida, deb izohlagan bo‘lsa,
XVIII asr fransuz materialistlari taraqqiyot sababi predmet va hodisalarning
o‘zida deb uqtirdilar. Ularning fikricha, taraqqiyot manbai qarama-qarshiliklar
kurashi asosida emas, balki moddiy obyektlarning bir-biriga ta’sir etishidadir.
Keyinchalik XIX asrda taraqqiyot manbaini Georg Gegel ko‘rsatib berdi. Uning
fikricha, taraqqiyotning sababi qarama-qarshiliklar birligi va kurashidadir. Bu
g‘oyani so‘ngroq marksistik falsafa ham davom ettirdi.
Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi taraqqiyotni tushun- tirishdagi muhim
qonun ekanligini isbotlash uchun avvalo uni tashkil etadigan tushunchalar mohiyati
bilan tanishib chiqish zarur. Bu tushunchalar ayniyat, tafovut, ziddiyat kabilardir.
Ta’kidlash lozimki, ular o‘zaro aloqa va bog‘lanishdadir.
Ayniyat – narsa va hodisalarning nisbiy turg‘unligini, barqarorligini
belgilaydigan tushuncha bo‘lsa, tafovut predmet va hodisalarning farqli tomonlari
orasidagi munosabatni ifodalaydi. Ziddiyat qarama- qarshi tomonlarning konfliktli
munosabatlarini bildiradi.
Ayniyatni yanada to‘g‘riroq tushunish uchun aynan o‘xshashlikni, bir xillikni
ko‘z oldimizga keltirishimiz zarur. Lekin, ta’kidlash lozimki, mutloq o‘xshashlik,
bir xillikning o‘zi yo‘q. Masalan, egizaklar, yoki qolipdagi g‘ishtlar bir-biriga
o‘xshasalar ham makondagi egallagan joylari bilan farq qiladilar. Hech bo‘lmasa,
tarkibiy tuzilishida farq mavjud. Ammo nisbiy o‘xshashdirlar.
Ilmiybaza.uz
Tafovut–narsa va hodisalardagi o‘xshamaslik va bir–biridan ajratuvchi belgi
ifodasidir. Tafovutda har bir narsaning o‘ziga xosligi yoki xos emasligi tushuniladi.
Masalan, har qanday jonli organizm yoki o‘simliklar hayoti to‘xtovsiz modda
almashinuviga asoslansa, mexanik ta’sir va o‘zaro ta’sir natijasida jismlar harakatga
keladi. Bu yerda ta’sirlar farqli, tafovutli jihatlar hisoblanadi. Demak, tafovut
qarama- qarshi tomonlar asosini tashkil etadi.
Ziddiyat – tafovutdan kelib chiqmaydigan jarayondir. Qarama- qarshi
tomonlar harakatidan ziddiyat kelib chiqadi. Ziddiyat kelib chiqishi uchun qarama-
qarshi tomonlar bo‘lishi shart. Qarama-qarshi tomonlardagi munosabatlarning
keskinlashuvi natijasi ziddiyatdir. Ziddiyatning yuqori shakli konflikt (to‘qnashuvdir).
Shu o‘rinda aytish mumkinki, ziddiyat qarama-qarshi tomonlarning to‘qnashuvli
(konfliktli) munosabatlarini ifodalaydi.
Ko‘rib turibmizki, qarama-qarshi tomonlarning bo‘lishi o‘z- o‘zidan kelib
chiqmay, ko‘p jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Shu jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan
qarama-qarshiliklar, tabiat va jamiyatda, tafakkur hodisalaridagi mavjud bo‘lgan
tomonlarni tashkil qiladi. Bu tomonlardagi xossa va xususiyatlar gohida bir-birini
inkor qilsalar, gohida bir-birini taqozo etadilar. Magnitning manfiy va musbat
qutblari, atomdagi tortilish va itarilish kuchlari, jamiyatdagi yollovchi va
yollanuvchilar turli tomonlarni aks ettiradi. Ammo, bu jarayonlarda qarama-qarshi
tomonlar ham, mavqei ham tafovutli munosabatlarni keltirib chiqarmaydi. Tomonlar
o‘rtasidagi munosabat keskinlashsa, konflikt jiddiy tus oladi. Shu sababli, konflikt
tushunchasi ziddiyatdan farq qiladi. Konflikt, qarama-qarshi tomonlar orasidagi
munosabat bo‘lib, u keskinlashganda eski chegara yangi chegaraga chiqadigan
harakatda xarakterda bo‘ladi. Lekin ziddiyat hamisha ham konfliktga olib bormaydi,
ularning oldini olish mumkin. Tabiat va jamiyat, inson tafakkurida ziddiyatlar
turlicha bo‘ladi. Chunki olam cheksiz va turli-tuman, hodisa va o‘zgarishlar esa son-
sanoqsizdir. Shunday ekan, ziddiyat shakllari ham turlicha. Ziddiyatsiz harakat
paydo bo‘lmaydi. Har qanday harakat ziddiyat orqali sodir bo‘ladi. Aytish
mumkinki, harakatning o‘zi ham ziddiyatdir. Hayotning o‘zi ham ziddiyat zamiriga
qurilgan. Demak, tevarak atrofda mavjud ziddiyatlarni bir-biridan farqlash lozim,
Ilmiybaza.uz
zero ziddiyat harakat va taraqqiyot manbai. Ziddiyatlar vujudga kelishi bilan
ma’lum shaklga ega bo‘lgach, kurash keskinlashadi va keyingi bosqich uchun
sharoit yaraladi. Ta’kidlash lozimki, tabiat va jamiyatdagi ziddiyatlar o‘zaro
farqlanadi. Tabiatdagi ziddiyatlar stixiyali bo‘lib, insonga bog‘liq emas. Inson paydo
bo‘lishidan oldin ham shunday ziddiyatlar bo‘lgan. Ular keskinlashib, rivojlanib
halokat yoki muvaffaqiyatga olib kelgan. Bu ziddiyatlar o‘ziga xos qonuniyatlar
asosida paydo bo‘lib, yoki yo‘qolib turadi. Jamiyatdagi ziddiyatlarga inson faoliyati
ta’sir etadi va boshqarib turiladi. Jamiyatdagi ziddiyatlar iqtisodiy, siyosiy, madaniy,
ma’naviy faoliyatda aks etadi. Ular xarakteriga ko‘ra: ichki va tashqi, asosiy va
asosiy bo‘lmagan, antagonistik va noantagonistik hamda bosh ziddiyatlarga
bo‘linadi.
Narsa va hodisalarning harakat jarayoni va mohiyatidan kelib chiqadigan
ziddiyatlar ichki ziddiyat deb atalsa, narsa va hodisalar o‘rtasidagi tashqi ziddiyat
deb tushuniladi. Ko‘pincha, ichki ziddiyatlar taraqqiyot yo‘lida muhim ahamiyatga
ega bo‘ladi. Masalan, mehnat va kapital, boylik va qashshoqlik o‘rtasidagi ziddiyat
ichki ziddiyat bo‘lsa, bir mamlakat bilan ikkinchi mamlakat o‘rtasidagi ziddiyat
tashqi ziddiyat hisoblanadi. Ziddiyatning ichki va tashqi ziddiyatlarga bo‘lish
umuman nisbiydir. Chunki ular bir- birlariga o‘tib ham turadi. Ma’lum bir ziddiyat
bir narsaga nisbatan tashqi ziddiyat bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘simlik bilan muhit
orasidagi ziddiyat o‘simlik uchun tashqi ziddiyat hisoblansa, tabiat hodisalarining
taraqqiyotiga nisbatan uning ichki ziddiyati hisoblanadi. Taraqqiyot tashqi
ziddiyatlardan ham kelib chiqishi mumkin yoki aksincha.
Taraqqiyot asosiy va asosiy bo‘lmagan ziddiyatlarga ham bog‘liq. Asosiy
ziddiyatlar deganda, hodisaning mavjudligi va rivojlanishi, vujudga kelishi va yo‘q
qilinishigacha yoki eski sifatining tugatilishini o‘z ichiga olgan chinakam mohiyatni
ifodalaydigan ziddiyatlar tushuniladi. Asosiy ziddiyatlar har bir predmet yoki
hodisaga nisbatan olinadi. Masalan, Afg‘onistondagi asosiy ziddiyat bu muholiflar
o‘rtasidagi ziddiyatdir. Asosiy bo‘lmagan ziddiyat ma’lum taraqqiyot bosqichida
narsa va hodisalar mohiyatining u yoki bu tomonini aks ettirib uni belgilash yoki
o‘zgartirish kuchiga ega bo‘lmagan ziddiyatdir. Asosiy va asosiy bo‘lmagan
Ilmiybaza.uz
ziddiyatni bosh ziddiyatdan farq qilish lozim. Bosh ziddiyat, taraqqiyotining u
yoki bu bosqichi mohiyatini belgilab beradi.Masalan, dunyoda tinchlikni saqlash
bosh ziddiyat. Bosh ziddiyat ham o‘zgaruvchan bo‘lib, sharoit va vaqtga bog‘liq
holda namoyon bo‘ladi. Amaliy faoliyatda ikkinchi darajali ziddiyatga ham e’tibor
qaratish xatoliklardan holi qiladi.
Olam taraqqiyotida antagonistik va noantagonistik ziddiyatlar ham mavjud.
Antagonistik ziddiyat, deb maqsad va manfaatlari tubdan bir-biriga qarama-qarshi
bo‘lgan jarayonlarga aytiladi. Masalan mushuk bilan sichqon o‘rtasidagi ziddiyat
antagonistikdir, ya’ni ularni kelishtirish mumkin emas. Noantagonistik ziddiyat
deganda, manfaat va maqsadlari umumiy bo‘lgan ziddiyatlarni tushunish mumkin.
Respublikamiz hayotida ham ziddiyatlar mavjud bo‘lib, ularni rejalashtirish yo‘li
bilan, fan va texnikadan to‘g‘ri foydalanish natijasida tartibga solinadi. Natijada ular
konflikt keltirib chiqarmaydi. Ko‘proq konstitutsiya va boshqa qonunlar orqali bu
ziddiyatlar oldi olinadi va hal etiladi. Ziddiyatlar ham universaldir. Taraqqiyotga
erishishda ular turli tomondan ta’sir qiladilar. Shundan kelib chiqib, hozirgi zamonga
zid ziddiyatlarni guruhlash mumkin: 1. Mamlakatlar o‘rtasidagi umum iqtisodiy,
siyosiy, madaniy ziddiyatlar. 2. Mamlakatlar ichkarisidagi ziddiyatlar. 3.
Mamlakatlar o‘rtasida sivilizatsiyaga oid ziddiyatlar.
Bu ziddiyatlar ham o‘zaro bog‘liq bo‘lib, turli sohalarni qamrab oladi va shu
jarayonlarning hayotiyligini hisobga olish zarur. Taraqqiyotga hissa qo‘shadigan
qarama-qarshiliklar tabiat, jamiyat tafakkurida ro‘y beradigan hodisalardir. Barcha
narsa va hodisalar qarama-qarshiliklar birligidir. Ularda ayniylik, tafovut,
ziddiyatlarning bo‘lishidir. Demak, falsafiy xulosa shundan iboratki, har bir narsa
va hodisaning muayyanligi, harakati, rivojlanishi, taraqqiyotining asosiy sababi,
manbai, shu narsa va hodisalarda mavjud qarama-qarshi jihatlar ular orasidagi
munosabatlar natijasidir. Bu jarayonlarning hammasi qarama-qarshiliklar birligi va
kurashi qonunida aks etadi. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunining
mohiyati yana shundaki, unga muvofiq har bir narsa va hodisa qarama-qarshi
tomonlarga-salbiy va ijobiy, o‘tmish va kelajak, o‘tib boruvchi va rivojlanuvchi, eski
va yangi xossalarga ega. Har bir narsa va hodisa qarama-qarshi tomonlarning
Ilmiybaza.uz
birligidir (m: magnitning o‘zi bir jism, lekin uning mohiyati qarama-qarshilikda–
manfiy va musbatligida yoki organizm bitta, lekin u assimilyatsiya va dissimilyatsiya
mavjud bo‘lganda birlikni keltirib chiqaradi). Kurash va birlik genetik usulda o‘zaro
bog‘langan, yoki boshqacha aytganda, qarama-qarshiliklarni – bir-biridan ajratib, qotib
qolgan holda,faoliyatsiz holda olish va tekshirish aslo mumkin emas. Ular nisbiy birlikda
bo‘lib, vaqti–vaqti bilan bir-biriga o‘tib turadilar, bir-birini taqozo qiladilar,
kurashadilar, Qarama-qarshilik bir mohiyatning ikki tomonini ifodalaydi. Qarama-
qarshiliklar kurashi to‘xtamaydi, lekin u nisbiy bo‘lib, birlik esa mutloq. Shu sababli
qarama-qarshi tomonlar birligi ma’lum bir narsa yoki hodisadagi ikki qarama-qarshi
kuchning ma’lum nisbiy vaqt ichida birga mavjud bo‘lib turishi deb aytish mumkin.
Shunday qilib, qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunning umumiylik
xarakteri faqatgina moddiy olamdagi hamma narsa va hodisalarga ularning paydo
bo‘lishidan tortib halok bo‘lishigacha qadar o‘z ichiga olganligida ham namoyon
bo‘ladi.
Harakat, rivojlanish, taraqqiyot mazkur jarayonlarning natijasidir. Zotan
hayotning o‘zi xilma-xil, unda kutilmagan qarama-qarshiliklar paydo bo‘ladi.
Ayniqsa, hozirgi dunyo juda murakkab, rang-barang, jo‘shqin, qarama-qarshi
tendensiyalarga boy. Shu bilan birga u orzu umidlar dunyosidir. Inson o‘zi yaratgan
mo‘’jizalar oldida, o‘zining naqadar ojizligini sezayotgan dunyodir. Shu sababli
taraqqiyotni to‘g‘ri baholash, «pala-partishlik»ka emas, balki o‘zaro kelishuvchilik
yo‘llarini izlashga va oqilona fikrlashga bog‘liqdir.
Miqdor va sifat o‘zgarishlari dialektikasi
Taraqqiyot haqida fikr yuritar ekanmiz, unda miqdor o‘zgarishlaridan sifat
o‘zgarishlarga o‘zaro o‘tish ham amal qiladi. Bu qonun ham taraqqiyotning ma’lum
bir tomonini o‘zida aks ettiradi. Qonunning mohiyati shundan iboratki, predmet va
hodisalarning miqdor, sifatlari o‘rtasidagi munosabatlarni, miqdor o‘zgarishi sifat
o‘zgarishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini hal qilib beradi. Moddiy olamdagi xilma-xil
narsa va hodisalar bir-biridan sifatiga ko‘ra farq qiladi. Shu sababli, sifat, miqdor,
xususiyat, me’yor tushunchalari nimalarni ifodalaydi? Avvalo, shularga e’tiborni
qaratamiz.
Ilmiybaza.uz
Moddiy dunyoda ma’lum sifatga ega bo‘lmagan biror narsa yoki hodisa
bo‘lishi mumkin emas. Narsa va hodisalarning sifati ularning xususiyatlari orqali
namoyon bo‘ladi. Har bir narsa bir qancha xususiyatga ega. Narsa va hodisalar
xususiyatlarining yig‘indisi ularning sifatini tashkil etadi. Sifat va xususiyat o‘zaro
teng bo‘lishi mumkin emas. Sifat va xususiyatlarning o‘zaro munosabati ijtimoiy
jarayonlarni ham qamrab oladi.
Ijtimoiy hayotda ham miqdoriy jihatdan farq qiladigan sohalar ko‘p. Masalan,
bir ijtimoiy formatsiyadagi ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyot darajasini–
sanoatining o‘sishi, sur’ati, darajasi, mehnat unumdorligi bilan ikkinchisidan farq
qiladi. Shunday qilib, narsa va hodisalarda sifat va miqdor muayyanligi bo‘lib, ular
o‘zaro bog‘liq. Sifatsiz miqdor bo‘lmaganidek, miqdorsiz sifat ham bo‘lmaydi.
Chunki, ular ayni narsa va hodisalarda ajratib bo‘lmas tomonlardir.
Narsa va hodisalarning miqdor va sifati birligi me’yor yoki o‘lchov
tushunchasida ifodalanadi. Har bir narsa o‘ziga xos aniq o‘lchov bilan
xarakterlanadi. Me’yor narsa va hodisalarning barqaror holatini ifodalaydigan har
qanday chegarada miqdor o‘zgarishi sifat o‘zgarishiga olib kelmaydi. Masalan,
normal sharoitda suvning o‘lchovi 0 dan 100 darajagacha bo‘lgan harorat
hisoblanadi. Agar suv 100 darajadan keyin ham qaynatilaversa, uning miqdor va sifat
birligi buziladi, natijada suv bug‘ga aylanadi. Yangi me’yor hosil bo‘ladi.
Me’yorning o‘zgarishi natijasida bir sifatning o‘rniga ikkinchi sifat vujudga keladi.
Falsafa tarixida birinchi bo‘lib, Aristotel sifat kategoriyasini o‘rgangan. U
«Kategoriyalar» asarida sifat tufayli narsalarning bir - biriga o‘xshash yoki o‘xshash
emasligini, biri ikkinchisiga aylanishini dialektik asosda yondoshish orqali
ta’riflangan.
Miqdor o‘zgarishining tub sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonuni obyektiv
xarakterga ega. Miqdoriy o‘zgarishlar ma’lum chegarada sifatning barqarorligiga
ta’sir etmaydi. Miqdor o‘zgarishi chegaradan chiqishi bilan sifatning barqarorligi
buziladi, natijada sifat o‘zgarishi sodir bo‘ladi, eski sifat yo‘qolib yangi sifat paydo
bo‘ladi. Bu ayni miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishidir. Bu qonun
tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotida amal qiladi. Masalan, ikki atom vodorod
Ilmiybaza.uz
bilan bir atom kislorod birikmasi suv molekulasini tashkil etadi. Agar ikki atom
vodorod bilan ikki atom kislorod birikmasini hosil qilsa, u holda vodorod
pereoksidini hosil qiladi.
Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonuni ijtimoiy
hayotning barcha sohalarida namoyon bo‘ladi. Gegel o‘zining «Logika»sida sof
miqdor o‘zgarishlarining ma’lum bir bosqichida sifat darajasiga aylanishini
ko‘rsatib bergan. Aslida bu holat jamiyatda ham tasdiqlanadi.
Jamiyatda yangi sifatning paydo bo‘lishi muayyan miqdor o‘zgarishlari
zaminida, eski sifat doirasida miqdor shart-sharoitlari pishib yetilgach, sodir bo‘ladi.
Masalan, eski formatsiyadan yangi formatsiyaga o‘tish kishilik jamiyati tarixida tub
sifat o‘zgarish hisoblanadi. Bu qonun tafakkur taraqqiyotiga ham oid. Masalan,
ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lgan falsafa fanining taraqqiyotini olib ko‘rishimiz
mumkin. Falsafaning har bir taraqqiyot bosqichida to‘plangan bilim-miqdor
o‘zgarishlari bo‘lmasa, sifat o‘zga- rishlari, ya’ni ta’limotlar kelib chiqmas, sifat
o‘zgarishi bo‘lmas
edi. Demak, bunda ham miqdor o‘zgarishlari sifat
o‘zgarishlariga o‘tishini ko‘rdik. Sifat o‘zgarishlari ham miqdor o‘zgarishlariga
o‘tadi.
Obyektiv voqelikda faqat miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlariga olib
kelmay, shu bilan birga sifat o‘zgarishlari ham miqdor o‘zgarishlarga olib keladi,
vujudga keladigan yangi sifat ko‘rsatkichlari rivojlanadi.
Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishining o‘ziga xos
xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular:
1. Miqdor o‘zgarish doimo yuz berib turadi, lekin sifat o‘zgarishiga o‘tish
ma’lum davrda boshlanadi;
2. Miqdor o‘zgarishlari ma’lum vaqtgacha predmetga ta’sir ko‘rsatmaydi,
masalan, suv 0 dan 100 darajagacha haroratda suyuqlik holatini yo‘qotmaydi. Har
qanday miqdor o‘zgarishining sifat o‘zgarishiga o‘tishi uchun ma’lum sharoit
bo‘lishi kerak;
3. Miqdor o‘zgarishlari asta-sekin, sifat o‘zgarishi esa tez, ayrim holatda
keskin yuz beradi;
Ilmiybaza.uz
4. Sifat
o‘zgarishi
miqdor
o‘zgarishiga
nisbatan
tub
o‘zgarish
hisoblanmaydi.
Masalan, XIX asrda bel’giyalik olim de Friz biologiyada o‘simlik va hayvonot
olamida bir tur o‘rniga yangi turning kelib chiqishi to‘satdan mutatsiya usulida
portlash orqali sodir bo‘ladi deydi. Taraqqiyotni faqat miqdor o‘zgarishidan iborat
jarayon deb qarash ham noto‘g‘ri.
Taraqqiyot o‘zaro dialektik bog‘langan miqdor o‘zgarishlari bilan sifat
o‘zgarishlaridan iboratdir. Miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlarini tayyorlasa, sifat
o‘zgarishlari o‘z navbatida miqdor o‘zgarishlariga olib keladi.
Biz endi bir sifatdan ikkinchi sifatga o‘tishning umumiy shakli bo‘lgan
sakrash nima, degan savolga javob beraylik.
Predmet va hodisalarning bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o‘tishi
dialektik sakrash shaklida amalga oshadi. Sakrash bir sifatdan boshqa bir sifatga
o‘tishining qonuniy shakli hisoblanadi. U taraqqiyot jarayonidagi tasodifiy hodisa
emas, balki predmet va hodisaning ichki mohiyatidan zaruriy ravishda vujudga
keladi.
Sakrash nima? Sakrash ma’lum bir predmet yoki hodisalarning bir sifat
holatidan ikkinchi sifat holatiga o‘tishi, uzluksiz taraqqiyotining uzilish davridir.
Masalan, materiya harakatning bir shaklidan ikkinchi shakliga o‘tishi noorganik
tabiatning organik tabiatga o‘tishi, organik dunyoda hayvonlar va o‘simliklarning
bir turdan ikkinchi turga o‘tishi kabilarning hammasi sakrash natijasida vujudga
keladi. Kishilik jamiyati taraqqiyotida bo‘ladigan ijtimoiy inqiloblar ham-sakrash.
Sakrash bir sifatdan ikkinchi sifatga o‘tish qonuniyati bo‘lishi bilan uning nisbiy
tomoni ham bor. Sakrash biror predmet va hodisaga nisbatan bo‘lsa, ikkinchisiga
nisbatan sakrash bo‘lmasligi mumkin.
Sakrash ilg‘or kuchlar g‘alabasi va konservativ kuchlar halo- katini anglatadi.
Demak:
1) Sakrash
taraqqiyot
jarayonidagi
obyektiv
qonuniy
jara- yondir;
2) Sakrash uzluksizlik uzilishi holatidir;
Ilmiybaza.uz
3) Sakrash eski qarama-qarshiliklarning tugatilishi va yangi sifatga mos
keladigan qarama-qarshiliklarning vujudga kelishidir;
4) Sakrash ilgarilab borishdir.
Sakrashlar turli shaklda sodir bo‘ladi. Har bir narsa va hodisa o‘zining
muayyan sakrash shakliga ega. Sakrash shiddat bilan yoki bir muncha sekin sodir
bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy hayotda sakrash portlash yo‘li bilan sodir bo‘ladi.
Tabiat va jamiyatdagi sakrashlar bir-biridan o‘z holati bilan farq qiladi.
Tabiatdagi sakrashlar kishi irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda, stixiyali ravishda
vujudga keladi. Tabiatdagi sakrash sifat o‘zgarishlari inson irodasiga, xohishiga
bog‘liq bo‘lmasa ham, inson tabiatdagi bu jarayonga ta’sir etishi, uni tezlashtirishi,
undan jamiyat manfaatlari uchun foydalanishi mumkin. Jamiyatdagi sakrashlar esa
kishilar tomonidan obyektiv zaruriyatlarni bilish natijasida tayyorlanadi va amalga
oshiriladi.
Sakrashlar xarakteri rivojlanayotgan predmetning tabiati, uning boshqa
hodisalarga bo‘lgan munosabati natijasida vujudga keladi. Demak, tabiatda sakrash
portlash yo‘li bilan yoki asta-sekin yangi sifat elementlarining yuzaga kelishi orqali
yuz beradi. Masalan, kimyoviy moddalar portlash natijasida o‘z tabiatini
o‘zgartiradi. Ijtimoiy hayotda portlash asta-sekinlik bilan bir sifatdan ikkinchi
sifatga o‘tishi mumkin. Tabiatda asta sekinlik bilan bo‘ladigan sakrashga, masalan
o‘simliklar va tabiatda hayvonot olamidagi turlarning kelib chiqishini misol qilib
olishimiz mumkin.
Taraqqiyotning evolyutsion shakli predmet va hodisalarda yuz beradigan
miqdoriy o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Evolyutsion taraqqiyotda asta–sekin miqdor
o‘zgaradi. Evolyutsion taraqqiyotda predmet va hodisalarda ichki o‘zgarishlar yuz
berishiga qaramay ular o‘z mohiyatini asta sekinliklar bilan o‘zgartiradilar.
Rivojlanishning revolyutsion shakli esa predmet va hodisalarda yuz beradigan
sifat o‘zgarishlari bilan ifodalanadi. Rivojlanishning revolyutsion shakli evolyutsion
shakliga nisbatan tez sakrash xususiyatiga ega.
Ilmiybaza.uz
Rivojlanishning evolyutsion shakli revolyutsion shaklidan o‘z xususiyati va
natijasi bilan farqlanadi. Bu taraqqiyot shakllari bir-biri bilan o‘zaro dialektik
munosabatda bo‘ladi.
Bozor munosabatlariga o‘tish davrida sifat o‘zgarishlariga o‘tish siyosiy
revolyutsiyalarsiz, asta-sekinlik bilan sodir bo‘ladi. Yangi bilan eski orasidagi
kurash ijtimoiy hayotning barcha sohalarida voqe bo‘ladi. Ba’zida evolyutsiya
revolyutsiyani tayyorlaydi. Shuning uchun ham rivojlanishning evolyutsion va
revolyutsion shakllarini bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Chunki, revolyutsion
o‘zgarishlar
evolyutsion
o‘zgarishlar
asosida
sodir bo‘ladi, revolyutsion
o‘zgarishlar kelgusi evolyutsion o‘zgarish uchun zamin tayyorlab beradi.
Revolyutsiya - bir sifat muayyanligidan ikkinchi sifat muayyanligiga o‘tish
demakdir. Evolyutsiya va revolyutsiya o‘rtasidagi munosabat faqatgina miqdor
o‘zgarishlarini o‘z navbatida sifat o‘zgarishlariga olib borishdangina iborat bo‘lmay,
yangi sifatga mos bo‘lgan yangi miqdor o‘zgarishlarini ham vujudga keltiradi.
Taraqqiyot–evolyutsion o‘zgarish bilan revolyutsion o‘zgarishlarning zaruriy
birligidir.
Miqdor – o‘zgarishlarning sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonuni fan va texnika
uchun ham katta ahamiyatga ega. Bu qonundan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
metodologik qoidalar kelib chiqadi. Predmet va hodisalarning sifat o‘zgarishiga
oldingi miqdor o‘zgarishlar sabab bo‘ladi, binobarin jamiyatda, ijtimoiy hayotda,
yangi sifat o‘zgarishlariga olib keladigan miqdor o‘zgarishlar yig‘indisini
tezlashtiradigan zarur sharoitni tayyorlamoq zarurdir.
Iqtisodiyotni intensiv rivojlanish yo‘liga o‘tkazish, fan-texnika taraqqiyotini
jadallashtirish sohasidagi aniq ish, ijtimoiy ishlab chiqarishning har bir qismini, shu
jumladan aniq ish joyini topib berish, xodimlarni attestatsiyadan o‘tkazish
kabilardir. Bu o‘rinda gap, iqtisodiyotning keng, yetakchi tarmoq bo‘lishi,
sanoatdagi ishlarni tubdan yaxshilash haqida bormoqda. Demak, bir sifatdan
ikkinchi sifatga o‘tish masalasi amalga oshiriladigan bo‘lsa, sakrash sharoiti diqqat
bilan o‘rganilishi, aniqlanishi zarur.
Ilmiybaza.uz
Miqdor o‘zgarishlarning sifat o‘zgarishlariga o‘tishi–ikki payt- miqdor va
sifat o‘zgarishini uyg‘unlashtirib olishi kerak. Shuning uchun bu qonun
taraqqiyotning oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga qarab borishini ta’minlab,
bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o‘tishini ifodalaydi. Bu qonun fan taraqqiyotida
metodologik ahamiyatga ham ega bo‘lgan qonundir.
Inkorni–inkor qonuni
Falsafaning inkorni inkor qonuni ham avvalgi qonunlar: miqdor
o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tish qonuni, qarama- qarshiliklar birligi va
kurashi qonuni singari muhim o‘rin egallaydi. Bu umumiy taraqqiyot qonuni ham
faylasuflar tomonidan mukammal talqin qilingan. Mazkur qonun tabiat, tarix va
tafakkurda g‘oyat darajada keng amal qiluvchi muhim taraqqiyot qonunidir.
Binobarin, bu qonunni chuqur va har tomonlama o‘rganish undan amaliy faoliyatda
to‘g‘ri va izchillik bilan foydalanish, taraqqiyotni to‘g‘ri tushunishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Inkorning mohiyatini to‘g‘ri tushunish - taraqqiyotning
dialektik konsepsiyasini izchillik bilan ilmiy asosda tushunishdir.
Har bir narsa va hodisaning rivojlanishi va eskirishi, umri tugayotgan
tomonlarning yemirilishi parchalanishi hamda yangi, ijobiy tomonlarning
rivojlanish yangi bilan eski, o‘lib borayotgan narsalar bilan tug‘ilib kelayotgan
narsalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni ochib beradi.
Har bir narsa va hodisa abadiy emas, balki ichki va tashqi ziddiyatlar zaminida
o‘zgarib, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib boradi, bu o‘zgarish eskirgan narsa va
hodisalarning o‘lib, yemirilib borishi zaminida yangi narsa va hodisalar paydo
bo‘ladi. Inkor bo‘ladigan narsa va hodisalar esa butunlay uloqtirilib tashlanmay,
balki ularga xos ijobiy tomonlar, belgi va xususiyatlar saqlanib, umumiy rivojlanish
jarayonini ifoda etadi.
Har bir narsa va hodisa, obyektiv ravishda ichki ziddiyatlardan kelib chiqadi.
Bu qonun yemirilish va parchalanishni sodda inkorda ifodalamay, balki taraqqiyotni
egri yo‘llar bilan, spiral’ shaklida, nisbiy takrorlanishlar asosida oddiylikdan
murakkablikka, pastdan yuqoriga qarab borishi xarakterini ilmiy asosda ochib
beradi. Hech bir sohada o‘zining ilgarigi yashash shakllarini inkor etmaydigan
Ilmiybaza.uz
taraqqiyot sodir bo‘lmaydi. Har bir jarayon inkor qilish holatiga ega. Taraqqiyot
natijasida vujudga kelgan yangi narsa eskining inkor qilinishidir. Eskining inkor
qilinishi natijasida hamma narsa va hodisada ilgarilanma harakat sodir bo‘ladi.
Yangi, eskini o‘rnida uning ijobiy tomonlarini saqlab qolgan holda, yangi-yuksakroq
progressiv holatni egallaydi. Shunday qilib, taraqqiyot bir-birini almashtirib
turadigan bosqichlardan iborat bo‘lib, bir bosqich ikkinchi bosqich tomonidan,
ikkinchisi uchinchisi tomonidan inkor etiladi, shunday qilib bu jarayon cheksiz
davom etilaveradi.
Inkor shunday inkorki, buning natijasida taraqqiyot davom etishi, yangi inkor
sodir bo‘lishini taqozo etishi kerak. Dialektik inkor obyektiv jarayondir.
Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalarda inkor etishning har xil turlari va
shakllarini uchratish mumkin. Masalan, donning unib chiqish yo‘li bilan inkor
etilishi, chirish bilan inkor etilishi, qurtlar tomonidan ozuqa sifatida yeb inkor
etilishi, tegirmonda donni unga aylantirish yo‘li bilan inkor etilishi va hokazo. Lekin
har qanday inkor, inkor bo‘lavermaydi, chunki inkor ilgarilab borishning uzilishi,
to‘xtab qolishni ifodalaydi. Bunday inkor mutloq inkordir. Dialektik inkor esa
eskilikning tugashi yangilikning paydo bo‘lishi bilan birga, eskining ijobiy tomonlari
asosida yangining o‘sishidan iboratdir. Dialektikada inkor qilish to‘g‘ridan-to‘g‘ri
“yo‘q” demak emasdir. Demak, birinchi inkorni shunday qilish lozimki, natijada
ikkinchi inkor chiqsin, rivojlanish.
Inkorni inkor, voqelikdagi o‘lib borayotgan narsa va hodisalar o‘rtasidagi
aloqa va vorislikni, ilgarilab rivojlanishning ma’lum bo‘laklari, holatlari orasidagi
bog‘lanishlarni ifodalovchi falsafiy kategoriyadir.
Inkorni inkor qonunini falsafa tarixida birinchi bo‘lib Gegel asoslagan edi. U,
bu qonunni tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonuni sifatida izohlagan edi.
Dialektikaning boshqa qonunlari kabi, Gegel bu qonunni ham bir biriga
qarama-qarshi fikrlash asnosida ajoyib, mazmunan boy mulohazalarni aytib o‘tdi.
Masalan, Gegelning inkorni inkor qonuni orqali olg‘a qarab harakatlanishning
cheksizlik g‘oyasini ilgari surgan edi. Bu qonunda taraqqiyotning yangi asosdagi
boshlang‘ich holatiga qaytish tendensiyasining ichki mazmunini ochishiga harakat
Ilmiybaza.uz
qilgan. Gegel inkorni inkor qonuni orqali rivojlanishning yuqori bosqichida eskilikni
dialektik “olib tashlash” yo‘li bilan, ma’lum ijobiy tomonlarini saqlab qolish
g‘oyasini olg‘a surgan. Gegelning inkorni inkor qonunida ana shunday ijobiy va
diqqatga sazovor tomonlari mavjuddir.
Gegel bu qonunni uchlik sxema shaklida izohlaydi. Gegel “mutloq g‘oya”
taraqqiyotini quyidagi yo‘nalish bo‘yicha, ya’ni da’vo (tezis), inkor (antitezis),
inkorni inkor (sintez) bosqichlari orqali o‘z-o‘ziga qarab rivojlanadi, deb ko‘rsatadi.
Marksizm klassiklari fikricha, inkorni inkor qonuni tabiat, jamiyat va inson
tafakkuri taraqqiyotiga xos bo‘lgan ilgarilab boradigan qonun. Bu qonun bilan ular
eskilikning inkor etilishi va yangilikning paydo bo‘lishini isbotlashga intilganlar.
Inkorni inkor qonuni va inkor etish masalalari orqali XIX asrdagi rus
revolyutsion demokratlari Belinskiy, Gersen, Chernishevskiy, Dobrolyubovlar o‘z
davridagi «qabih, rus voqealigini» inkor etish zaruriyat ekanligini to‘g‘ri tushungan
edilar, lekin dehqon ideologlari bo‘lgan rus revolyutsion demokratlari dialektikaning
boshqa qonunlari singari bu qonunning ichki mohiyatining to‘liq va har tomonlama
yorita bilmaganlar. Bu qonunning mohiyatini chuqur bilish uchun nima uchun
inkorni inkor deb atalishini bilish kerak edi. Dialektikaning bu qonuni «inkorni
inkor» deb atalishining sababi, moddiy olamdagi narsa va hodisalar doimiy ravishida
o‘zgarib, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishi oqibatida uzluksiz rivojlanishidan
kelib chiqadi. Taraqqiyot jarayonida bir inkor ikkinchi inkor bilan almashadi.
Natijada taraqqiyot ilgariga qarab boradi.
Falsafa tarixida shunday oqimlar bo‘lganki, ularni nigilistlar deb ataganlar.
Nigilizm (lot. Nihil - hech nima) har qanday ijtimoiy ideallar, turmush tarzi, hayotiy
normalar, qadriyatlar va tamoyillarni inkor etuvchi oqimning nomidir. Avval G‘arbiy
yevropada keyinroq- XIX asrning o‘rtalarida Rossiyada tarqalgan. Nigilizm birinchi
marta nemis faylasufi Yakobi Fridrix Genrix (1743 - 1819) tomonidan qo‘llanilgan
bo‘lsada, uning Rossiyada tarqalishiga sabab I.S.Turgenevning «Otalar va bolalar»
romani (1861) sababchidir. Shu roman orqali nigilizm Rossiyada ommalashgan.
O‘sha davrlarning aksil inqilobchilari demokrat inqilobchilarni nigilistlar, deb
ataganlar. Chunki demokrat inqilobchilar o‘zlarigacha bo‘lgan jamiyatlarning
Ilmiybaza.uz
madaniy-ma’rifiy, urf-odat va qadriyatlariga qarshi chiqib ularni tanqid qilgan
edilar. Shu sababli demokratik inqilobchilar o‘tmishdagi madaniyatni inkor qilishda
ayblanganlar. Ular o‘zlarining yangi - sivilizatsiya sohasidagi g‘oyalarini ilgari
surganlar. Nigilizmni rus yozuvchilaridan yana biri D.I.Pisaryovning publitsistik
faoliyati bilan bog‘lasalarda, lekin I.S.Turgenev romanida nigilizm yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Romanning asosiy qahramonlari Arkadiy va yevgeniy suhbatidan xulosa
qiladigan bo‘lsak, yevgeniyning o‘zidan oldingi hayotga e’tiborsizligini sezamiz.
Jumladan, Arkadiy, Yevgeniyga o‘z amakisi yashagan davr tarbiyasini eslatganda,
yevgeniy o‘sha davr tarbiyasini ham inkor qilib: «tarbiyami,-deydi u,-har bir kimsa
o‘zini o‘zi tarbiya qilmog‘i lozim. Masalan, aytaylik, aqalli mening kabi... Endi davr
masalasiga kelsak, nima uchun men davrga tobe bo‘lay? Yaxshisi-davr menga tobe
bo‘lsin. Yo‘q, birodar, bular hammasi beboshlik, ma’nosizlik!» (I.S.Turgenev.
«Otalar va bolalar» T.: 1953 y. 40-b.). Yana inkorga qaytadigan bo‘lsak, suv
isitilganda bug‘ga, metall eritilsa, suyuq holatga o‘tadi, bu yerda rivojlanish sodir
bo‘lmaydi, bir narsa o‘rniga ikkinchi narsa paydo bo‘ladi. Dialektik inkor esa
shunday ziddiyatlarni hal qilishni maqsad qilib qo‘yadiki, buning natijasida
taraqqiyotda yuqori bosqichga erishiladi. Bu dialektik inkorning xususiyatlari.
Dialektik inkorning yana bir xususiyati shuki, u eskisini yemiribgina qolmay, uning
ijobiy tomonlarini umumlashtiradi, sintez qiladi. Sintez oldingi eskining ijobiy
tomonlarini mexanik tarzda birlashtirish emas, balki yuqori bosqichda o‘zgartirilib
birlash- tirilishidir. Ikkinchi inkor harakatning shart-sharoitlarini ifodalaydi.
Ko‘rinib turibdiki, inkor tushunchasi davrni ham ifodalaydi.
Ma’lum jarayonning tugalanish davri yangi davr uchun asos bo‘ladi, bu hol
cheksiz davom etadi. Davriylik taraqqiyot ritmini xarakterlaydi. Davriylik tufayli
harakat quyidan yuqoriga qarab boradi. Davriylik to‘g‘risidagi masalani kundalik
hayotimizda uchraydigan juda oddiy narsa va hodisalardan tortib g‘oyat murakkab
biologik va ijtimoiy hodisalar va inson bilishining hammasida ko‘rishimiz mumkin.
Masalan, don urug‘i tuproqqa tashlangach, ma’lum bir davr o‘tishi bilan asil holatini
yo‘qotadi, ya’ni inkor etiladi. U o‘sib rivojlanib, o‘simlik shaklini oladi, o‘simlik
ham o‘sish, gullash davridan so‘ng o‘zini inkor etib donga aylanadi, lekin paydo
