Ilmiybaza.uz FALSAFAFANINING PREDMETI, MAZMUNI VA JAMIYATDAGI ROLI FALSAFA TUSHUNCHASINING KELIB CHIQISHI. FALSAFANI SHAKLLANISHINING ASOSIY BOSQICHLARI. Falsafa grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, ikki jumladan iborat: philio – sevaman, sevmoq, Sorhia-donishmandlikni sevish, donishmandlik ma’nosini anglatadi. Rivoyat qilishlaricha, Fliunt shahriga safari chog‘ida hokim Leon Pifagordan so‘radi: “Sen qaysi ilm bilimdonisan?” – “Hech qaysi, – deb javob berdi Pifagor. – Men shunchaki bir faylasufman”. – “Falsafa degani nima o‘zi?”- taajjublanib so‘radi hokim. Pifagor shunday javob berdi: “Inson umrini bozor va olimpiya o‘yinlariga qiyoslash mumkin. Bozordagi sotuvchilar ham, xaridorlar ham doimo o‘z foydalarini ko‘zlaydilar. Olimpiya o‘yinlari ishtirokchilari esa shon- shuhrat va mashhurlik payida bo‘ladilar. O‘yingohdagi tomoshabinlar esa ularni diqqat bilan kuzatadilar. Hayotda ham shunday. Odamlarning katta bir guruhi boylik va shon-shuhrat orttirish maqsadida yelib-yuguradilar. Ana shu olomon orasida kamchilikdan iborat bir guruh borkim, ular chetdan turib atrofdagilarni jimgina kuzatadilar. Voqea-hodisalarni, inson tabiatini tadqiq etadilar. Haqiqatni anglash ularning eng sevimli amalidir. Ana shu toifadagi odamlar faylasuflar-donolikni sevuvchilar, deb ataladi. Ular sofoslar, ya’ni donishmandlar emas. Chunki tom ma’nodagi donishmandlik yolg‘iz Allohga xos sifat. Bandalar esa donishmandlikka intilish bilan kifoyalanadilar, xolos.” deb so‘zini tugatgan ekan faylasuf Pifagor. Falsafa qadimiy soha. Demak, falsafaning shakllanishining asosiy bosqichlari uzoq uzoqlarga borib taqaladi. Jumladan qadimgi sharqda tabiat, jamiyat inson tafakkuri haqida turli falsafiy fikrlar o‘rtaga tashlangan. Ayniqsa, Qadimgi Hindiston, Xitoy, Misr, O‘rta Osiyo mintaqalarida sodda falsafiy fikrlar paydo bo‘lgan. Ana shu sodda falsafiy qarashlar – urf-odatlar, asotirlarda, rivoyatlarda, dostonlarda aks etgan. Markaziy Osiyoda zardushtiylik ta’limoti, Hindistonda esa Lokayata, Chorvaka oqimlari paydo bo‘lgan. Ma’lumki, qadimgi Hindiston qadimgi sivilizatsiyaning asosiy markazlaridan biri hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, birin- chi falsafiy qarashlar ham Hindistondan boshlangan. Manbalarda qayd etilishicha Hindistonda falsafiy fikrlar 4 davrga ajratilgan. 1.Vedalar (600 yilgacha) 2. Epik davr 3.Sutr davr 4. Sxolastika davri Albatta bu davrlar o‘z xususiyatiga ega bo‘lgan. Birinchi davr, ya’ni Vedalar (Veda-bilim demakdir) Xudo bilan bog‘liq gimnlardan yaratilgan. Ibodatxonalar barpo etilgan. Vedalardan biri Rigveda bo‘lib u bir necha kitobdan iborat. Ulardagi madhiyalar o‘z xususiyatiga ko‘ra qoida hisoblangan. Qoidaga amal qilinmasa Ilmiybaza.uz adolat qaror topmaydi. Rigvedalarda axloqiy ma’naviy fazilatlar ko‘proq aks etgan. Rigveda ,,yani rita’’ tushunchasi orqali voqea narsalarnig yo‘li tushuntirilgan. Fazodagi jarayonlar, insonlar o‘rtasidagi munosabatlar, ularning hayot haqidagi tasavvurlari undan o‘rin olgan. Xulosa qilib aytganda, rita tevarak atrofdagi borliqning (moddiylik va ma’naviylikni) yo‘lini ifodalagan. Yana bir yo‘nalish Upanishadlar ta’limoti bo‘lib, (Upanishad o‘qituvchining oyog‘i ostida o‘tirish ma’noda) unda ham vedalar madhiyasi ilohiy bashorat- qudratdan iborat deb hisoblangan. Yuqori tabaqada turuvchilar- ya’ni braxmanlar bu donolik ta’limotining jiddiy bilimdonlari deb qabul qilingan. Keyinchalik braxmanlarga qarshi tanqidlar sodir bo‘lgan. Shulardan biri bu Jaynizm ta’limotidir. Ular ko‘proq tabiat falsafasiga e’tiborni qaratganlar. Yana bir ta’limot bu – buddizm ta’limoti bo‘lib, bu ta’limotda rohat va azob, qiyinchilik va osudalik, yaxshilik va yomonlik kabi insoniy fazilatlar ustuvor bo‘lgan. Buddizm va Upanishadlar olamni tushuntirish uchun ilg‘or diniy fikrlarni o‘rtaga tashlaganlar. Veda va Upanishadlar qarashlari “Maxabhorat” epik poemasida ham aks etgan. Krishna Vishna (Xudo)ning yerdagi vakili komillik elchisi sifatida tasvirlangan, insonlarni ezgulik g‘oyalari bilan baxramand bo‘lishiga chorlagan. Bulardan tashqari Hindistonda paydo bo‘lgan oqimlar; Chorvyaka, Lokayatalar ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ushbu ta’limotlar tarafdorlari olamni cheksizligini, bu dunyodan boshqa dunyo yo‘qligini targ‘ib qiladilar. Ularning fikricha, olamni 4 unsur – suv, olov, havo, tuproq tashkil etadi. Olam ana shu to‘rt unsurning birlashuvidan tashkil topgan. Falsafa taraqqiyotida Xitoy falsafasi muhim ahamiyatga ega u ham Hind falsafasi kabi paydo bo‘lgan. Xitoydagi falsafiy qarashlar ijtimoiy hayotning o‘zgarishi bilan bog‘liq. Yangi falsafiy fikrlar, xo‘jalik yuritishlar, tovar- ayiraboshlash, yangi bilimlarning paydo bo‘lishi, davlatchilikni taraqqiyoti kabilar bilan bog‘liq. Qadimgi Xitoy hududida tabiiy fanlarini yuzaga kelishi (matematika, tibbiyot astronomiya va b).insonlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatgan. Xitoydagi dastlabki falsafiy qarashlarga sayyoh donishmandlar asos solishganlar. Falsafiy maktablar tashkil topa boshlagan. Ularga ko‘ra olam avval tartibsiz bo‘lgan. Ular qarama- qarshi tomonlar (osmon - in’, yer-yan’) dan iborat bo‘lib fazo kuchi bilan tartibga keltirilgan. Xitoydagi falsafiy qarashlar In-zinning o‘zgarishlar kitobida, Shi - tszinning qo‘shiqlar kitobida, Li-tszinning urf-odatlar kitoblarida aks ettirilgan. Xitoydagi qarashlarda ham olam suv, havo, olov, yer, yog‘ochdan paydo bo‘lgan degan fikrlar ustuvor. Olam to‘xtovsiz harakatda. Unda qarama-qarshiliklar mavjud. Xitoydagi falsafiy qarashlar o‘rtasida Konfutsiy (ruschada Qonfutsiy) ta’limoti muhim ahamiyatga ega. Konfutsiy (351-479y.) kambag‘al oilada tug‘ilgan. U o‘zining, Suhbat va fikr bayoni asarida ma’naviy-axloqiy qoidalarni, ota-onaga, davlatga, ulug‘larga bo‘lgan munosabatlarni bayon qilgan. Konfutsiy osmon va ruh muammolarini falsafiy jihatdan yoritishga intilgan. Uning fikricha osmon-kuch-oliy haqiqat, adolat, yerdagi odamlarning ham sababchisidir. Taqdir sababga bog‘liq. Uning fikricha, tarbiya inson hayotida eng muhimdir. Jamiyatni isloh qilishga da’vat etadi. Xitoydagi falsafiy oqimlardan biri bu Moizmdir. Asoschisi Mo –Tszi(479- 400y.y.) bo‘lib o‘z maktabini yaratgan. Bu ta’limotda ham Osmon faoliyatiga e’tibor Ilmiybaza.uz qaratilgan. Osmon hamma uchun namuna, u hammani barobar ko‘radi, shu sababli katta- kichikni, kuchli-kuchsizni, boy-kambag‘alni, amaldor-fuqaroni kamsitmasligi, odamlar inoq bo‘lishi targ‘ib qilingan. Falsafiy qarashlar eramizgacha bo‘lgan davrning VII-VI asrlarida qadimgi Gretsiyada yuqori cho‘qqiga ko‘tarildi. Qadimgi Yunon va Rim falsafasi, falsafani fan darajasiga yetkazdi. Bu davrga kelib mifologik qarashlar insonlarni qoniqtirmay qoldi. Eskicha fikrlash o‘z qadrini yo‘qota boshladi. O‘sha davrlarda Yunonistonda ham tabiiy fanlar rivojlandi. Natijada insonning aqliy tafakkuriga e’tibor qaratila boshlandi. Insonlar o‘z faoliyatini qadimiy falsafiy qarashlar asosida emas, endi yangicha yondashuvlar asosida tushunishlar boshlandi. Borliqni xususiyati va mohiyatini bilishga ehtiyoj sezildi. Tabiat, jamiyat, inson tafakkuri nimalarga qodir ekanligi haqida tasavvurlar aniq va ravshan o‘rtaga qo‘yilaboshlandi. Buning natijasida turli yo‘nalishlar va maktablar paydo bo‘ldiki, bu jarayon o‘z navbatida falsafani mukam- mallashishiga sabab bo‘ldi. Tabiat falsafasi yetakchi o‘ringa chiqdi. Fazoni o‘z vaqtida mutlaqlashtirib tushuntirgan bo‘lsalar, endi uni o‘zgartirib turishiga, rivojlanib borishiga, bir holatdan ikkinchi holatga, eskidan yangiga, pastdan yuqoriga, salbiydan ijobiyga, issiqlikdan sovuqlikka qarab borishiga ahamiyat berdilar. Bunday qarashlarni dialektik qarash deb atadilar. Dialektik qarash ko‘proq Geraklit, Zenon ta’limotlarida yaqqol ko‘zga tashlandi. (biz ularning falsafiy qarashlarini keyingi mavzularda batafsilroq yoritishga harakat qilamiz). Platon, Demokrit, Aristotel’ va boshqa qadimgi yunon faylasuflari ham borliq haqida o‘z zamonasidan kelib chiqib falsafiy mushohada yuritdilarki, natijada falsafaning mazmun mohiyati kengaydi. Bu davrda sofiylar (sofiy-donolik demakdir) ham o‘z fikrlarini o‘rtaga tashladilar. Ularning yirik vakillari Protagor (mil.av. 490-420 y), Georgiy(mil.av.480-380y.)lar hisoblanadi. Sofiylar o‘z ta’limotlarini ko‘proq inson hayoti bilan bog‘laganlar. Axloqiy, huquqiy, siyosiy munosabatlarni shakllanishiga e’tibor berdilar. Bilish muammosini o‘rtaga qo‘ydilar. Ayniqsa, Sokrat (470-399) Sofiylar izidan borgan bo‘lsada keyinroq ularni tanqid qilgan. Insonning ongiga baho bera boshlagan. Uning fikricha, inson o‘zini, o‘zligini bilishi lozim. Bu holat falsafani o‘rganish obekti bo‘lishi kerak deydi. Shunday qilib, falsafa faninig shakllanishi taraqqiyot bosqichlari rangbarangdir. Dunyoqarashning tuzilishi. Dunyoqarashning tarixiy shakllari. Falsafa kishilarda dunyoqarashni shakllantiradi. Dunyoqarash bu kishilarning tevarak-atrof, obyektiv reallikka bo‘lgan muno- sabatini belgilaydi. Dunyoqarash ijtimoiy ongning barcha shakllariga taalluqli unsurlardan tarkib topadi. Unda: falsafiy, ilmiy, siyosiy, axloqiy va estetik qarashlar katta rol o‘ynaydi. Ilmiy bilimlar dunyoqarash sistemasiga qo‘shilgach, insonning yoki guruhning tevarak-atrofidagi ijtimoiy va tabiiy reallikda bevosita amaliy yo‘l tutish maqsadiga xizmat qiladi. Falsafiy qarashlar esa dunyo- qarashning butun sistemasi asosini tashkil etadi. Dunyoqarash tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyotining eng umumiy qonunlarini ifoda etadi. O‘z davrida marksizm va marksistik partiyalar, o‘z masalalarini hal qilishda dialektik va tarixiy materializmga amal qilinmasa (ya’ni marksizm-leninizm falsafasiga), u vaqtda biryoqlamalik, subyektivizmga, Ilmiybaza.uz fikrlarning qotib qolishiga, tajribadan ajralib qolishga, hamma narsa va hodisalarni ilmiy tahlil qilish qobiliyatini yo‘qotishga va revizionistik yoki aqidaviy holatlarga hamda siyosatda yangilishlarga yo‘l qo‘yish hollariga tushib qolinadi, degan salbiy fikrlarni o‘rtaga tashlaganlar. Hayot tajribasi shuni ko‘rsatyaptiki, falsafaning vazifasini bu qadar cheklab qo‘yish haqiqatga to‘g‘ri kelmas ekan. Aksincha, yondoshish esa turli qarashlar va falsafiy muammolarni oydinlashtiradi. Borliqni tushunishda yaqindan yordam beradi. Demak, dunyoqarash – bu insonning ijtimoiy guruh yoki qatlamning voqelikka bo‘lgan munosabatini belgilaydigan tamoyil- lari, qarashlari, qadriyatlari, e’tiqodlari tizimidir. Dunyoqarash orqali insonlar hayotda o‘z yo‘nalishini topadi va shu yo‘nalish orqali faoliyat ko‘rsatadi. Dunyoqarashning shakllanishi tevarak atrofdagi borliq taraqqiyotiga bog‘liq. Marksistik falsafa falsafadagi asosiy masala: tafakkurning borliqqa bo‘lgan munosabati masalasi bilan dunyoqarashni qat’iy belgilab bergan edi. Bunday yondoshish inson faoliyatini, uning tafakkurlash jarayonini cheklab qo‘yishga, uni tor aspektda tushunishiga olib keldi. Aslida, asosiy masala doirasida dunyoqarashni tushuntirishda, materializm va idealizm nuqtai nazaridan kelib chiqish lozim edi. Dialektik materializm tarafdorlari bo‘lsa, faqat shundaygina materialistik yondoshilganda ilmiy dunyoqarash paydo bo‘ladi deya targ‘ib qilib keldilar. Diniy dunyoqarashda bo‘lganlar idealistik, dunyoqarashdagilar sifatida qattiq tanqid ostiga ham olindilar. Aslida har bir shaxs qaysi dunyoqarashda bo‘lishidan qat’iy nazar olam hodisalarini o‘zining e’tiqodiga qarab, uning muammolariga individual yondoshib hal etishi lozim. Shaxsga ma’lum bir nazariy jihatni tirkab qo‘yish bilan dunyoqarashini shakllantirib bo‘lmaydi. Dunyoqarashning shaklla- nishi erkin holatda-zaruriyat asosida paydo bo‘lishi ham mumkin. Sababi, shaxslarda his tuyg‘u, harakat, tafakkur, turli qarashlar bir xil emas, shuning uchun ham dunyoqarashni ikki-uch yo‘nalish bilan bog‘lab qo‘yish haqiqatdan uzoqdir. Dunyoqarash insonning faoliyati bilan bog‘langan. Shu faoliyatni o‘zi uning dunyoqarashini belgilab beradi. Dunyoqarash va faoliyat dialektik munosabatdadir. Bir-birini taqozo etadi. Binobarin, dunyoqarash singari, faoliyat ham borliqdan kelib chiqadi. Borliq ta’sirida bu ikkala jarayon harakatga keladi. Dunyoqarash orqali hayotni tahlil qilish va fikrlash ehtiyoji tug‘iladi. Natijada inson o‘z dunyoqarashi orqali o‘z-o‘zini ham anglaydi. Tabiatda, jamiyatda tutgan o‘rnini mushohada qiladi. Dunyoqarash tarkibiga kiruvchi: ilmiylik, falsafiylik, axloqiylik, diniylik, siyosiylik, huquqiylik, nafosatlilik kabilarda barcha insonlarning fikrlari va qarashlari bir xil emas. Bundan o‘zgacha bo‘lishi ham mumkin emas. Ana shu ma’noda aytamizki, dunyoqarash ham turlichadir. Dunyoqarash bu faqat olamni u yoki bu tomondan aks ettirish degan gap ham emas, balki dunyoqarash olamga baho berish hamdir. Dunyoqarash muammosi bu qotib qolgan va unga tegib bo‘lmaydigan jarayon emas. U ham davrlar o‘zgarishi bilan o‘zgarib boradi. Jumladan, O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng insonlardagi dunyoqarashni o‘zgarishi fikrimizning dalilidir. Insonlarda hayotga bo‘lgan munosabat, ishlab chiqarishga, vatanga, kundalik hayotga o‘zgacha yondoshish shakllana boshladi. Ilmiybaza.uz Dunyoqarash dunyoni tushunish bilan bog‘liq. Undagi jarayonlarni hal etish bilan chambarchasdir. Dunyodagi harakat insonlarda turli hissiyot va tuyg‘ularni vujudga keltiradi. Insonlar tafakkurida voqealar mujassamlashadi. Natijada, bu jarayonlar yangi fikr va tasavvurlarni, tushuncha hamda kashfiyotlarni keltirib chiqaradi. Insonga xos bo‘lgan xususiyatlar: iroda, idrok qilish, jo‘shqin faoliyat paydo bo‘ladi. Shu ma’noda aytish mumkinki, dunyoqarash ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqichda tevarak atrofni inson o‘zida aks ettirsa, ikkinchi bosqichda nazariy va amaliy xulosalarni keltirib chiqaradi. Bu jarayonlar uzviy aloqadadir, bir- birlarini to‘ldiraboradi. Dunyoqarash nafaqat tabiatni, balki, ijtimoiy borliqni ham aks ettiradi. Aniqrog‘i, insonlarni turmush tarzi dunyoqarashda namoyon bo‘ladi. Dunyoqarash har bir avlodga taalluqli bo‘lsada, avlodlar o‘zining ajdodlari dunyoqarashidan ham muayyan sohalarini oladi va o‘z dunyoqarashini shakllantiradi. Bu sohada ham, vorislilik, merosxo‘rlilik tamoyillari amal qiladi. Dunyoqarash yo‘q narsadan paydo bo‘lmaydi, u oldingi faoliyat va qarashlar, urf-odatlar asosida rivojlanadi. Ya’ni o‘zidan oldingi ijtimoiy borliq, shart-sharoitlar moddiy noz-ne’matlar ishlab chiqarish jarayonlari, jamiyat tuzilishi, hukmron mafkuraviy qarashlar, ijtimoiy munosabatlar ta’sirida paydo bo‘ladi. Demak, jamiyatning, ijtimoiy guruhning faoliyati o‘zgarishi bilan dunyoqarash ham o‘zgaradi. Dunyoqarashning o‘zgarishi, fan taraqqiyoti bilan ham bog‘liq. Fanning rivojlanishi tufayli insonlarda kundalik hayotga bo‘lgan munosabat ham o‘zgaradi. Masalan, hozirgi zamonda turli yevropa mamlakatlarida yangi pedagogik texnologiyalar orqali o‘qish joriy qilingan. Bu jarayon Sharq mamlakatlarida «Ustoz-shogird» o‘rtasidagi munosabatni o‘zgarishiga olib keladi. Demak, bu jarayonni yangi bosqichga olib chiqish mumkin. Fan taraqqiyoti inson his tuyg‘usi jarayonlarini ham kashf etilmagan tomonlarini ochib, insonning o‘zini o‘zi baholashi uchun yangicha yondoshishni o‘rtaga qo‘yadi va hokazolar. Umuman, dunyoqarash haqida fikrimizni yakunlar ekanmiz, dunyoqarash insonlarda dunyo to‘g‘risida bir butun umumlashtirilgan bilimlar, g‘oyalar, e’tiqodlarning to‘planishidir. Dunyoqarash ma’lum maqsadlarni ko‘zlab, o‘z faoliyatini amalga oshirishga qaratilgan jarayondir. Mifologik yoki afsonaviy dunyoqarash Dunyoqarash shaxsiy va ijtimoiy bo‘lishi bilan birga o‘zining tarixiy shakllariga ham ega. Ma’lumki, shaxsiy dunyoqarash individual xarakterli bo‘lib, shaxsning olamga bo‘lgan munosabatini bildirsa, ijtimoiy dunyoqarash ijtimoiy guruhlarning tevarak atrofga bo‘lgan munosabatlaridir. Bu jarayonlar ham o‘zaro bog‘liq, biri ikkinchisisiz mavjud bo‘lmaydi. Har ikkala dunyoqarashning paydo bo‘lishi tarixiy jarayonlarga bog‘liq. Qadim zamonlardan boshlab dunyoqarashning tarixiy shakllari rivojlangan. Ular qatoriga mifologik, diniy, falsafiy dunyoqarashlarni olish mumkin. Mifologik yoki afsonaviy dunyoqarash yuqorida ta’kid- laganimizdek, dunyoqarash keng ma’noli tushuncha bo‘lib, inson faoliyatini muayyan voqea va narsalarga qaratadi (bu so‘z yunon tilidan olingan bo‘lib, mifos-naql, rivoyat; logos- Ilmiybaza.uz ta’limot ma’nolarini beradi). Mifologiya dunyoqarash sifatida eng qadimgi davrlarda paydo bo‘lgan. Insoniy faoliyatlarning paydo bo‘lishi bilan kishilik jamiyatining boshlang‘ich davrida vujudga kelgan xalq og‘zaki ijodi samarasi bo‘lib, u ijtimoiy ongning shaklidir. Mifologik dunyoqarashning asosiy xususiyatlaridan biri bu tirik va o‘lik tabiat o‘rtasidagi munosabatlarning ajratilmasligidir. Bu jarayonlarning ikkalasi ham bir xarakterda talqin qilinadi. Qadim zamonlarda insonlar tabiat, jamiyat taraqqiyoti haqida jiddiy tasavvurga ega bo‘lmaganlar. Ilmiy tahlil qilishning iloji bo‘lmagan. Ishlab chiqarish qurollari mukammalashmagan. Shu sababli ham barcha kishilar tabiat, jamiyat to‘g‘risida o‘zlari bilganlaricha turli naql va rivoyatlarni ayta boshlaganlar. Voqelikni fantastik mushohada qilish, ongni paydo bo‘lishi va rivojlanishi bilan bog‘liq. Ongda qadimiy faoliyatlar xarakteri og‘zaki xalq ijodi orqali aks ettirilgan. Ko‘proq bu – xalq og‘zaki ijodida xudolar, afsonaviy qahramonlar, hodisalar obrazlari orqali ifodalangan. Ularda inson, tabiat, jamiyat hodisalari muhokama qilingan va xulosalar chiqarilgan, hatto ularning ma’lum bir qismi kundalik hayotga ham tatbiq etilgan. Afsonaviy dunyoqarash ham o‘zining ijobiy tomonlariga ega. Chunki, mazkur qarashda ham, insonlarning voqelikka nisbatan axloqiy qarashlari, his-tuyg‘usi, san’ati, estetik jarayonlari, borliqqa munosabatlari ifodalangan. Aniqrog‘i, tabiat va jamiyat hodisalari noilmiy bo‘lsada, badiiylashtirilgan. Afsonalar xarakteri ko‘proq san’at orqali tushuntirilgan. Shu san’at orqali ommaning shakllanishiga kuchliroq e’tibor qaratilgan. Manbalardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, qadim zamonlarda insonlar yashin, dovul, suv toshqinlari, zilzila va boshqa tabiiy ofatlardan dahshatga tushib yashaganlar. Shu sababli, ular yer va osmon, undagi yulduzlarni, oy, quyosh kabilarni tirik jonzotlar, ayrim hayvonlarni esa muqaddas, deb bilganlar. Ularning ba’zilarini yaxshilikka chorlovchi, ba’zilarini esa yomonlik manbalari, deb tushunganlar. Qadimgi insonlar tasavvurida insonga nisbatan xayrixohlar va dushmanlar bo‘lgan. Bular qatorida xayrixoh xudolar, ruhlar, devlar, jinlar, ajdarholar kiritilgan. Shular ta’sirida olamning paydo bo‘lishi, undagi harakat va jarayonlar haqida tasavvurlar vujudga kelgan. Ana shu tasavvurlarda afsonalar: kosmos haqida, hayvonlar, qushlar, mahluqlar, qahramonlar, yaxshilik va yovuzliklar xususidagi fikrlar mujassamlashgan. Ularda insonlarni hayotni sevishi, har qanday qiyinchiliklarni yengishi, inson o‘z mohiyat- mazmuni jihatidan ulug‘ ekanligi o‘z aksini topgan. Shu bilan birga nur va zulmat yonma-yonligi tushuntirilgan. O‘sha paytdagi kishilar yaxshilikni, baxt-saodatni, quyosh nuri va issiqlik orqali tasavvur qilsa, baxtsizlikni esa sovuqlik, zulmat manbai, deb tushunganlar. Ya’ni issiqlik baxt manbai bo‘lsa, sovuqlik zulmat maskani sifatida tasvirlangan. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, olamni ikki qutbga ya’ni ofat keltiruvchilar va ofatga qarshi chiquvchilarga bo‘lganlar. Ta’kidlash joizki, afsonaviy dunyoqarashda asosiy mavzu- insonlarning ma’naviy jihatlari ko‘proq diqqatga tortilgan. Xayrli ishlar, mehnat qurollarining yaratilishi, hunarmandchilik, dehqonchilik kabi insoniy fazilatlarga katta ahamiyat berilgan. Shu bilan birga afsonalardagi voqealar o‘sha paytdagi insonlar tomonidan haqiqiy-hayotiy voqealar deya e’tirof etilgan. Chunki, ularning tushunchasiga, ajdodlar tomonidan yaratilgan afsonalardagi fikrlar turmushda bo‘lgan voqealar kabi qabul qilingan. E’tirof etish Ilmiybaza.uz kerakki, afsonalardagi jozibali fikrlar insonlarning borlig‘ini his ettirib, barchaga ta’sir etgan. Voqealar shunday ta’riflanganki, ularning hayotiyligiga shubha qolmagan. Yunon mifologiyasidagi xudolar- ning xudosi Zevs, dengizlar va daryolar xudosi Poseydon, hosildorlik va dehqonchilik manbai Demetra, muhabbat va go‘zallikning xudosi Afrodita, donishmandlik, ilm-fan, san’at xudosi Minera kabilar faoliyatining go‘zalligi va odamiyligi, jonliligi bilan barchani lol qoldirgan. Afsonalar o‘sha davrlarda yashagan barcha kishilarning ichki va tashqi xususiyatlarini mujassamlashtirish bilan birga o‘sha davrning falsafiy, siyosiy, huquqiy, badiiy tomonlarini ham aks ettira boshlagan. Binobarin, insonlardagi mazkur xususiyatlar ya’ni diniy, falsafiy, siyosiy, badiiy sohalar mustahkam aloqada bo‘lib, ularni bir- biridan aslo ajratib bo‘lmas edi. Shu bilan birga voqealarni o‘ta mubolag‘alashtirish insonlarning hayotga bo‘lgan qarashlarida shubhalanishga shart va sharoit yaratar edi. Markaziy Osiyo xalqlari og‘zaki ijodiyoti juda qadimiy bo‘lib, shularning ta’siri ostida kelajakda, yangi ijodiy namunalari paydo bo‘ldiki, bular «Alpomish», «Manas», «Go‘ro‘g‘li» kabi doston va eposlar misolida maydonga chiqdi. Ushbu manbalar sinchiklab o‘rganilganda ularda olamni bilishga, insoniy xislatlarini chuqurroq o‘rganishga qaratilgan hatti-harakatlar seziladi. Bu esa o‘sha davrlarda ham dunyoqarashni takomillashib borayotganligidan dalolat beradi. Diniy dunyoqarashning shakllanishi Afsonaviy dunyoqarashga nisbatan aniqroq bo‘lgan dunyoqarash bu diniy dunyoqarashdir. Diniy dunyoqarash o‘zining hayotiyligi bilan farq qiladi. Diniy dunyoqarshda xudo bilan inson faoliyati ko‘proq o‘rin olgan. Ammo borliqdagi barcha mavjudot, harakat voqealarni diniy dunyoqarash ham qamrab olgan. Demak, diniy dunyoqarash deganda, voqelik taraqqiyoti ilohiy kuch, ya’ni xudoga bog‘lab ifodalanishi tushuniladi. Zero, bu dunyoqarashda barcha tabiiy va ijtimoiy hodisalar mohiyatini ichki ziddiyat va o‘zaro munosabatlardan emas balki Ollohning qudrati natijasidan izlanadi. Mo‘’jizaviy kuchga intilish paydo bo‘ladi. Diniy munosabatlar ko‘proq diniy kitoblar Qur’oni Karim, Hadislar, Tavrot, Zabur, Injilda o‘z aksini topgan. Diniy dunyoqarash ham to‘satdan paydo bo‘lmagan. Yakkaxudolik dinidan avval kishilar fetishizm (narsalarga e’tiqod) sehrgarlik, totemizm, animizm kabilarga sig‘inganlar. Dinning kelib chiqishi haqida turli fikr va qarashlar bo‘lgani singari, diniy dunyoqarshning ham kelib chiqishi haqida turlicha yondoshuvlar mavjud. Ba’zi birovlar diniy dunyoqarashning to‘la shakllanishini sinfiy jamiyatlarning paydo bo‘lishi bilan bog‘laydilar. Ba’zilar esa uni abadiy bo‘lgan, deb e’tirof etishadi. Jumladan, quldorlik jamiyatini paydo bo‘lishi bilan poleteizm, xalq, millat dinlari paydo bo‘lib, feodalizm davrida esa jahon dinlari, buddizm (VI- V eramizgacha), xristianlik (eramizning I - asrida) islom (eramizning VII asri) kelib chiqqan. Diniy dunyoqarash diniy e’tiqodga asoslanadi. Bu degani ilohiy mavjudotlarning mavjudligini e’tirof etish va unga ishonishdir. Masalan, diniy ta’limotlar diniy e’tiqodi o‘ta kuchli bo‘lgan kishilar tomonidan madh etilgan va etilib kelinayotir. Diniy fikrlarning barchasi Allohning nomi bilan bog‘langan. XI asrda (ba’zi adabiyotlarda 1119-yil, ba’zida 1136-yil, yana birida 1145-yilda Ilmiybaza.uz tug‘ilgan deb ko‘rsatiladi) yashab ijod etgan shayx shoir va mutafakkir Muhammad Farididdin ibn Ibrohim shayx Attori Nishopuriyning «Ilohiynoma» asarining qanday boshlanib yozilganiga e’tiborni qaratsak, diniy e’tiqodning salmog‘ini sezamiz. Chunki olim har bir hikoyatning boshlanishida Ollohga hamdu-sanolar aytib, o‘z fikrni davom ettirgan. Diniy dunyoqarash ko‘proq dindorlar uchun o‘ta muqaddas bo‘lib hisoblangan va yuqorida keltirilgan mulohazalar sifatida asarlaridan o‘rin olgan.Diniy e’tiqodning tarixi ham juda uzoqlarga borib taqaladi. Diniy e’tiqod deganda faqat yakka xudolik emas, balki ko‘p xudolik kabi boshqa turdagi sig‘inishlar ham nazarda tutiladi (fetishizm, sehrgarlik, totemizm, anamizm kabi). Fetishizm - (portugal’cha fetishizm - volshebstvo) ibtidoiy jamiyatda paydo bo‘lgan. Madaniy taraqqiyotning pastligi natijasida shakllangan bo‘lib, o‘sha davr talabidan kelib chiqgan. Insonlar narsalarda ham ijtimoiy holat faoliyatini izlaganlar. Tabiiy kuchlar narsalarda ham rivojlanadi, deb taxmin qilganlar va shu tabiiy narsalarga sig‘in- ganlar. Qadimgi davrlarda kishilar fetishizmni shunday tushungan bo‘lsalar- da marksistik ta’limotda uning mohiyati o‘zgartirib tushuntiriladi. Ya’ni u tovar (mol – mulkga kapitalistlarning yondoshishi, deb tushuntirildi. Binobarin, kapitalistlarni tovarga sig‘inishlari boylik manbai), muqaddas bo‘lganligi uchun uni mutloqlashtirildi. Demak, davr o‘zgarishi bilan fetishizm ham o‘z mohiyatini o‘zgartirib borgan. Sehrgarlikka sig‘inish Avstraliya, Janubiy va Shimoliy Amerika, Afrikada yashovchi qabilalar o‘rtasida keng tarqalgan. Masalan, hayvonlarni ikkiga bo‘lganlar. Toza va toza bo‘lmaganlar. Ularning talqinida ba’zi hayvonlarni xudo o‘z qudrati bilan saqlagan va ularni ovqat bilan ta’minlagan. Totemizm – (toteman – so‘zidan olingan bo‘lib, hozirgi Shimoliy Amerika hindu qabilalaridan birining nomi). Ibtidoiy tuzum davridagi qadimiy dinlardan biri. Bu so‘z birinchi marta Dj. Longo tomonidan XVIII asrda qo‘llanilgan. Totemizmda ma’lum turdagi hayvon yoki o‘simlik turlari bilan inson guruhlarining aloqasi borligi tushunilgan. Yo‘q bo‘lib ketgan hayvonlar belgilariga, ularning ajdodlariga sig‘inganlar. Emishki, o‘sha o‘tib ketgan turlar insonlarni turli ofatlardan saqlagan. Animizm – (lat – ruh, qalb) ham ibtidoiy jamoa davrida paydo bo‘lgan. Hodisa va narsalarga, inson faoliyatiga ta’sir etuvchi ruh va his-tuyg‘ularini animizm, deb yuritganlar. Animizmning kelib chiqish sabablari bu tabiiy qiyinchiliklarga bardosh bera olmaslik, ilmiy bilimlarni yetishmasligidir. Tabiatdagi sir-asrorlarni bilmagan kishilar his – tuyg‘u va ruhlarga ishonganlar. Diniy dunyoqarashda insonning his- tuyg‘ulari ko‘proq ahamiyatga ega. Hozirgi davrda dinning insonlarga ta’sirini hisobga olib, uning fan bilan aloqasini ko‘rsatuvchi faylasuflar ham yo‘q emas. Bunday qarash tarafdorlari diniy e’tiqod va fan insonni haqiqatga yetaklovchi sohalar, deb targ‘ib qiladilar. Ularning fikricha, bu sohalar bir – biriga zid emas. Dunyoni idrok etishda falsafiy dunyoqarashning o‘ziga xosligi Falsafiy dunyoqarash ham o‘zining maxsus xususiyatlariga ega. Chunki, u nazariy tomonlarga ko‘proq e’tiborni qaratadi. Falsafiy dunyoqarash olam, inson, Ilmiybaza.uz jamiyat, tabiat haqidagi umumiy tasavvurlar va savollarga javob berishga intilgan jarayondir. Bu birinchidan, ikkinchidan esa falsafiy dunyoqarash insoniyatning milliy va umuminsoniy qadriyatlarini hisobga olib fan sifatida shakllangan. Shu ma’noda falsafaning predmeti haqida so‘z yuritganda, e’tibor berilsa, dunyoqarash ta’rifi bilan aloqada ekanligini sezish qiyin emas. Falsafiy dunyoqarash oldingi tahlil qilingan dunyoqarashlardan yana shu tomoni bilan farq qiladiki, olam va uning turli jihatlari haqida fikr yuritganda muammolarning qo‘yilishi, ularni yechish usullari, predmeti, vazifasi butunlay boshqachadir. Shu bilan bir qatorda, falsafiy dunyoqarashda umumiylik va ilmiylik ham mavjud. Falsafiy dunyoqarashda, diniy dunyoqarashdan farqli o‘laroq, uning obyekti borliq, inson, jamiyat, zamon, vaqt muammolari bo‘lib, ularga aniq dalillar yordamida yondoshib tushuntirishga intilinadi. Falsafiy dunyoqarash jamiyat a’zolarini loqaydlikdan toza- lashga harakat qiladi. Barcha shaxslarning hayotiy muammolarini yechib yashashga chorlaydi. Hayot qiyinchiliklarini, undagi ziddiyatlarni oldini olishga yordamlashadi. Shu ma’noda, ilmiy falsafa insonlar faoliyatida katta ahamiyatga ega. Sababi, ilmiy falsafa inson faoliyati haqida dalilli falsafiy fikrlarni o‘rtaga qo‘yadi. Uning yashashi mohiyatini yoritadi. Ilmiy falsafaning markazida inson va jamiyat, tabiat yotadi. Ayniqsa, insonning yaratuvchi kuch ekanligini e’tirof etadi. Ilmiy falsafa olamning yaratilganligini, shu haqidagi g‘oyalarni inkor qilishga intiladi. «Dunyoviy aql», «Dunyoviy mutloq ruh», «Mutloq g‘oya»lar to‘g‘risidagi fikrlarni inkor qiladi. Chunki, ular, ilmiy falsafiy dunyoqarash tarafdorlarining fikricha, ilohiyotni bo‘rtirgan holda talqin qiladilar. Ilmiy falsafa o‘z faoliyatida, olam, undagi barcha jarayonlar, predmetlar doimiy harakatdagi materiyaning mahsuli ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Olam o‘z qonuniyatlari asosida taraqqiy etadi, deb targ‘ib qiladi. Ilmiy falsafa bilan shug‘ullanuvchilar diniy ta’limotlardagi olam va odamni xudo yaratgan degan fikrni tanqid qiladi. Ilmiy falsafa olamni bilish, uni xarakterlash mumkin, deb mulohaza qiladi. Insonning aql idrokini cheksiz, deb biladi. Ilmiy falsafa, falsafa yaratgan nazariy bilimlardan xulosa qilgan holda, barcha hodisalarning o‘zaro munosabatini, aloqadorlik va bog‘lanishlarni mantiqiy tafakkur yordamidan anglash mumkin, deb biladi. Ilmiy falsafaning ijobiy xususiyatlaridan yana biri shuki, u nazariya va amaliyotni birlikda tahlil qiladi. Ularni bir – biridan ajratmaydi. U ana shu birlik, aloqadorlik tamoyiliga amal qiladi. Falsafiy dunyoqarash tafakkurlash jarayoniga e’tiborni qaratadi. Insonni ijod qilishga chaqiradi va shu bilan birga o‘z mavzusini boyita boradi. Falsafiy dunyoqarashda insonning odob – axloqiga, qad- riyatlariga jiddiy e’tibor beriladi. Falsafiy dunyoqarashda milliylik bilan umuminsoniylik mujassamlashgan. Falsafiy dunyoqarash orqali fikr yuritish oliy darajadagi umuminsoniy faoliyatlarni qadriga yetish ham demakdir. O‘tmishga nazar tashlaydigan bo‘lsak, o‘tmishda alloma faylasuflar tomonidan aytilgan va ma’naviy meros qilib qoldirilgan falsafiy fikrlarda, da’vatlarda umuminsoniylik xislatlari mujas- samlashganki, ular o‘z mohiyati jihatidan axloq va tarbiyaviy jihatlar negizini tashkil qiladi. Ilmiybaza.uz Yuqorida ta’kidlaganimizdek, inson faoliyatida dunyoqarash muhim ahamiyatga ega. Shu sababli hozirgi zamonda O‘zbekiston fuqarolari, ayniqsa, yoshlari yangicha fikrlashlari, yangicha dunyoqarashga ega bo‘lishlari davr talabidir. Hayot to‘xtab qolmas ekan, inson faoliyati ham, jamiyat faoliyati ham o‘zgarib boradi. O‘zbekistonda huquqiy demokratik, adolatparvar jamiyat qurilar ekan unda yashaydigan barcha insonlar hayot imkoniyatlaridan bahramand bo‘lishga haqlidirlar. Buning uchun o‘zbek xalqi yangi falsafiy dunyoqarash bilan qurollangan bo‘lishi lozim. Bu dunyoqarash sobiq sovet tuzumi dunyoqarashidan mutloqo farq qilishi-sifat jihatidan yangilanishi tabbiiy bo‘lishi kerak. Ma’lumki, Sobiq tuzumda ko‘p fikrlilik, hur fikrlilik uncha ham qo‘llab- quvvatlanilmagan. Tashabbuskorlik, ijodkorlik qilgan shaxslar shubha ostiga olinar edi. Ijod va tashabbuskorlik bilan dunyoga kelgan fikr va amaliy faoliyatlar ming chig‘iriqdan o‘tkazilgan. O‘tganda ham byurokratlar, amaldorlar qo‘lida yillab yotar edi. Inson tafakkuri nazar-pisand qilinmasdi. Dunyoqarash yagona kom- munistik mafkuraga bo‘ysundirilgan edi. Shu sababli insonlar tor dunyoqarash doirasida fikr yuritar edilar. Falsafaning milliylik jihatlari haqida baralla fikr yuritganlar «partiya va hukumatga» qarshi bo‘lib chiqar edilar. Sobiq tuzim yemirilganda bunday yon- doshishlarning loyqa jihatlari ko‘zga tashlandi. Respublikadagi ilg‘or fikrlilar marksistik falsafa hayotni buzib talqin qilganligini seza boshladilar. Hatto onda sonda ba’zi fikri tor odamlar falsafadan voz kechish kerak, degan xom-xayollarni o‘rtaga qo‘yib, o‘z milliy falsafasini ham o‘sha falsafaga qo‘shib qo‘yaqoldilar. Bunday yondoshish nonko‘rlik bo‘lar edi. Asrlar davomida shakllangan falsafaga “xanjar” urilardi. To‘g‘ri, markscha - Lenincha falsafani muqaddas g‘oyaga, hatto, diniy holatga tushirib qo‘yilgan edi. Ammo, bundan to‘g‘ri xulosa qilish zarur. Demak, falsafaga yangicha yondoshish davr talabidir. Fanning funksiyalari va taraqqiyotning asosiy bosqichlari Ma’lumki, inson va insoniyat faoliyatida fan ham muhim ahamiyat ga ega. Fanlarning kelib chiqishi insoniyat taraqqiyotini yangi bosqichlarga olib chiqa boshladi. Fanning paydo bo‘lishi va shakllanishi haqida asosan ikki yo‘nalish ko‘zga tashlanadi: eksternalistik va internalistik. Eksternalistik yondoshuv tarafdorlarining fikricha, fanning paydo bo‘lishi faqat tashqi omillarga ya’ni ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning ta’sirlari bilan bog‘liq. Ushbu sohalarning determinatsiyasi – ya’ni sababiy bog‘lanishlari natijasidir. Internalizm ta’limoti tarafdorlarining fikricha, fanning kelib chiqishi va rivojlanishi ehtiyojlarga bog‘liq. Shu bilan birga internalizmchilar tafakkur taraqqiyotini ham unutmaydilar. Tafakkur natijasida qonun va qonuniyatlar paydo bo‘ladi va ushbu sohalar fanlarni vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Umuman olganda mazkur ikki sohada fikr yurituvchilarning mulohazalari nisbatan qarama-qarshi bo‘lsa-da, bir-birlarini mutlaqo inkor etmaydilar. Ko‘plab tadqiqotlarning xulosalari bo‘yicha fan qadimgi Yunonistonda milloddan avvalgi 1 ming yillik o‘rtalarida vujudga kelganligini e’tirof etadilar. Aslini olganda fanning unsurlari bir necha ming yillar ilgari qadimgi Hindiston, Xitoy, Misr, Markaziy Osiyoda ham paydo bo‘lgan. Tadqiqotchilar, ayniqsa, yevro- Ilmiybaza.uz patsentrizm tarafdorlari fanni faqat yevropa taraqqiyoti bilan bog‘lashlari unchalik to‘g‘ri emas. Demoqchimizki, fanning paydo bo‘lishida qadimgi Sharq mamlakatlarining ham hissalari ulkandir. Ta’kidlash lozikmki, fan bir butun institut sifatida ya’ni ilmiy bilimning mustaqil tarmog‘i shaklida XIV asrning boshlarida shakllandi. Bu davrda jahonda ijtimoiy inqiloblar yuzaga keldi. Natijada san’atning turli tarmoqlari, savdo-sotiq, harbiy bo‘linmalar, dengizchilik, arxitektura sohalari rivojlandi.Ushbu jarayonlar avvalgi fan obyektlarini kengayishiga turtki bo‘ldi. Fanlarning tarixiga e’tibor qaratsak, fanlarni klassifikatsiyalashga qadimdan uringanlar. Jumladan, mutafakkir Aristotel’ fanlarning tasnifini quyidagicha izohlagan. Ijodiy bilim Amaliy bilim Amaliy bilim Falsafa Birinchi falsafa Metafizika bilim Мatematika Fizika (tabiat haqidagi fan) shahar haqidagi fan matematika Til haqidagi fan Forobiy taklif qilgan fanlar tasnifi Mantiq Tabbiyot (ilohiyot) Nazariy bilim Amaliy bilim Ibn Sino taklif qilgan fanlar tasnifi Fizika Мatematika Teologiya (metafizika) Axloq Iqtisodiyot Siyosat Ilmiybaza.uz (Ushbu sxemalar 21-22 betlar I.Saifnazarov va boshqalar. Fanning falsafiy masalalari.T. “Fan va texnologiya” 2007 yil.dan olindi.) Ko‘rinib turibdiki, fanlar haqida faqat yevropa olimlari emas balki Sharq mutafakkirlari ham o‘z fikrlarini bildirib qoldirganlar. Yuqoridagi sahifalarda falsafaning ilmiy dushyoqarash sifatidagi ahamiyatini ko‘rsatgan edik. Binobarin, fan ham ilmiy dunyoqarash qatorida e’tirof etilishi mumkin. Fan falsafa kabi dunyoni tushunish uchun vositadir. Taraqqiyotning barchasi ma’lum bir bosqichlardan iborat bo‘lganidek, fan rivoji ham bosqichlarga ega. Yuqorida ta’kidlanganidek, fan XVII-XVIII asrlarda to‘la shakllandi. Fanning birinchi bosqichi er.av. birinchi ming yillikdan XVI asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda tabiat – jamiyat, inson haqida turli qarashlar va fikrlar paydo bo‘ldi. Naturfalsafa, ya’ni predmet va hodisalar haqidagi, umuman matematika, astronomiya, tibbiyot to‘g‘risidagi ilmiy kashfiyotlar ko‘zga tashlandi. Turli usul va metodlarga e’tibor qaratildi. Qadimdayoq fizika, o‘simlikshunoslik, embiriologiya, mineralogiya, geografiya, tarix sohalarida fanlarning ilk ildizlari rivojlandi. Hatto, qadim davrlarda mexanika, gidrostatika, geometriya, optika kabi yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Lekin bularning barchasi falsafa fanining bo‘laklari sifatida o‘rganib kelindi. Fanning ikkinchi bosqichi XVII-XVIII asrlar bo‘lib, bu bosqich XIX asrgacha davom etdi. Bu davr ko‘proq N.Kopernik, G.Galliley tadqiqotlaridan boshlandi va I.Nyuton, Leybnitslarning kashfiyotlari orqali yuqori bosqichga ko‘tarildi. Bu davrda oldingi kashf etilgan qonunlar, usullar tahlil qilindi. Astronomiya, fizika, matematika, ijtimoiy fanlar qayta tahlil qilindi. Shu paytda fanlarni falsafadan ajrala boshlagani ko‘zga tashlanadi. Fanlar mustaqil bo‘la boshladi. Ilmiy salohiyat rivojlandi. Qadimda faqat Platon, Ma’mun Akademiyalari faoliyat yuritgan bo‘lsa, endi London Qirollik jamiyati, Parij Fanlar Akademiyasi, keyinroq Berlin, Sankt- Peterburg, Stokgol’m va yevropaning boshqa yirik shaharlarida ilmiy akademiyalar tashkil topdi. Fan taraqqiyotining uchinchi bosqichi X1X asr o‘rtalridan boshlab XX asrning 60-70-yillarigacha bo‘lgan davrni olish mumkin. Bunga sabab XIX asrning o‘rtalarida hujayra nazariyasi, energiyaning saqlanishi va bir turda ikkinchi turga aylanishi, evolyutsion ta’limotning yuzaga kelishi bilan ham bog‘liq. Bu davrlarda ilm bilan shug‘ullanuvchilar miqdori ancha kengaydi. Ularning mavqei ko‘tarildi. Chunki amalga oshirilgan kashfiyotlar inson tafakkurini ham o‘zgartira boshladi. Og‘ir va yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi sohalariga jadal holda fan kirib keldi. Natijada ishlab chiqarish ham tez rivojlandi. Sababi fan yutuqlari amaliyotdan chuqur o‘rin oldi. Fan taraqqiyotining to‘rtinchi bosqichi XX asrning 50-yillaridan keyingi davrga to‘g‘ri keladi. Bu davrda genetika, kibernetika fanlari, kosmos haqida fanlar rivojlandi. Bu davrlarni tadqiqotchilar fan va texnika inqilobi davri ham aytadilar. Chunki ikkinchi jahon urushidan so‘ng fanlarni yanada rivojlantirish zaruriyati tug‘ildi. Sanoatni turli tarmoqlarini qishloq xo‘jaligi, ta’lim, sog‘liqni saqlash, energetika, tanstport, elektrotexnika, komp’yuterlarni rivojlantirish kabi sohalarda Ilmiybaza.uz yirik o‘zgarishlar sodir bo‘ldiki, haqiqatdan ham fanlar inqilobi edi. Bu davrga kelib, fan yutuqlarini hayotga tatbiq etish muddatlari ham qisqardi. Olimlarning fikricha, bu davr katta fan davri deb ham yuritiladi. Barcha rivojlangan mamlkatlarda ilmiy tashkilotlar, o‘quv markazlari miqdori misli ko‘rilmagan darajada oshdi. Natijada fanning funksiya (vazifa)lari ham ortdi. Sababi har bir davr fanlar oldiga turli yechimlarni ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda edi. Binobarin fanlarning maqsadi yangi obyektiv bilimlarni kashf etish va ularni yo‘nalishlarini belgilashdan ham iborat bo‘lgandi. Fan ijtimoiy madaniy hodisadir. Shu sababli uning vazifa va funksiyalari ham keng qamrovlidir. Ularga quyidagilar kiradi: a) ilmiy bilimlarni o‘zida jamlaydi va qonun hamda va kategoriyalarni shakllantirib tushuntiradi, xususiyatlarini bayon qiladi; b) predmet va hodisalarni loyihalaydi va muayayn obyektni o‘zgartirishga yordam beradi. Texnologiyalarni o‘zgartirish, zamonaviylashtirishda yetakchilik qiladi. Madaniy funksiyaga ega. Inson faoliyatini yengillashtiradi. Dunyoqarashni shakllanishiga ta’sir qiladi; v) jamiyatdagi sohalarni tartibga solishda ko‘maklashadi. Zaruriyatni amalga oshiradi. Faraz va taxminlarni isbotlaydi. Yangiliklarni, salbiy, ijobiy tomonlarini tasdiqlashda qatnashadi; g) xalq xo‘jaligini turli tarmoqlar uchun bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishga yordam beradi. Imkoniyatlarni ro‘yobga chiqaradi; d) rejalar tuzishda, usullarni ishlab chiqish va amaliyotda tatbiq etish yo‘llarini belgilaydi. Fan ijtimoiy taraqqiyotda yetakchi kuch vazifa va funksiyalarni bajaradi. Bu o‘rinda ta’kidlash lozimki, fan falsafa bilan mustahkam aloqadadir. Aniq fanlar ma’lumot va kashfiyotlarni ijro etsa, falsafa fani ularni umumlashtirib, xulosalarni beradi. Barcha fanlarni nazariya bilan qurollantiradi. Fan taraqqiyotiga hissa qo‘shadi. Shu sababdan ham falsafa fanlarning metodologiyasi bo‘lib xizmat qiladi. Falsafa fanining predmeti funksiyalari Bizni o‘rab turgan borliqda bir-biridan farq qiluvchi, lekin uzviy bog‘langan moddiylik va ma’naviylik, jismoniylik va ruhiylik, obyektivlik va subyektivlik mavjuddir. Shuning uchun ham falsafa olam to‘g‘risida birdan-bir to‘liq tasavvur berish uchun xizmat qiladi. Hayotdagi jarayonlar nimalardan iborat? Unda nimalar harakat qiladi, moddiylikmi yoki ma’naviylikmi? Fizik jismmi yoki ruhiyatmi, obyektmi yoki subyektmi, tabiatmi yoki ongmi, bu-bir tomondan, ikkinchi tomondan esa, inson tafakkuri olamni bila oladimi, uning rivojlanish qonunlari to‘g‘risida fikr yurita oladimi, fikr yuritish natijasida obyektiv borliqni o‘zgartirib, kerakli tomonga bura oladimi. Dunyo o‘tkinchimi yoki abadiymi? Uning boshlanishi bo‘lganmi? Oxiri qachon bo‘ladi? Dunyodagi borliq nima? Borliqda nimalar, kimlar harakat qiladi? Dunyoning bir butunligi nimada? Uning tizimi nimalardan tashkil topgan? Boshqa koinotlar bormi? Olamning rivojlanishi qanday qonuniyatlarga bo‘ysunadi? Hayotni o‘zi nima, unda yashash shartmi? Yashashdan maqsad nima? Odamning paydo bo‘lishi va ongning taraqqiy qilishi nimalarga va kimlarga bog‘liq? Evolyutsiya va revolyutsiya nima? Ongning tabiatga va jamiyatga ta’siri bormi? E’tiqod, iymon nima? Insonlarni umuman, azaldan nimalar qiziqtirib kelgan, degan masalalarni hal qilish amaliyotda muhimdir. Ilmiybaza.uz Ana shu jarayonlarning ba’zilarini tekshirish predmeti, aniq fanlar bo‘lishi bilan birga falsafiy muammolar hamdir. Borliq faoliyatini subyektiv xohishlar belgilamaydi. Narsa va hodisalar faoliyati umumiy va xususiy qonunlar bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan tabiatni, ijtimoiy hayotni alohida xususiy fanlar qonunlari ham o‘rganadi. Bu narsa va hodisalar o‘rtasida hukmron bo‘lgan umumiy bog‘lanishlar borki, ularni eng umumiy bo‘lgan falsafiy qonunlar o‘rganadi. Shu sababli bu qonunlar falsafaning predmeti, bahs-mavzui bo‘lib hisoblanadi. Falsafa avvalo, ong va tabiat, tafakkur va borliq, jamiyat va inson o‘rtasidagi aloqadorliklarning eng umumiy tomonlarini o‘rganadi. Falsafa ushbu muammoning yechimini o‘rganish bilan materiya ta’limoti to‘g‘risida fikr yuritib, uning xususiyati nima, ong qanday paydo bo‘lgan, ongning shakl va tuzilishi qanday, uning nisbiy xarakteri va faolligi to‘g‘risidagi savollarga javob beradi. Falsafa olam taraqqiyotini hisobga olgan holda, ongning tabiiy jarayonlar va hodisalarga umumiy munosabatini, ularning ta’sirini shakllarini tekshiradi. Falsafa predmetiga olamni bilish jarayoni ham kiradi. Binobarin, falsafaning predmeti tabiat, jamiyat rivojining hamda inson tafakkuri taraqqiyotining umumiy qonunlaridir. Falsafada qarama-qarshiliklar birligi va kurashi, miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlariga o‘zaro o‘tish, inkorni inkor qonunlari borki, bular predmet va hodisalarni o‘rganishda muhim bosqichlardir. Narsa va hodisalar o‘rtasidagi aloqadorliklar falsafiy kategoriyalar orqali tushuntiriladi. Bu kategoriyalar mohiyat va hodisa, sabab va oqibat, imkoniyat va voqelik, zaruriyat va tasodif, mazmun va shakl va boshqalardir. Dunyoda umumiy va xususiy qonunlar obyektiv mavjud bo‘lib, ular bir–biri bilan doimiy aloqada bo‘ladi. Shuning uchun ham aniq fanlarni o‘rganmasdan turib dunyoning umumiy qonunlarini o‘rganish mushkul. Boshqa tomondan umumiy qonunlar to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lmasdan turib, xususiy fanlar qonunlarini bilish mumkin emas. Demak, falsafa predmetiga ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong, ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlari, bazis va ustqurma, xalq ommasi, sinflar, shaxs, dohiylar, zaruriyat va erkinlik to‘g‘risidagi muammolar ham kiradi. Keyingi paytlarda falsafa, logika, estetika, etika kabi sohalarni ham qayta tahlil qilishda va xulosalashda muhim qadamlar qo‘ydi. Falsafiy muammolar doimo yangilanib turadi. Chunki, eski, an’anaviy masalalar yangi jihatlarni keltirib chiqaradi. Bu jihatlar maxsus tadqiqot zarurligini taqozo qiladi. Hozirgi davrda milliy falsafani rivojlanishi va xalqaro aloqalarni tashkil etishning ahamiyati Falsafada milliylik va umuminsoniylik haqida turlicha fikrlar o‘rtaga tashlanadi. Falsafa o‘z mohiyati jihatidan o‘zining muhokama obyekti sifatida mazkur masalalarni ham qamrab olgan. Markscha- lenincha falsafa milliylik va umuminsoniylikni ham biryoqlamalik bilan hal etgan. Chunki, bu ta’limotda sinfiylik nuqtai nazari o‘ta mubolag‘alashtirilgan edi. Shu munosabat bilan milliy falsafa haqida fikr yuritilganda, har bir xalqning manfaatlari ham nazarda tutilishi kerak. Falsafiy fikrlarning o‘zi shu milliylikdan, aniqrog‘i, xalq hisoblangan Ilmiybaza.uz millatlar faoliyatidan kelib chiqadi. Ya’ni, yakkalikdan umuminsoniylikka qarab borib, muammolarni o‘rtaga qo‘yadi va uni yechishga yordam beradi. Demak, falsafa fani har bir millatning faoliyatidan kelib chiqib umumiy xulosalar chiqaradi. Shu munosabat bilan aytish mumkinki, o‘zbek milliy falsafasi ham mavjud bo‘lib, u o‘ziga xos xususiyatlarni qamrab oladi. O‘zbek falsafasi ham boshqa millatlar singari uzoq tarixiy manbalar asosida shakllangan, rivojlangan, rivojlanayapti. To‘g‘ri, falsafa fanining millatlar nomi bilan bog‘lanishi falsafada kamdan-kam tilga olinadi. Chunki, bunday yondoshish O‘zbekiston hududida eramizgacha bo‘lgan davrlarda yashagan ajdodlarimiz ham borliq va koinot, inson ruhiyati va ilohiyot, bilish va haqiqat, jamiyat va hayvonot olami sirlarini bilishga intilganlariga shubha yo‘q. Zero, bu sohalar qadimiy falsafiy tafakkur yuritish natijasidir. Ana shu tafakkur yuritish alohida mamlakatda, alohida millatga oid bo‘lsa ham, boshqa mamlakat va millatlar tafakkuridek o‘ta mustaqil bo‘lgan. Ammo boshqa millatlar faoliyati bilan bog‘langan. Tajriba, fikr almashilgan. Har bir millat o‘zining qadriyatlari va urf-odatlarini, milliyligini tiklaganki, keyinchalik davr o‘tishi bilan ularni avlodlar tahlil qilaboshlaganlar va o‘z millatlarining falsafasini paydo qilganlar. Bundan o‘zbek falsafasi ham istisno emas.Ta’kidlash lozimki, o‘zbek falsafasini shakllanishiga ta’sir qilgan omillardan biri shuki, bu O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasida o‘zbek xalqi ko‘proq o‘troq holda yashagan. O‘zbek ajdodlari azaldan hunarmandchilik, savdogarchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Shu turmush tarzining o‘zi tabiat, jamiyat, inson tafakkuri faoliyatlarini tahlil qilish zaruriyatiga aylangan. Faoliyatdagi zaruriy muammolarni yechishning yo‘l- yo‘riqlari izlangan. Ayniqsa, ma’lumki, o‘zbek davlatchiligi tarixi uzoq-uzoq davrlarga borib taqaladi. Ravshanki, davlatchilikning tashkil topishi, uni ifoda qilish, mohiyatini anglash falsafiy fikrlarni kelib chiqishiga sababchi ham bo‘lgan. Ibtidoiy tuzumning yemirilishi unga nisbatan yuqoriroq rivojlanishga ega bo‘lgan tuzumni paydo bo‘lishi borliq haqidagi tushuncha va tasavvurlarni yanada mukammallashtirishga olib kelgan. O‘zbek xalqi ajdodlari tarixiga e’tibor qaratiladigan bo‘lsa, undagi tarixiy yodgorliklar, rivoyat va asotirlar, ertaklar, afsonalar rang-barang turmush tarzlarini o‘zlarida ifoda etgan. Ulardagi voqealar tafsiloti davrlar rivojidan darak beradi. Asta-sekinlik bilan borgan taraqqiyot, insonlar faoliyatini bir yo‘nalishda emas, balki turli yo‘nalishlarga burib yuborgan. Natijada qarama-qarshi fikrlar paydo bo‘lganki, bu fikrlar borliq to‘g‘risida bo‘lib, borliqni turlicha ifodalaganlar. Afsonaviy, diniy qarashlarda o‘z aksini topgan. Natijada falsafiy qarashlar paydo bo‘lgan. Qadimgi dunyoda Movarounnahr hududida zardushtiylik dinini aniqrog‘i, yakka xudolik haqidagi fikrlarni kelib chiqishi yangi davr falsafiy qarashlarini shakllantira boshlagan. Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma», Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hotamnoma» va boshqa bir qancha ilmiy-adabiy manbalarda ko‘rsatilgan hayratomuz voqealar, xalqlar haqida ma’lumotlar, insonlarning turmush tarzi jarayonlari o‘zbek falsafasining qadimdan mavjudligidan dalolat beradi. Gerodot, Strabon va boshqa qadimgi allomalar o‘zbek xalqining ajdodlari haqida o‘z vaqtida mukammal fikrlarni yozib qoldirganlarki, bu fikrlar turli sohadagi olimlarimiz tomonidan yanada chuqurroq o‘rganilishni taqozo etadi. Ilmiybaza.uz O‘zbeklar tarixida shu jarayon diqqatga sazovorki, boshqa hududlarda bo‘lgani kabi davr o‘tishi bilan fikrlar ham o‘zgara borgan. Oddiylikdan murakkablikka qarab borgan. Masalan, zardushtiylik, moniylik, mazdakiylik, sarbadorlik, tasavvufiylik hara- katlari o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmagan. Xalq irodasi, uning falsafasi orqali maydonga kelgan, rivojlangan. Keyinchalik jaddidchilik ta’limotlari paydo bo‘ldi. XX asrning oxirida esa istiqlol falsafasi qad ko‘tardi. Shu sababli ham o‘zbek falsafasini o‘rtaga qo‘yish va uni o‘rganish davr taqozosidir. Hozirgi o‘zbek falsafasining shakl- lanishida milliy faylasuflar asarlarini nazarda tutish o‘zbek falsa- fasining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash va yo‘nalishlarini aniqlash imkoniyatini beradi. XX asr o‘rtalaridan boshlab O‘zbekistondagina emas, sobiq ittifoq respublikalari o‘rtasida ham e’tibor- ga sazovor bo‘lgan bir qancha O‘zbekiston faylasuflari yetishi chiqdi. Asarlari o‘z davrini aks ettirgan bo‘lsada, ularni o‘rganish foydadan xoli bo‘lmaydi. Bu faylasuflar qatoriga I.M.Mo‘minov, E.Yusupov, S.Shermuhamedov, J.Boboyev, M.Baratov, X.Po‘latov, O.M.Xayrullayev, J.Tulenov, A.Ortiqov, M.Abdullayeva, T.Mahmu- dov, Z.Qodirova, V.Alimasov, N.Hakimov, O.Fayzullayev, A.Va- liyev, M.Hasanov, Y.Jumaboyev, I.Soifnazarov, Z.G‘ofurov, A.Ja- lolov, X.Aliqulov, R.Nosirov, Q.Nazarov, E.Hoshimova, R.Imoma- liyeva, T.Mahmudov, R.Taganov, F.Abdurahmonov, A.Abdusaidov, S.Azimov, S.Otamuradov, B. Ziyomuhamedov, V.I.Zohidov, I.Karimov, Z.Davronov, O.Fayziyev. S.P.Tursunmuhamedov, Q.Xonazarov, Yu.Sh.Shodimetov, U.Haydarov, B.Ismoilov, S.Mamashokirov, J.Ramatov, K.Sodiqov, X.Shayxova, I.Xo‘jamurodov, J.Ya.Yaxshilikov, I.Ergashev, U.Qoraboyev, U.Abilov, M.A.Abdullayev, T.Abdushukurov, B.Aliyev, M.Ahmedova, A.Begmatov, M.Boltayev, X.F.Vohidov, E.X.Bobomurodov, S.Komilova, S.Rahimov, S.Sanginov, I.Jaborov, J.Jaborov, B.R.Karimov, N.Najimov, O.P.Umrzoqova, B.T.To‘ychiyev, A.Q.Qodirov, A.G‘.Qahhorov, M.Qahhorova, A.Choriyev, S.Choriyev, M.Xolmatova, X.Yu.Salomova, B.O.To‘rayev, E.U.Umarov va boshqalarni kiritish mumkin. Mazkur nomlari tilga olingan va olinmagan faylasuflar falsafaning turli sohalarini rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shgan olimlar bo‘lib, ular yozgan asar va ilmiy ishlar davr talabidan kelib chiqqan va ba’zi muammolarni ma’lum ma’noda hal etishga yordam bergan. Bu faylasuflarning XX asrning oxirgi yillarida yozgan asarlari ko‘proq, mustaqillik, istiqlol falsafasiga qaratildi. Bular qatoriga A.M.Jalolovning «Inson omili, falsafa, mafkura, siyosat» T., 1991., «O‘zbekiston: mustaqillik, ma’naviyat, mafkura» T., 1996y., «Istiqlol ufqlari»T., 1998y.; E.Yusupovning «Istiqlol yo‘nalishida», I. Ergashevning «Mustaqillik, siyosat va qishloq» T., 1995y., S. Shermuhamedovning «Falsafa fani yangilanishining ba’zi muammolari» T., 1996 y., «Madaniyat va sivilizatsiya»T., 1996 y. N.Shermuxammedovaning “Falsafa” T.,”Noshir” 2012., “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi” T.,Fan va texnologiya 2014, Z. Davronovning “Ilmiy ijod metodologiyasi,” T.,Iqtisod-moliya 2007., “Ekologiyaning ijtimoiy siyosiy falsafiy asoslari” ((hammualliflikda) T.,Iqtisod- moliya 2006), Sh.I.Xaitovning “O‘zbekiston falsafa tarixi” (T., Noshir 2011), “Murosa va O‘zbekiston falsafa tarixiga kirish” (T.2006), J.Yaxshilikov, N.E.Muxammadiyevlarning “Milliy g‘oya – taraqqiyot strategiyasi” (T., “Fan” 2017), I.Saifnazarov va boshqalarning “Fanning falsafiy masalalari” (T. “Fan Ilmiybaza.uz texnologiya” 2007), B.To‘rayevning tanlangan asarlari ikki jild (T.2015), O.Fayzullayevning “Falsafa va fanlar metodologiyasi” (T.2006), V.Alimasovning “Falsafa yoxud fikrlash san’ati” (T.2008) kabilarni nazarda tutish mumkin. Albatta milliy falsafa yakka holda rivojlanmaydi shu sababli barcha millatlarga oid bo‘lgan falsafa bilan ham faylasuflarimiz shug‘illanishi o‘ta muhimdir ularning falsafiy asarlarini tarjima qilish davir talabidir. (Ushbu mualliflarning va boshqa nomlari tilga olinmagan faylasuflarning har biri tomonidan nashr etilgan o‘nlab asarlari chop etilgan bo‘lsada, ularning barchasini ushbu sahifani cheklanganligi hisobga olib darslikga kiritish imkoni bo‘lmadi, uning uchun uzr so‘raymiz)