FALSAFANING METOD, QONUN VA KATEGORIYALARI

Yuklangan vaqt

2024-04-07

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

67,8 KB


FALSAFANING METOD, QONUN VA KATEGORIYALARI REJA: 1. Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. 2. Qonun tushunchasi. Falsafaning asosiy qonunlari. 3. Kategoriya tushunchasi va ularning turlari. 4. Falsafada metod, metodologiya va metodika tushunchalari. Mavzuning tayanch iboralari: o`zgarish, harakat, o`zaro aloqadorlik, taraqqiyot;eng umumiy, umumiy va xususiy aloqadorlik, dialektika, determinizm, indeterminizm, sinergetika; qonun, bog’lanish, kategoriya, sifat, miqdor, me’yor, inkor, vorislik, ziddiyat, sinergetika. 1. Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. Jahon siyosiy hayotidagi jiddiy o`zgarishlar, shuningdek O`zbekistonda milliy istiqlolning amalga oshirilishi falsafadagi ko`pgina an’naviy tushunchalarga yangicha tafakkur nuqtai-nazardan qarashni taqozo qiladi. Taraqqiyot, uning manbai, dialektika kabi tushunchalarga bugungi fan, ijtimoiy hayot tajribalari asosida yondashilayotganligining sababi ravshan. Dialektika o`rniga sinergetika (ilmiy tadqiqotlarning fanlararo yo`nalishi haqidagi metod)ni qo`yish, qarama- qarshiliklarning kurashi haqidagi ta’limot o`rniga ularning uyg’unligi, revolyutsiya FALSAFANING METOD, QONUN VA KATEGORIYALARI REJA: 1. Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. 2. Qonun tushunchasi. Falsafaning asosiy qonunlari. 3. Kategoriya tushunchasi va ularning turlari. 4. Falsafada metod, metodologiya va metodika tushunchalari. Mavzuning tayanch iboralari: o`zgarish, harakat, o`zaro aloqadorlik, taraqqiyot;eng umumiy, umumiy va xususiy aloqadorlik, dialektika, determinizm, indeterminizm, sinergetika; qonun, bog’lanish, kategoriya, sifat, miqdor, me’yor, inkor, vorislik, ziddiyat, sinergetika. 1. Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. Jahon siyosiy hayotidagi jiddiy o`zgarishlar, shuningdek O`zbekistonda milliy istiqlolning amalga oshirilishi falsafadagi ko`pgina an’naviy tushunchalarga yangicha tafakkur nuqtai-nazardan qarashni taqozo qiladi. Taraqqiyot, uning manbai, dialektika kabi tushunchalarga bugungi fan, ijtimoiy hayot tajribalari asosida yondashilayotganligining sababi ravshan. Dialektika o`rniga sinergetika (ilmiy tadqiqotlarning fanlararo yo`nalishi haqidagi metod)ni qo`yish, qarama- qarshiliklarning kurashi haqidagi ta’limot o`rniga ularning uyg’unligi, revolyutsiya o`rniga evolyutsiya, dialektika o`rniga murosasozlik falsafasini qo`yish tendentsiyalari ko`zga tashlanadi. Bu takliflarda jon bor ekanligini ta’kidlash bilan birga, har qanday ta’limotlar qorishmasini falsafa o`rniga tiqishtirish falsafaning ming yillarni o`z ichiga olgan boy tajribasidan, muammolaridan voz kechishga olib kelmasligini ham esdan chiqarmaslik kerak. Biz mazkur mavzuni yoritishda o`zgarish, harakat, taraqqiyot, bog’lanish tushunchalari mazmunini bilib olish lozim. Shuni alohida ta’kidlash joizki, olamdagi narsa-hodisalar eng kichik zarrachalardan tortib, to osmon jismlarigacha, oddiy organizmlardan tortib, to inson jamiyatiga qadar doimo o`zgarish, harakat va rivojlanish jarayonlarini boshidan kechirib turadi, ular o`rtasida abadiy o`zaro aloqadorlik, o`zaro ta’sir, o`zaro bog’liqlik amal qiladi. Tevarak-atrofimizda hech qachon biror-bir hodisa o`zgarishsiz, harakatsiz voqe bo`lmaydi. Shunday ekan o`zgarish harakat, o`zaro bog’lanish, taraqqiyot chegaralarining qisqacha falsafiy ma’nosini tushunib olishimiz kerak. «Harakat» tushunchasi kundalik muloqotda olamda yuz beradigan har qanday o`zgarish ma’nosini bildiradi. Bu - jismning makonda o`rin almashinishi deganidir. Falsafiy tilda esa mexanik harakat atalib, uning eng oddiy shaklidir. Oldingi Ma’ruzalarimizda qayd etilganidek, harakatning bir qadar murakkab shakllari (fizik, ximik, biologik, ijtimoiy va b.) ham mavjud. Harakatning barcha shakllari o`zaro bog’langandir. Chunonchi, oddiy mexanik harakatni olib ko`raylik. U oddiy qismlarning bir-biriga o`tishi, elektromagnit va gravitatsion maydonlarning o`zaro ta’siri, mikroolamdagi kuchli va kuchsiz o`zaro ta’sirlarning keng miqyosdagi jarayonlari bilan belgilanadi. Harakat shakllari bir-biriga o`tib turadi, harakat hech qachon mutloq sukunat holatida bo`lmaydi, binobarin, sukunatning o`zi ham harakatdir, shunday harakatki, bunda narsa-hodisalarning sifat ko`rinishi o`zini saqlab turadi, ularning shakli va makondagi o`rni esa buzilmaydi, biroq muayyan o`zgarishlarni boshidan kechiradi. Ko`rinadiki, harakat, bir tomondan, moddiy jismlar, shuningdek ularni tashkil etadigan elementlar o`rtasidagi aloqadorlikning natijasi, ikkinchi tomondan, ulardagi o`zgarishlar tarzidir. O`zgarishlar makondagi oddiy siljishdan tortib, murakkab ijtimoiy rivojlanishlargacha takomillashib boradi. o`rniga evolyutsiya, dialektika o`rniga murosasozlik falsafasini qo`yish tendentsiyalari ko`zga tashlanadi. Bu takliflarda jon bor ekanligini ta’kidlash bilan birga, har qanday ta’limotlar qorishmasini falsafa o`rniga tiqishtirish falsafaning ming yillarni o`z ichiga olgan boy tajribasidan, muammolaridan voz kechishga olib kelmasligini ham esdan chiqarmaslik kerak. Biz mazkur mavzuni yoritishda o`zgarish, harakat, taraqqiyot, bog’lanish tushunchalari mazmunini bilib olish lozim. Shuni alohida ta’kidlash joizki, olamdagi narsa-hodisalar eng kichik zarrachalardan tortib, to osmon jismlarigacha, oddiy organizmlardan tortib, to inson jamiyatiga qadar doimo o`zgarish, harakat va rivojlanish jarayonlarini boshidan kechirib turadi, ular o`rtasida abadiy o`zaro aloqadorlik, o`zaro ta’sir, o`zaro bog’liqlik amal qiladi. Tevarak-atrofimizda hech qachon biror-bir hodisa o`zgarishsiz, harakatsiz voqe bo`lmaydi. Shunday ekan o`zgarish harakat, o`zaro bog’lanish, taraqqiyot chegaralarining qisqacha falsafiy ma’nosini tushunib olishimiz kerak. «Harakat» tushunchasi kundalik muloqotda olamda yuz beradigan har qanday o`zgarish ma’nosini bildiradi. Bu - jismning makonda o`rin almashinishi deganidir. Falsafiy tilda esa mexanik harakat atalib, uning eng oddiy shaklidir. Oldingi Ma’ruzalarimizda qayd etilganidek, harakatning bir qadar murakkab shakllari (fizik, ximik, biologik, ijtimoiy va b.) ham mavjud. Harakatning barcha shakllari o`zaro bog’langandir. Chunonchi, oddiy mexanik harakatni olib ko`raylik. U oddiy qismlarning bir-biriga o`tishi, elektromagnit va gravitatsion maydonlarning o`zaro ta’siri, mikroolamdagi kuchli va kuchsiz o`zaro ta’sirlarning keng miqyosdagi jarayonlari bilan belgilanadi. Harakat shakllari bir-biriga o`tib turadi, harakat hech qachon mutloq sukunat holatida bo`lmaydi, binobarin, sukunatning o`zi ham harakatdir, shunday harakatki, bunda narsa-hodisalarning sifat ko`rinishi o`zini saqlab turadi, ularning shakli va makondagi o`rni esa buzilmaydi, biroq muayyan o`zgarishlarni boshidan kechiradi. Ko`rinadiki, harakat, bir tomondan, moddiy jismlar, shuningdek ularni tashkil etadigan elementlar o`rtasidagi aloqadorlikning natijasi, ikkinchi tomondan, ulardagi o`zgarishlar tarzidir. O`zgarishlar makondagi oddiy siljishdan tortib, murakkab ijtimoiy rivojlanishlargacha takomillashib boradi. Yuqoridagi fikrlarga chuqurroq e’tibor berilsa, o`zgarish, harakat jarayonlari narsa- hodisalar o`rtasida yuz beradigan o`zaro aloqadorlik, o`zaro bog’lanishsiz amal qila olmasligiga ishonch hosil qilamiz. Aytish mumkinki, narsa-hodisalarning o`zgarishi, harakati va rivojlanishiga ular o`rtasidagi bog’lanish va aloqadorlik, ta’sir va aks ta’sir sabab bo`ladi. Biroq har qanday bog’lanish ham rivojlanishga olib kela bermaydi. Buning sababi shundaki, ular mohiyati, ta’sir ko`lami va doirasi jihatidan rang-barang bo`lib, zaruriy va tasodifiy, ichki va tashqi, bevosita va bilvosita, muhim va muhim bo`lmagan turlarga bo`linadi. Shu ma’noda olamda boshqa narsa-hodisalardan alohida, ular bilan bog’lanmagan, o`zaro aloqadorlikda va ta’sirda bo`lmagan voqea-hodisa mavjud emas1. Taraqqiyot - borliqni, undagi narsa va hodisalarni quyidan yuqori holatga tomon harakat qilish jarayoni bo`lib, buning natijasida eski sifat o`rniga yangi sifat vujudga keladi. Taraqqiyotning ibtidosi bo`lganidek, intihosi ham bo`ladi. Biror davrning tugashi yangi davrning ibtidosini boshlab beradi. Yangi davrda o`tgan zamonning ba`zi xususiyatlari takrorlanishi muqarrar. Taraqqiyotni turli metodlar, nazariyalar o`rganadi. Masalan: metafizika, dialektika, sinergetika, mantiq va x.k. Taraqqiyot - borliq, undagi narsa va hodisalar miqdor o`zgarishlarining sifat o`zgarishlariga o`zaro o`tish, qarama-qarshiliklar birligi va kurashi, inkorni inkor jarayonidir. Taraqqiyot oddiy miqdor o`zgarishlari emas, balki sifat o`zgarishlaridir. Falsafada shu asosda rivojlanish va taraqqiyot qonunlari tadqiq etiladi. Qonunlar borliqdagi narsa va hodisalarning aloqa va bog’lanishlari ifodasidir. Eng qadimgi zamonlardan buyon odamlar borliqdagi hodisa va buyumlar orasida o`zaro bog’lanish, o`zaro ta’sir va munosabatlar borligini payqaganlar. Bu - olamga taraqqiyot nuqtai nazardan yondashuv natijasi edi. «Dialektika» so`zi asli qadimgi yunon tiliga mansub bo`lib, uni Sharq mamlakatlari ilmida, xususan arab tilida ilk bor Abu Nasr Forobiy «jadl», «jadli», «jadal» tarzida qo`llagan. «Jadal» so`zi harakat, tezlik, tezlanish, rivojlanish, o`zgarish, intilish kabi ma’nolarni anglatadi. Tabiat va jamiyatdagi barcha hodisalar nedir bir narsaning ta’siri, 1Фалсафа. Маърузалар матни. Т., 2000, 169-170-б. Yuqoridagi fikrlarga chuqurroq e’tibor berilsa, o`zgarish, harakat jarayonlari narsa- hodisalar o`rtasida yuz beradigan o`zaro aloqadorlik, o`zaro bog’lanishsiz amal qila olmasligiga ishonch hosil qilamiz. Aytish mumkinki, narsa-hodisalarning o`zgarishi, harakati va rivojlanishiga ular o`rtasidagi bog’lanish va aloqadorlik, ta’sir va aks ta’sir sabab bo`ladi. Biroq har qanday bog’lanish ham rivojlanishga olib kela bermaydi. Buning sababi shundaki, ular mohiyati, ta’sir ko`lami va doirasi jihatidan rang-barang bo`lib, zaruriy va tasodifiy, ichki va tashqi, bevosita va bilvosita, muhim va muhim bo`lmagan turlarga bo`linadi. Shu ma’noda olamda boshqa narsa-hodisalardan alohida, ular bilan bog’lanmagan, o`zaro aloqadorlikda va ta’sirda bo`lmagan voqea-hodisa mavjud emas1. Taraqqiyot - borliqni, undagi narsa va hodisalarni quyidan yuqori holatga tomon harakat qilish jarayoni bo`lib, buning natijasida eski sifat o`rniga yangi sifat vujudga keladi. Taraqqiyotning ibtidosi bo`lganidek, intihosi ham bo`ladi. Biror davrning tugashi yangi davrning ibtidosini boshlab beradi. Yangi davrda o`tgan zamonning ba`zi xususiyatlari takrorlanishi muqarrar. Taraqqiyotni turli metodlar, nazariyalar o`rganadi. Masalan: metafizika, dialektika, sinergetika, mantiq va x.k. Taraqqiyot - borliq, undagi narsa va hodisalar miqdor o`zgarishlarining sifat o`zgarishlariga o`zaro o`tish, qarama-qarshiliklar birligi va kurashi, inkorni inkor jarayonidir. Taraqqiyot oddiy miqdor o`zgarishlari emas, balki sifat o`zgarishlaridir. Falsafada shu asosda rivojlanish va taraqqiyot qonunlari tadqiq etiladi. Qonunlar borliqdagi narsa va hodisalarning aloqa va bog’lanishlari ifodasidir. Eng qadimgi zamonlardan buyon odamlar borliqdagi hodisa va buyumlar orasida o`zaro bog’lanish, o`zaro ta’sir va munosabatlar borligini payqaganlar. Bu - olamga taraqqiyot nuqtai nazardan yondashuv natijasi edi. «Dialektika» so`zi asli qadimgi yunon tiliga mansub bo`lib, uni Sharq mamlakatlari ilmida, xususan arab tilida ilk bor Abu Nasr Forobiy «jadl», «jadli», «jadal» tarzida qo`llagan. «Jadal» so`zi harakat, tezlik, tezlanish, rivojlanish, o`zgarish, intilish kabi ma’nolarni anglatadi. Tabiat va jamiyatdagi barcha hodisalar nedir bir narsaning ta’siri, 1Фалсафа. Маърузалар матни. Т., 2000, 169-170-б. turtkisi, agar u tarkibli tizimi bo`lsa, qismlarning o`zaro ta’siri sababli ro`y beradi2. Bunday yondashuvning dastlabki namunalari zardo`shtiylikning muqaddas kitobi - «Avesto» da, keyinroq Sharq mutafakkirlari asarlarida, va nihoyat, yunon faylasuflari ijodida uchraydi. «Avesto» va «Metafizika» (Arastu) kitoblarida bayon etilgan dialektika Forobiy, Ibn Sino va boshqalar asarlarida rivojlantirilib, hozirgi zamongacha etib keldi va hanuz jahon falsafasida asosiy tamoyillardan muhimi sifatida xizmat qilib kelmoqda. Dialektikaning o`zagi hisoblangan ziddiyat haqida gapirar ekan, I.A.Karimov shunday yozadi: «endilikda yadro maydonlarida bo`layotgan qarashlar ko`p narsani hal qiladi... Aslida hayotning o`zi turli-tuman g’oyalar kurashidan, bahsu munozaralardan iborat. Taraqqiyotning ma’no-mazmuni, kerak bo`lsa, falsafasi ham ana shunda». «Million-million odamlarning qalbidagi ezgu intilishlarini, ularning hayot mazmunini ifoda qilish oson emas. Buning uchun biz dialektika qonuniyatini, ya’ni muayyan bir shaxs bilan butun bir xalq orzu-intilishlarini uyg’un holda qanday aks ettirish masalasini yaxshi tushunib olishimiz zarur»1. 2. Qonun tushunchasi. Falsafaning asosiy qonunlari. Taraqqiyot va o`zaro aloqadorlikning falsafiy g’oyalari dastlab stixiyali shaklda ifoda etilgan edi. So`ngra uzoq tarixiy taraqqiyot natijasida olamni bilish nazariyasi va metodologiyasi sifatida tarkib topadi va rivojlanadi. Taraqqiyotning qonunlari va kategoriyalari falsafa ilmining buyuk donishmandlari tomonidan kashf etilgan. Qonun nima? Qonun deb voqelikdagi buyum va hodisalar o`rtasidagi muhim, ichki, zaruriy, takrorlanadigan, ob’ektiv bog’lanishlarga aytiladi. Muhim bo`lmagan, tasodifiy bog’lanishlar qonuniyatli bog’lanishlar emas. Fan uchun qonuniyatli bog’lanishlarni o`rganish muhimdir. Fanning vazifasi qonuniyatni aniqlash va qonunni ochishdir. Qonunlar xilma-xil bo`ladi: tabiat qonunlari, jamiyat qonunlari, mantiq qonunlari, fan qonunlari va falsafiy-dialektik qonunlar. Ta’sir doirasiga ko`ra qonunlar xususiy, umumiy va eng umumiy bo`ladi. Taraqqiyot qonunlari eng umumiy qonunlar sirasiga 2Файзуллаев О. Диалектик тафаккур маъсули. - Тафаккур, 1998, 2-сон, 12-б. 1И.А.Каримов Миллий истиқлол мафкураси - халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Т. Ўзбекистон, 2000, 16, 22, 28-б. turtkisi, agar u tarkibli tizimi bo`lsa, qismlarning o`zaro ta’siri sababli ro`y beradi2. Bunday yondashuvning dastlabki namunalari zardo`shtiylikning muqaddas kitobi - «Avesto» da, keyinroq Sharq mutafakkirlari asarlarida, va nihoyat, yunon faylasuflari ijodida uchraydi. «Avesto» va «Metafizika» (Arastu) kitoblarida bayon etilgan dialektika Forobiy, Ibn Sino va boshqalar asarlarida rivojlantirilib, hozirgi zamongacha etib keldi va hanuz jahon falsafasida asosiy tamoyillardan muhimi sifatida xizmat qilib kelmoqda. Dialektikaning o`zagi hisoblangan ziddiyat haqida gapirar ekan, I.A.Karimov shunday yozadi: «endilikda yadro maydonlarida bo`layotgan qarashlar ko`p narsani hal qiladi... Aslida hayotning o`zi turli-tuman g’oyalar kurashidan, bahsu munozaralardan iborat. Taraqqiyotning ma’no-mazmuni, kerak bo`lsa, falsafasi ham ana shunda». «Million-million odamlarning qalbidagi ezgu intilishlarini, ularning hayot mazmunini ifoda qilish oson emas. Buning uchun biz dialektika qonuniyatini, ya’ni muayyan bir shaxs bilan butun bir xalq orzu-intilishlarini uyg’un holda qanday aks ettirish masalasini yaxshi tushunib olishimiz zarur»1. 2. Qonun tushunchasi. Falsafaning asosiy qonunlari. Taraqqiyot va o`zaro aloqadorlikning falsafiy g’oyalari dastlab stixiyali shaklda ifoda etilgan edi. So`ngra uzoq tarixiy taraqqiyot natijasida olamni bilish nazariyasi va metodologiyasi sifatida tarkib topadi va rivojlanadi. Taraqqiyotning qonunlari va kategoriyalari falsafa ilmining buyuk donishmandlari tomonidan kashf etilgan. Qonun nima? Qonun deb voqelikdagi buyum va hodisalar o`rtasidagi muhim, ichki, zaruriy, takrorlanadigan, ob’ektiv bog’lanishlarga aytiladi. Muhim bo`lmagan, tasodifiy bog’lanishlar qonuniyatli bog’lanishlar emas. Fan uchun qonuniyatli bog’lanishlarni o`rganish muhimdir. Fanning vazifasi qonuniyatni aniqlash va qonunni ochishdir. Qonunlar xilma-xil bo`ladi: tabiat qonunlari, jamiyat qonunlari, mantiq qonunlari, fan qonunlari va falsafiy-dialektik qonunlar. Ta’sir doirasiga ko`ra qonunlar xususiy, umumiy va eng umumiy bo`ladi. Taraqqiyot qonunlari eng umumiy qonunlar sirasiga 2Файзуллаев О. Диалектик тафаккур маъсули. - Тафаккур, 1998, 2-сон, 12-б. 1И.А.Каримов Миллий истиқлол мафкураси - халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Т. Ўзбекистон, 2000, 16, 22, 28-б. kiradi. Nemis faylasufi Gegel ana shunday qonunlardan uchtasini ochgan. Ular quyidagilar: 1. Miqdor va sifat o`zgarishlarining o`zaro bir-biriga o`tish qonuni. 2. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. 3. Inkorni inkor qonuni. Taraqqiyot qonunlaridan birinchisi miqdor o`zgarishlarining sifat o`zgarishlariga o`zaro o`tish qonuni deb yuritiladi. Mazkur qonun sifat, miqdor, me’yor kategoriyalari bilan ish ko`radi. Sifat deb narsa va hodisalarning muhim xususiyatlari majmuasiga aytiladi. Har bir narsa asosiy va asosiy bo`lmagan, muhim va muhim bo`lmagan xususiyatlarga ega. Asosiy hususiyatlar o`zgarsa, sifat ham o`zgaradi. Sifat narsa va hodisalarning o`zaro bir-biridan farqini bildiradi, ayni vaqtda sifat narsalarning umumiy tomonlarini ham ifodalaydi. Masalan, paxta o`simligini olaylik. Uning oqligi, tolasining yumshoqligi, mayinligi paxtaning asosiy bo`lmagan xususiyatlaridir. Paxta tolasining uzun-kaltaligi, pishiqligi, yo`g’on-ingichkaligi asosiy asosiy xususiyatlari bo`lib, ular birgalikda ''paxta'' degan sifat(narsa)ni tashkil etadi. Shakarning sifati uning maydaligi yoki oqligi emas, balki shirinligidir. Qalampirning sifati uning qizilligida emas, balki achchiqligidir. Sifat miqdor bilan bog’langan. Miqdor nima? Miqdor deb narsalarning soni, katta-kichikligi, hajmi va boshqa kattaliklarni ifodalovchi tushunchaga aytiladi. Miqdor narsalar o`xshashligi, bir xilligini bildiradi. Masalan: aholining soni miqdorni bildiradi. Sifat va miqdor o`zaro bog’langan, ular birligining me’yor (o`lchov) ta’minlaydi. Sifat va miqdor nisbati shundayki, miqdor o`zgarsa, narsa o`zgarmay qolishi mumkin. Biroq uning ham me’yori bor. Xalq maqolida aytilganidek, «toma-toma ko`l bo`lur, tommay qolsa, cho`l bo`lur», «oz-oz o`rganib dono bo`lar». Boshqa bir misol: suvni qizitishni ma’lum nuqtagacha davom ettirsak, suv o`z sifatini o`zgartirmaydi, biroq bu jarayon yanada davom ettirilsa, harorat yuz darajagacha etgach, suv bug’ga aylanadi, demak sifat o`zgarishi yuz beradi. Bunda suvning me’yori buziladi. Me’yor nima? Me’yor - sifat va miqdor birligidir. Me’yor shunday bir chegaraki, uning ichida miqdor o`zgaraveradi, sifat esa ma’lum vaqtgacha o`zgarmaydi. Har bir kiradi. Nemis faylasufi Gegel ana shunday qonunlardan uchtasini ochgan. Ular quyidagilar: 1. Miqdor va sifat o`zgarishlarining o`zaro bir-biriga o`tish qonuni. 2. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. 3. Inkorni inkor qonuni. Taraqqiyot qonunlaridan birinchisi miqdor o`zgarishlarining sifat o`zgarishlariga o`zaro o`tish qonuni deb yuritiladi. Mazkur qonun sifat, miqdor, me’yor kategoriyalari bilan ish ko`radi. Sifat deb narsa va hodisalarning muhim xususiyatlari majmuasiga aytiladi. Har bir narsa asosiy va asosiy bo`lmagan, muhim va muhim bo`lmagan xususiyatlarga ega. Asosiy hususiyatlar o`zgarsa, sifat ham o`zgaradi. Sifat narsa va hodisalarning o`zaro bir-biridan farqini bildiradi, ayni vaqtda sifat narsalarning umumiy tomonlarini ham ifodalaydi. Masalan, paxta o`simligini olaylik. Uning oqligi, tolasining yumshoqligi, mayinligi paxtaning asosiy bo`lmagan xususiyatlaridir. Paxta tolasining uzun-kaltaligi, pishiqligi, yo`g’on-ingichkaligi asosiy asosiy xususiyatlari bo`lib, ular birgalikda ''paxta'' degan sifat(narsa)ni tashkil etadi. Shakarning sifati uning maydaligi yoki oqligi emas, balki shirinligidir. Qalampirning sifati uning qizilligida emas, balki achchiqligidir. Sifat miqdor bilan bog’langan. Miqdor nima? Miqdor deb narsalarning soni, katta-kichikligi, hajmi va boshqa kattaliklarni ifodalovchi tushunchaga aytiladi. Miqdor narsalar o`xshashligi, bir xilligini bildiradi. Masalan: aholining soni miqdorni bildiradi. Sifat va miqdor o`zaro bog’langan, ular birligining me’yor (o`lchov) ta’minlaydi. Sifat va miqdor nisbati shundayki, miqdor o`zgarsa, narsa o`zgarmay qolishi mumkin. Biroq uning ham me’yori bor. Xalq maqolida aytilganidek, «toma-toma ko`l bo`lur, tommay qolsa, cho`l bo`lur», «oz-oz o`rganib dono bo`lar». Boshqa bir misol: suvni qizitishni ma’lum nuqtagacha davom ettirsak, suv o`z sifatini o`zgartirmaydi, biroq bu jarayon yanada davom ettirilsa, harorat yuz darajagacha etgach, suv bug’ga aylanadi, demak sifat o`zgarishi yuz beradi. Bunda suvning me’yori buziladi. Me’yor nima? Me’yor - sifat va miqdor birligidir. Me’yor shunday bir chegaraki, uning ichida miqdor o`zgaraveradi, sifat esa ma’lum vaqtgacha o`zgarmaydi. Har bir narsaning o`z me’yori bor. Masalan: suvning me’yori 100 daraja, oltinniki 1063 daraja, misniki 1083 daraja va h.k. Me’yor buzilsa, sifat o`zgaradi. SHuning uchun tabiat, jamiyat, shaxsiy hayotda hech narsa me’yoridan oshmasligi kerak, aks holda emirilish yuz beradi. Gapning ham me’yori bor, ovqat tuzi me’yoridan oshsa, uni isteomol qilish mumkin bo`lmay qoladi, kulgu me’yori buzilsa, yig’iga aylanadi, tejash me’yoridan oshsa, xasislik kelib chiqadi. Ulug’ faylasuf shoir Mirzo Bedilning quyidagi so`zlarini yodlab olish foydadan xoli emas: «Uzluksiz shodlik ham keltiradi g’am, haddan ortiq bazm - misoli motam». Sifat o`zgarishi «sakrash» lar orqali yuz beradi. Sakrash deb eski sifat o`rniga yangi sifatning vujudga kelishiga aytiladi. Sakrash taraqqiyotdagi tub burilishdir; sakrash davrida taraqqiyotda uzilish bo`ladi, ammo narsaning rivoji davom etadi va tezlashadi. Masalan: 1991 yil 31 avgustda O`zbekistonda sifat o`zgarishi (sakrash) yuz berdi, 1-sentyabr - Mustaqillik kuni deb e’lon qilindi, milliy rivojlanishning tezlashuvi uchun zamin yaratildi. Hayotning paydo bo`lishi, dehqonchilikda yangi navlarning yaratilishi, tub ijtimoiy o`zgarishlar «sakrash» ga misol bo`ladi. Bilimda texnikaning paydo bo`lishi, yangi texnologiyalarning ixtiro qilinishi ham shunday. Tezlik bilan bo`ladigan sakrashlar bilan asta-sekin bo`ladigan sakrashlarni farq qilish kerak. Ammo har ikkisining mohiyati ham bitta: sifat o`zgarishiga olib keladi. Sifat o`zgarishi taraqqiyotdagi uzilish paytini ifodalasa, miqdoriy o`zgarish uzluksizlikni bildiradi. Taraqqiyot uzluklik va uzluksizlik birligidan iborat. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. Hozirgi davrda murosa falsafasini olg’a surayotgan ayrim tadqiqotchilar qarama-qarshiliklar birligi va kurash qonuniga qandaydir e’tiborsizlik bilan qaramoqdalar. Bu qonunda ayb yo`q. Ayb hamma vaqt o`zimizda, undan qanday foydalana bilishimizda. Qarama-qarshiliklar, ziddiyatlarni mutloqlashtirish bir yoqlamalikka, siyosatda xatolarga olib kelishini yaqin o`tmishda ko`rdik. Taraqqiyotning bu qonuni mazmunini to`g’ri tushunmaslik tabiatda qarama-qarshiliklarni, jamiyatdagi ob’ektiv ziddiyatlarni inkor qilishga, hayotni rangsiz, bo`yoqsiz tasvirlashga, nihoyat sub’ektivizmga olib kelishi mumkin. Bunda bir xatardan qochaman deb ikkinchisiga giriftor bo`lishi ehtimoli yo`q emas. Bu narsaning o`z me’yori bor. Masalan: suvning me’yori 100 daraja, oltinniki 1063 daraja, misniki 1083 daraja va h.k. Me’yor buzilsa, sifat o`zgaradi. SHuning uchun tabiat, jamiyat, shaxsiy hayotda hech narsa me’yoridan oshmasligi kerak, aks holda emirilish yuz beradi. Gapning ham me’yori bor, ovqat tuzi me’yoridan oshsa, uni isteomol qilish mumkin bo`lmay qoladi, kulgu me’yori buzilsa, yig’iga aylanadi, tejash me’yoridan oshsa, xasislik kelib chiqadi. Ulug’ faylasuf shoir Mirzo Bedilning quyidagi so`zlarini yodlab olish foydadan xoli emas: «Uzluksiz shodlik ham keltiradi g’am, haddan ortiq bazm - misoli motam». Sifat o`zgarishi «sakrash» lar orqali yuz beradi. Sakrash deb eski sifat o`rniga yangi sifatning vujudga kelishiga aytiladi. Sakrash taraqqiyotdagi tub burilishdir; sakrash davrida taraqqiyotda uzilish bo`ladi, ammo narsaning rivoji davom etadi va tezlashadi. Masalan: 1991 yil 31 avgustda O`zbekistonda sifat o`zgarishi (sakrash) yuz berdi, 1-sentyabr - Mustaqillik kuni deb e’lon qilindi, milliy rivojlanishning tezlashuvi uchun zamin yaratildi. Hayotning paydo bo`lishi, dehqonchilikda yangi navlarning yaratilishi, tub ijtimoiy o`zgarishlar «sakrash» ga misol bo`ladi. Bilimda texnikaning paydo bo`lishi, yangi texnologiyalarning ixtiro qilinishi ham shunday. Tezlik bilan bo`ladigan sakrashlar bilan asta-sekin bo`ladigan sakrashlarni farq qilish kerak. Ammo har ikkisining mohiyati ham bitta: sifat o`zgarishiga olib keladi. Sifat o`zgarishi taraqqiyotdagi uzilish paytini ifodalasa, miqdoriy o`zgarish uzluksizlikni bildiradi. Taraqqiyot uzluklik va uzluksizlik birligidan iborat. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. Hozirgi davrda murosa falsafasini olg’a surayotgan ayrim tadqiqotchilar qarama-qarshiliklar birligi va kurash qonuniga qandaydir e’tiborsizlik bilan qaramoqdalar. Bu qonunda ayb yo`q. Ayb hamma vaqt o`zimizda, undan qanday foydalana bilishimizda. Qarama-qarshiliklar, ziddiyatlarni mutloqlashtirish bir yoqlamalikka, siyosatda xatolarga olib kelishini yaqin o`tmishda ko`rdik. Taraqqiyotning bu qonuni mazmunini to`g’ri tushunmaslik tabiatda qarama-qarshiliklarni, jamiyatdagi ob’ektiv ziddiyatlarni inkor qilishga, hayotni rangsiz, bo`yoqsiz tasvirlashga, nihoyat sub’ektivizmga olib kelishi mumkin. Bunda bir xatardan qochaman deb ikkinchisiga giriftor bo`lishi ehtimoli yo`q emas. Bu qonun qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar, tafovut va ayniyat tushunchalari orqali ifodalanadi. Inson har bir qadamda qarama-qarshiliklarga duch keladi. Har bir narsa, har bir hodisa qarama-qarshiliklarning birligidan iborat. Koinotda odamlarga osmon va Yer, biri uzoq, ikkinchisi yaqin, tabiatda qish-yoz, sovuq-issiq, kecha-kunduz, qorong’u va yorug’ borligini o`z tajribalaridan biladilar. Hayotda vijdonli-vijdonsiz, odobli- odobsiz, bilimli-bilimsiz, madaniyatli-madaniyatsiz, ishbilarmon-boqimanda, uquvli- uquvsiz, puldor-pulsiz, dono-nodon va h.k. kabi tushunchalar uchrab turadi. Ilgari sotsializm-kapitalizm, materializm-idealizm, proletariat-burjuaziya, qizillar- oqlar kabi ikki qutbli (bipolyar) ziddiyatlar e’tirof etilardi. Bugungi kunda bunday yondashuvlar o`z qimmatini yo`qotdi. Endi ziddiyatlar ko`p qirrali, rang-barang, ko`p qutbli (bipolyar) qarama-qarshiliklardan tarkib topmoqda. Prezident I.A.Karimov «O`zbekiston XXI asr bo`sag’asida» asarida quyidagilarni ta’kidlaydi: «Totalitar tuzum emirilganidan keyin dunyoning qutblarga bo`linishi barxam topdi .... Ikki mafkuraviy tuzumning kurashi va bu kurashning xalqaro hayotning hamma sohalariga soya tashlashi ostida o`tgan kuchli qarama-qarshilik barham topdi. Ammo shundan keyin ham bizni qurshab turgan dunyo, ko`plar kutganidek, osoyishtaroq bo`lib qolgani yo`q. Unda mojarolar kamaymadi. Dunyoda yangi tartiblarni shakllantirish jarayoni mintaqalar darajasidagi va mintaqalar ichidagi eskidan saqlanib kelayotgan, zimdan tutab yotgan, har xil tarixiy, etnik, siyosiy, diniy va boshqa sabablarga ega bo`lgan mojarolarning keskinlashuvi bilan birga yuz berdi. Bu mojarolar ilgari ikki tuzumning dunyo miqyosidagi qarama-qarshiligi doirasida ko`pincha u yoki bu kuchlar qutbining manfaatlari yo`lida ''bostirib kelingan'' edi. Bundan tashqari, yangi mintaqaviy mojarolarning vujudga kelishi va ularga turli tashqi kuchlar o`z jo`g’rofiy-strategik intilishlari doirasida jalb etilishidan iborat havflar ham mavjud». (o`sha asar, 5, 19-b.) Tafakkurda ham ilmiy-g’ayriilmiy, mantiqli-mantiqsiz, asosli-asossiz, izchil- noizchil, aniq-mavhum, haqiqat-yolg’on kabi tushunchalar, fanlarda - musbat va manfiy, differentsial va integral, ta’sir va aksta’sir tushunchalari mavjud. Jamiyat hayoti ham undan holi emas. Yashashdan maqsad ana shu qarama-qarshiliklarni topish, amal qilish qonuniyatlarini bilish, insonga xizmat qildirish, ularni hal qilish qonun qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar, tafovut va ayniyat tushunchalari orqali ifodalanadi. Inson har bir qadamda qarama-qarshiliklarga duch keladi. Har bir narsa, har bir hodisa qarama-qarshiliklarning birligidan iborat. Koinotda odamlarga osmon va Yer, biri uzoq, ikkinchisi yaqin, tabiatda qish-yoz, sovuq-issiq, kecha-kunduz, qorong’u va yorug’ borligini o`z tajribalaridan biladilar. Hayotda vijdonli-vijdonsiz, odobli- odobsiz, bilimli-bilimsiz, madaniyatli-madaniyatsiz, ishbilarmon-boqimanda, uquvli- uquvsiz, puldor-pulsiz, dono-nodon va h.k. kabi tushunchalar uchrab turadi. Ilgari sotsializm-kapitalizm, materializm-idealizm, proletariat-burjuaziya, qizillar- oqlar kabi ikki qutbli (bipolyar) ziddiyatlar e’tirof etilardi. Bugungi kunda bunday yondashuvlar o`z qimmatini yo`qotdi. Endi ziddiyatlar ko`p qirrali, rang-barang, ko`p qutbli (bipolyar) qarama-qarshiliklardan tarkib topmoqda. Prezident I.A.Karimov «O`zbekiston XXI asr bo`sag’asida» asarida quyidagilarni ta’kidlaydi: «Totalitar tuzum emirilganidan keyin dunyoning qutblarga bo`linishi barxam topdi .... Ikki mafkuraviy tuzumning kurashi va bu kurashning xalqaro hayotning hamma sohalariga soya tashlashi ostida o`tgan kuchli qarama-qarshilik barham topdi. Ammo shundan keyin ham bizni qurshab turgan dunyo, ko`plar kutganidek, osoyishtaroq bo`lib qolgani yo`q. Unda mojarolar kamaymadi. Dunyoda yangi tartiblarni shakllantirish jarayoni mintaqalar darajasidagi va mintaqalar ichidagi eskidan saqlanib kelayotgan, zimdan tutab yotgan, har xil tarixiy, etnik, siyosiy, diniy va boshqa sabablarga ega bo`lgan mojarolarning keskinlashuvi bilan birga yuz berdi. Bu mojarolar ilgari ikki tuzumning dunyo miqyosidagi qarama-qarshiligi doirasida ko`pincha u yoki bu kuchlar qutbining manfaatlari yo`lida ''bostirib kelingan'' edi. Bundan tashqari, yangi mintaqaviy mojarolarning vujudga kelishi va ularga turli tashqi kuchlar o`z jo`g’rofiy-strategik intilishlari doirasida jalb etilishidan iborat havflar ham mavjud». (o`sha asar, 5, 19-b.) Tafakkurda ham ilmiy-g’ayriilmiy, mantiqli-mantiqsiz, asosli-asossiz, izchil- noizchil, aniq-mavhum, haqiqat-yolg’on kabi tushunchalar, fanlarda - musbat va manfiy, differentsial va integral, ta’sir va aksta’sir tushunchalari mavjud. Jamiyat hayoti ham undan holi emas. Yashashdan maqsad ana shu qarama-qarshiliklarni topish, amal qilish qonuniyatlarini bilish, insonga xizmat qildirish, ularni hal qilish yo`llarini izlab topishdan, inson hayotini mazmunli qilishdan iboratdir. Sho`ro dialektik materialistik falsafasida qarama-qarshiliklar kurashi taraqqiyot manbai deb hisoblanar edi. Vaholanki, I.A.Karimov aytganidek, «tarixni mojarolar va adovat emas, balki xalqlar o`rtasidagi hamkorlik va ishonch olg’a harakatlantiradi» (o`sha asar, 323- b.). Endi taraqqiyotning yana bir qonuni mohiyat-mazmuni bilan tanishib o`taylik.Qarama-qarshilik nima? Qarama-qarshilik deb bir butun yaxlit narsa, hodisada ayni bir vaqtda o`zaro birga bo`lishini talab qiladigan va ayni vaqtda bir-birini inkor qiladigan tomonlarga aytiladi. Elektrning musbat va manfiy zaryadlari, tirik hayotning assimilyatsiya va dissimilyatsiya jarayoni, jamiyatda ozodlik va qaramlik, hurlik va qullik, erkinlik va zaruriyat va h.k. Qarama-qarshiliklar uzviy birlikda mavjud bo`ladi. Buni mijoziy ma’noda ''kurash'' deb yuritadilar. Qarama-qarshiliklar birligi va uyg’unligi narsa rivojida, borliq taraqqiyotida muhim, hal qiluvchi rolni o`ynaydi. Ziddiyat nima? Ziddiyat deb qarama-qarshi tomonlar o`rtasidagi munosabatga aytiladi. Bu munosabatlar o`z xarakteriga ko`ra turli daraja va mazmunga ega. Qarama-qarshiliklar teng bo`lganda bu munosabat tomonlarning birligini va hatto bir xilligini bildiradi. Bu holda ziddiyat bo`lmaydi. Vaqt o`tishi bilan tomonlar ayniyligi, birligida tafovut va farqlar kelib chiqadi. Shuning uchun tafovut va ayniyat ham qarama-qarshiliklar o`rtasidagi turli darajadagi munosabat turlaridir. Tafovut nima? Tafovut deb narsalarning nisbiy o`zgaruvchanligiga aytiladi. Tafovut narsalarning o`z-o`ziga ayni emasligi, o`z-o`zidan va o`zga buyumlardan farq qilishini ifodalaydi. Tafovut ayniyatning bag’rida paydo bo`ladi. Ayniyat tafovutlidir, tafovut ayniyatlidir. Ziddiyat haqidagi ta’limotlarga ko`ra u bir qancha shakllarda uchraydi: antogonistik va noantogonistik ziddiyat; asosiy va asosiy bo`lmagan ziddiyat; muhim va muhim bo`lmagan ziddiyat; ustivor, bosh ziddiyat; ichki va tashqi ziddiyatlar. Ularning kelib chiqish sabablarini bilish, ularni bartaraf etish yo`llarini ishlab chiqish muhim metodologik ahamiyatga ega. Chunonchi, O`zbekistonda o`tgan asrning 80-yillari oxirida millatlararo munosabatlarda keskin vaziyat va qarama- yo`llarini izlab topishdan, inson hayotini mazmunli qilishdan iboratdir. Sho`ro dialektik materialistik falsafasida qarama-qarshiliklar kurashi taraqqiyot manbai deb hisoblanar edi. Vaholanki, I.A.Karimov aytganidek, «tarixni mojarolar va adovat emas, balki xalqlar o`rtasidagi hamkorlik va ishonch olg’a harakatlantiradi» (o`sha asar, 323- b.). Endi taraqqiyotning yana bir qonuni mohiyat-mazmuni bilan tanishib o`taylik.Qarama-qarshilik nima? Qarama-qarshilik deb bir butun yaxlit narsa, hodisada ayni bir vaqtda o`zaro birga bo`lishini talab qiladigan va ayni vaqtda bir-birini inkor qiladigan tomonlarga aytiladi. Elektrning musbat va manfiy zaryadlari, tirik hayotning assimilyatsiya va dissimilyatsiya jarayoni, jamiyatda ozodlik va qaramlik, hurlik va qullik, erkinlik va zaruriyat va h.k. Qarama-qarshiliklar uzviy birlikda mavjud bo`ladi. Buni mijoziy ma’noda ''kurash'' deb yuritadilar. Qarama-qarshiliklar birligi va uyg’unligi narsa rivojida, borliq taraqqiyotida muhim, hal qiluvchi rolni o`ynaydi. Ziddiyat nima? Ziddiyat deb qarama-qarshi tomonlar o`rtasidagi munosabatga aytiladi. Bu munosabatlar o`z xarakteriga ko`ra turli daraja va mazmunga ega. Qarama-qarshiliklar teng bo`lganda bu munosabat tomonlarning birligini va hatto bir xilligini bildiradi. Bu holda ziddiyat bo`lmaydi. Vaqt o`tishi bilan tomonlar ayniyligi, birligida tafovut va farqlar kelib chiqadi. Shuning uchun tafovut va ayniyat ham qarama-qarshiliklar o`rtasidagi turli darajadagi munosabat turlaridir. Tafovut nima? Tafovut deb narsalarning nisbiy o`zgaruvchanligiga aytiladi. Tafovut narsalarning o`z-o`ziga ayni emasligi, o`z-o`zidan va o`zga buyumlardan farq qilishini ifodalaydi. Tafovut ayniyatning bag’rida paydo bo`ladi. Ayniyat tafovutlidir, tafovut ayniyatlidir. Ziddiyat haqidagi ta’limotlarga ko`ra u bir qancha shakllarda uchraydi: antogonistik va noantogonistik ziddiyat; asosiy va asosiy bo`lmagan ziddiyat; muhim va muhim bo`lmagan ziddiyat; ustivor, bosh ziddiyat; ichki va tashqi ziddiyatlar. Ularning kelib chiqish sabablarini bilish, ularni bartaraf etish yo`llarini ishlab chiqish muhim metodologik ahamiyatga ega. Chunonchi, O`zbekistonda o`tgan asrning 80-yillari oxirida millatlararo munosabatlarda keskin vaziyat va qarama- qarshiliklar yuzaga kelgan edi. Milliy mustaqillikning qo`lga kiritilishi va oqilona siyosat olib borilishi natijasida millatlararo munosabatlardagi keskinlikning oldi olindi, respublikada yashovchi barcha-millat va elatlarning qonuniy huquqlari va manfaatlari O`zbekiston Konstitutsiyasida o`z aksini topdi, milliy tistiqlol mafkurasida millatlararo hamjihatlik asosiy g’oya sifatida o`rin egalladi. Bu g’oyalar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Zero, I.A.Karimov yozganidek, «millatlararo munosabatlar sohasida muayyan, noantogonistik ziddiyatlarning mavjudligi yangi mustaqil davlatlarning qaror topish davri uchun real hodisadir» (o`sha asar, 75-b.). Hozirgi paytda O`zbekistonda milliy munosabatlarga katta e’tibor berayotir. Respublikamizda hozir 1 milliondan ortiq qozoqlar, 300 ming koreys, 700 mingdan ortiq tojik va boshqa yuzlab millatlar istiqomat qiladi. Ularning xilma-xil ehtiyojlarini to`la qondirishga harakat qilinmoqda. Milliy tilda maktablar ochildi, kitoblar chop etildi, tele-radio ko`rsatuvlar va eshittirishlar, milliy madaniyat markazlari tashkil topdi, davlatni boshqarish ishlariga keng jalb etilmoqda. Ijtimoiy hayotda ziddiyatlar bo`lmaydi deb aytish qiyin. Ular qaerda namoyon bo`lmoqda? Sotsial ziddiyatlar sotsial guruhlar, sinflar, millatlar, davlatlar ijtimoiy- siyosiy kuchlarning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanish sohasida namoyon bo`ladi. Chunonchi, «o`tish davrida eskicha va yangicha fikrlash o`rtasidagi, o`tmish va hozirgi zamonning qadriyatlar tizimi o`rtasidagi ziddiyatlar yanada keskinlashadi» (o`sha asar, 215-b.). Bu o`tmish va hozirgi zamon, ya’ni vaqt oralig’idagi qarama-qarshiliklardir.Ijtimoiy ziddiyatlarning kelib chiqish sabablarini ilmiy tahlil etish ularni hal etishning muhim kalitidir. Antogonistik ziddiyatlar sinfiy, etnik, milliy, irqiy, diniy va boshqa sohalarda ham namoyon bo`lishi mumkin. Bunday ziddiyatlar jamiyat va alohida shaxslar o`rtasida, turli davlatlar, ijtimoiy-siyosiy tuzumlar o`rtasida ham paydo bo`lishi mumkin. Inkorni inkor qonuni. Bu qonun inkor, inkorni inkor, taraqqiyot bilan bog’liq inkor kabi tushunchalar orqali ifodalanadi. Bu qonunning asosiy xususiyatlari quyidagilar: inkorni inkor qonuni - tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining umumiy, ob’ektiv xarakterga ega bo`lgan qonunidir;metafizik inkordan tubdan farq qiladi; dialektik inkorning mohiyatini ifodalaydi; yangi sifat bilan eski sifat o`rtasidagi qarshiliklar yuzaga kelgan edi. Milliy mustaqillikning qo`lga kiritilishi va oqilona siyosat olib borilishi natijasida millatlararo munosabatlardagi keskinlikning oldi olindi, respublikada yashovchi barcha-millat va elatlarning qonuniy huquqlari va manfaatlari O`zbekiston Konstitutsiyasida o`z aksini topdi, milliy tistiqlol mafkurasida millatlararo hamjihatlik asosiy g’oya sifatida o`rin egalladi. Bu g’oyalar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Zero, I.A.Karimov yozganidek, «millatlararo munosabatlar sohasida muayyan, noantogonistik ziddiyatlarning mavjudligi yangi mustaqil davlatlarning qaror topish davri uchun real hodisadir» (o`sha asar, 75-b.). Hozirgi paytda O`zbekistonda milliy munosabatlarga katta e’tibor berayotir. Respublikamizda hozir 1 milliondan ortiq qozoqlar, 300 ming koreys, 700 mingdan ortiq tojik va boshqa yuzlab millatlar istiqomat qiladi. Ularning xilma-xil ehtiyojlarini to`la qondirishga harakat qilinmoqda. Milliy tilda maktablar ochildi, kitoblar chop etildi, tele-radio ko`rsatuvlar va eshittirishlar, milliy madaniyat markazlari tashkil topdi, davlatni boshqarish ishlariga keng jalb etilmoqda. Ijtimoiy hayotda ziddiyatlar bo`lmaydi deb aytish qiyin. Ular qaerda namoyon bo`lmoqda? Sotsial ziddiyatlar sotsial guruhlar, sinflar, millatlar, davlatlar ijtimoiy- siyosiy kuchlarning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanish sohasida namoyon bo`ladi. Chunonchi, «o`tish davrida eskicha va yangicha fikrlash o`rtasidagi, o`tmish va hozirgi zamonning qadriyatlar tizimi o`rtasidagi ziddiyatlar yanada keskinlashadi» (o`sha asar, 215-b.). Bu o`tmish va hozirgi zamon, ya’ni vaqt oralig’idagi qarama-qarshiliklardir.Ijtimoiy ziddiyatlarning kelib chiqish sabablarini ilmiy tahlil etish ularni hal etishning muhim kalitidir. Antogonistik ziddiyatlar sinfiy, etnik, milliy, irqiy, diniy va boshqa sohalarda ham namoyon bo`lishi mumkin. Bunday ziddiyatlar jamiyat va alohida shaxslar o`rtasida, turli davlatlar, ijtimoiy-siyosiy tuzumlar o`rtasida ham paydo bo`lishi mumkin. Inkorni inkor qonuni. Bu qonun inkor, inkorni inkor, taraqqiyot bilan bog’liq inkor kabi tushunchalar orqali ifodalanadi. Bu qonunning asosiy xususiyatlari quyidagilar: inkorni inkor qonuni - tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining umumiy, ob’ektiv xarakterga ega bo`lgan qonunidir;metafizik inkordan tubdan farq qiladi; dialektik inkorning mohiyatini ifodalaydi; yangi sifat bilan eski sifat o`rtasidagi aloqadorlikni aks ettiradi; yangi sifat eski sifatning qonuniy merosxo`ri ekanligini ifodalaydi; inkorni inkor taraqqiyotning aylanma yo`llar bilan quyidan yuqoriga ko`tarilib borishini, yangilik g’alabasini aks ettiradi; inkorni inkor yangining engilmasligi, uning ruhi bilan yashashni o`rgatadi; inkorni inkor olamni bilishda muhim metodologik ahamiyatga ega. 3. Kategoriya tushunchasi va ularning turlari. Taraqqiyot va o`zaro bog’lanishlarning asosiy bo`lmagan qonunlari ham bor. Ularni odatda kategoriyalar deb yuritiladi. Ular juft kategoriyalardir. Kategoriyalarning o`zaro qonuniy bog’lanishlarini ham Gegel ochgan. Har bir fanning kategoriyasi bo`lganidek, falsafaning ham kategoriyalari mavjud. Kategoriya deb buyum va hodisalarning eng muhim va eng umumiy xossalarini, tomonlari va munosabatlarini aks ettiruvchi tushunchalarga aytiladi. Kategoriyalar toq, juft yoki hamnisbat bo`lishi mumkin. Toq kategoriyalar: borliq, substantsiya, materiya, ong, harakat va boshqalar. Hamnisbat kategoriyalar: ayrimlik, xususiylik va umumiylik, sistema, struktura va element. Juft kategoriyalar: ayrimlik va umumiylik; sabab va oqibat; mazmun va shakl; zaruriyat va tasodif; mohiyat va hodisa; qism va butun; imkoniyat va voqelik. Gegel «Mantiq fani» asarida asosiy qonun va kategoriyalarni ta’riflagan. Uningcha, dialektika (taraqqiyot to`g’risidagi ta’limot), mantiq va bilish nazariyasi bir biriga mos tushunchalardir. Taraqqiyotning falsafiy mazmunini, mohiyatini ochishda unga zid bo`lgan bir qator tushunchalar ma’nosini bilib olish lozim. Metafizika, eklektika, dogmatizm, indeterminizm, sofistika, regress ana shunday tushunchalardan hisoblanadi. Dogmatizm - aqidaparastlik demakdir. U bir xil andozada qotib qolgan qoidalarga suyanadi, yangilanishni, ijodiylikni inkor etadi. Haqiqat sharoit, o`rin va vaqtga bog’liq degan qoidaga amal qilmaydi. Dialektika nomi bilan yuritiluvchi taraqqiyot g’oyasi esa har bir hodisa, ta’limot vaqtga, joyga, sharoitga bog’liq holda o`zgarib turadi, deb ta’lim beradi. Eklektika - bir-birini inkor qiladigan tuturiqsiz fikrlarni sun’iy ravishda birlashtiradigan nuqtai nazar, turli qarashlarni bir-biriga aralashtirib yuborish usulidir. Indeterminizm hodisalar o`rtasidagi sababiyatning qonuniy ekanligini rad etadi. aloqadorlikni aks ettiradi; yangi sifat eski sifatning qonuniy merosxo`ri ekanligini ifodalaydi; inkorni inkor taraqqiyotning aylanma yo`llar bilan quyidan yuqoriga ko`tarilib borishini, yangilik g’alabasini aks ettiradi; inkorni inkor yangining engilmasligi, uning ruhi bilan yashashni o`rgatadi; inkorni inkor olamni bilishda muhim metodologik ahamiyatga ega. 3. Kategoriya tushunchasi va ularning turlari. Taraqqiyot va o`zaro bog’lanishlarning asosiy bo`lmagan qonunlari ham bor. Ularni odatda kategoriyalar deb yuritiladi. Ular juft kategoriyalardir. Kategoriyalarning o`zaro qonuniy bog’lanishlarini ham Gegel ochgan. Har bir fanning kategoriyasi bo`lganidek, falsafaning ham kategoriyalari mavjud. Kategoriya deb buyum va hodisalarning eng muhim va eng umumiy xossalarini, tomonlari va munosabatlarini aks ettiruvchi tushunchalarga aytiladi. Kategoriyalar toq, juft yoki hamnisbat bo`lishi mumkin. Toq kategoriyalar: borliq, substantsiya, materiya, ong, harakat va boshqalar. Hamnisbat kategoriyalar: ayrimlik, xususiylik va umumiylik, sistema, struktura va element. Juft kategoriyalar: ayrimlik va umumiylik; sabab va oqibat; mazmun va shakl; zaruriyat va tasodif; mohiyat va hodisa; qism va butun; imkoniyat va voqelik. Gegel «Mantiq fani» asarida asosiy qonun va kategoriyalarni ta’riflagan. Uningcha, dialektika (taraqqiyot to`g’risidagi ta’limot), mantiq va bilish nazariyasi bir biriga mos tushunchalardir. Taraqqiyotning falsafiy mazmunini, mohiyatini ochishda unga zid bo`lgan bir qator tushunchalar ma’nosini bilib olish lozim. Metafizika, eklektika, dogmatizm, indeterminizm, sofistika, regress ana shunday tushunchalardan hisoblanadi. Dogmatizm - aqidaparastlik demakdir. U bir xil andozada qotib qolgan qoidalarga suyanadi, yangilanishni, ijodiylikni inkor etadi. Haqiqat sharoit, o`rin va vaqtga bog’liq degan qoidaga amal qilmaydi. Dialektika nomi bilan yuritiluvchi taraqqiyot g’oyasi esa har bir hodisa, ta’limot vaqtga, joyga, sharoitga bog’liq holda o`zgarib turadi, deb ta’lim beradi. Eklektika - bir-birini inkor qiladigan tuturiqsiz fikrlarni sun’iy ravishda birlashtiradigan nuqtai nazar, turli qarashlarni bir-biriga aralashtirib yuborish usulidir. Indeterminizm hodisalar o`rtasidagi sababiyatning qonuniy ekanligini rad etadi. Boshqacha aytganda, sababiy qonuniyatning ob’ektivligini asoslab beruvchi determinizmning aksidir. Sofistika - eng qadimgi soxta munozara yuritish sanoati bo`lib, tinglovchini adashtiradigan, haqiqatni yolg’on, yolg’onni haqiqat deb e’lon qiladigan usuldir. Bu haqda oldingi Ma’ruzalarda aytib o`tildi. Regress - taraqqiyotning yuqori bosqichidan quyi bosqichiga qarab qaytishi bo`lsa, progress taraqqiyotning quyidan yuqorilab borishini bildiradi. Borliqni o`rganishda falsafa o`z tamoyil (printsip)lari asosida ish ko`radi. Tamoyillar borliqni bilish va izohlashdagi eng muhim g’oyalardir. Hozirgi zamon falsafasida quyidagi tamoyillardan keng foydalaniladi: 1) taraqqiyot tamoyili; 2) umumiy aloqadorlik tamoyili; 3) tarixiylik tamoyili; 4) sababiylik tamoyili; 5) tizimiylik tamoyili va x.k. Qonunlar tizimini taraqqiyotning ifodasi bo`lgan kategoriyalar mazmunan to`ldiradi, turli tomondan ularga aniqlik kiritadi. Kategoriyalarni o`rganishda ularni uch toifaga bo`lish mumkin: umumfalsafiy kategoriyalar; taraqqiyot va o`zaro aloqadorlikni ifodalovchi kategoriyalar, ijtimoiy falsafa kategoriyalari. Umumfalsafiy kategoriyalar o`zining umumiyligi bilan xarakterlanadi, masalan, materiya, borliq, harakat, miqdor, sifat, ziddiyat, inkor, qarama-qarshilik, qonun, qonuniyat va h.k. Bu haqda yuqorida aytib o`tildi. Ijtimoiy falsafa kategoriyalari esa jamiyat taraqqiyoti bilan aloqador narsa-hodsalarning eng umumiy xususiyatlarini ifodalovchi tushunchalardir: ijtimoiy borliq, ishlab chiqarish, shaxs, qadriyat v ax.l. Taraqqiyotning falsafiy g’oyasi bilan bog’liq kategoriyalar ichida juft kategoriyalarni alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Ularning ba’zi birlarini qarab chiqamiz. Ayrimlik va umumiylik. Ayrimlik deb alohida narsa, hodisalarga xos bo`lgan nodir belgi, tomon, xususiyatlarni aks ettiruvchi tushunchalarga aytiladi. Masalan, Farg’ona davlat universiteti - tushunchasida ayrimlik va umumiylik mavjud. Boshqacha aytganda, sababiy qonuniyatning ob’ektivligini asoslab beruvchi determinizmning aksidir. Sofistika - eng qadimgi soxta munozara yuritish sanoati bo`lib, tinglovchini adashtiradigan, haqiqatni yolg’on, yolg’onni haqiqat deb e’lon qiladigan usuldir. Bu haqda oldingi Ma’ruzalarda aytib o`tildi. Regress - taraqqiyotning yuqori bosqichidan quyi bosqichiga qarab qaytishi bo`lsa, progress taraqqiyotning quyidan yuqorilab borishini bildiradi. Borliqni o`rganishda falsafa o`z tamoyil (printsip)lari asosida ish ko`radi. Tamoyillar borliqni bilish va izohlashdagi eng muhim g’oyalardir. Hozirgi zamon falsafasida quyidagi tamoyillardan keng foydalaniladi: 1) taraqqiyot tamoyili; 2) umumiy aloqadorlik tamoyili; 3) tarixiylik tamoyili; 4) sababiylik tamoyili; 5) tizimiylik tamoyili va x.k. Qonunlar tizimini taraqqiyotning ifodasi bo`lgan kategoriyalar mazmunan to`ldiradi, turli tomondan ularga aniqlik kiritadi. Kategoriyalarni o`rganishda ularni uch toifaga bo`lish mumkin: umumfalsafiy kategoriyalar; taraqqiyot va o`zaro aloqadorlikni ifodalovchi kategoriyalar, ijtimoiy falsafa kategoriyalari. Umumfalsafiy kategoriyalar o`zining umumiyligi bilan xarakterlanadi, masalan, materiya, borliq, harakat, miqdor, sifat, ziddiyat, inkor, qarama-qarshilik, qonun, qonuniyat va h.k. Bu haqda yuqorida aytib o`tildi. Ijtimoiy falsafa kategoriyalari esa jamiyat taraqqiyoti bilan aloqador narsa-hodsalarning eng umumiy xususiyatlarini ifodalovchi tushunchalardir: ijtimoiy borliq, ishlab chiqarish, shaxs, qadriyat v ax.l. Taraqqiyotning falsafiy g’oyasi bilan bog’liq kategoriyalar ichida juft kategoriyalarni alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Ularning ba’zi birlarini qarab chiqamiz. Ayrimlik va umumiylik. Ayrimlik deb alohida narsa, hodisalarga xos bo`lgan nodir belgi, tomon, xususiyatlarni aks ettiruvchi tushunchalarga aytiladi. Masalan, Farg’ona davlat universiteti - tushunchasida ayrimlik va umumiylik mavjud. Farg’onadagi oliygoh ekanligi uning ayrimligi, universitet ekanligi umumiyligi. Daraxt - umumiylik, olma daraxti - ayrimlik. Umumiylik deb bir guruh, doiraga kiradigan narsa va hodisalarga xos bo`lgan takrorlanadigan muhim tomonlar va belgilarga aytiladi.Umumiylik bilan ayrimlik o`rtasida xususiylik mavjud. Xususiylik buyumlarning O`ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Masalan, yong’oq daraxti - ayrimlik, mevali daraxt - xususiylik, daraxt - umumiylik. Yoki bug’doy - ayrimlik, don - xususiylik, o`simlik - umumiylik. Sabab va oqibat. Falsafiy tamoyillar ichida determinizm tamoyili muhim qonuniyatni ifodalashi haqida yuqorida qayd etildi. (determinizm lotincha- belgilamoq). Determinizm - sababiyat qonuniy xarakterga ega ekanligi, barcha hodisalarning umumiy, qonuniyatli aloqadorligi, sababiy o`zaro bog’langanligi haqidagi ta’limot. Indeterminizm sababiy bog’lanishlarning qonuniy xarakterga ega ekanligini inkor qiladigan nuqtai nazar. Izchil determinizm sababiyatning ob’ektiv ekanligini tan oladi.Sababiyat tushunchasi sabab va oqibat bog’lanishini ifodalaydi. Hozirgi zamon fanlari borliqning mohiyatini o`rganib, hodisalarning sababiy bog’langanligini asoslamoqda. Olamning paydo bo`lishi, hodisalarning rivojlanishi va bir shakldan ikkinchi shaklga O`tishining ob’ektiv sabablari borligini isbotlamoqda. Sababsiz hodisa bo`lmaydi, har bir o`zgarishning o`z sababi bor. Sabab nima? Sabab deb biror natijani yuzaga keltiradigan hodisaga aytiladi. Sabab ta’sirida oqibat kelib chiqadi. Oqibat sabab ta’sirida yuzaga kelgan natijadir. Bir hodisa ikkinchisini yuzaga chiqaradi, tug’diradi. Masalan: o`zbek xalqining uzoq davrlardan buyon Vatan ozodligi uchun olib borgan goh oshkora, goh yashirin kurashlari sababli mustaqillik qo`lga kiritildi - oqibat. Hukumatning to`g’ri siyosati- sabab, oqibat sifatida fuqarolarning bahamjihatligi ta’minlanmoqda. Sababni bahonadan farq qilish kerak. Bahona natijani keltirib chiqaruvchi sabab emas. Bahona sababning yuzaga chiqishi, namoyon bo`lishida ishtirok etuvchi tasodifiy hodisa. Masalan, Shekspirning «Otello» fojeasidagi Dezdemona o`ldirilishining sababi boshqa, bahonasi boshqa. Bahona ro`molcha voqeasi. Sabab - amal, martaba uchun olib borilgan kurashdir. Sabab va oqibat uzviy bog’langan. Sabab oqibatni keltirib chiqaradi, oqibat sababsiz sodir bo`lmaydi. Sabab va oqibat bog’lanishining muhim Farg’onadagi oliygoh ekanligi uning ayrimligi, universitet ekanligi umumiyligi. Daraxt - umumiylik, olma daraxti - ayrimlik. Umumiylik deb bir guruh, doiraga kiradigan narsa va hodisalarga xos bo`lgan takrorlanadigan muhim tomonlar va belgilarga aytiladi.Umumiylik bilan ayrimlik o`rtasida xususiylik mavjud. Xususiylik buyumlarning O`ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Masalan, yong’oq daraxti - ayrimlik, mevali daraxt - xususiylik, daraxt - umumiylik. Yoki bug’doy - ayrimlik, don - xususiylik, o`simlik - umumiylik. Sabab va oqibat. Falsafiy tamoyillar ichida determinizm tamoyili muhim qonuniyatni ifodalashi haqida yuqorida qayd etildi. (determinizm lotincha- belgilamoq). Determinizm - sababiyat qonuniy xarakterga ega ekanligi, barcha hodisalarning umumiy, qonuniyatli aloqadorligi, sababiy o`zaro bog’langanligi haqidagi ta’limot. Indeterminizm sababiy bog’lanishlarning qonuniy xarakterga ega ekanligini inkor qiladigan nuqtai nazar. Izchil determinizm sababiyatning ob’ektiv ekanligini tan oladi.Sababiyat tushunchasi sabab va oqibat bog’lanishini ifodalaydi. Hozirgi zamon fanlari borliqning mohiyatini o`rganib, hodisalarning sababiy bog’langanligini asoslamoqda. Olamning paydo bo`lishi, hodisalarning rivojlanishi va bir shakldan ikkinchi shaklga O`tishining ob’ektiv sabablari borligini isbotlamoqda. Sababsiz hodisa bo`lmaydi, har bir o`zgarishning o`z sababi bor. Sabab nima? Sabab deb biror natijani yuzaga keltiradigan hodisaga aytiladi. Sabab ta’sirida oqibat kelib chiqadi. Oqibat sabab ta’sirida yuzaga kelgan natijadir. Bir hodisa ikkinchisini yuzaga chiqaradi, tug’diradi. Masalan: o`zbek xalqining uzoq davrlardan buyon Vatan ozodligi uchun olib borgan goh oshkora, goh yashirin kurashlari sababli mustaqillik qo`lga kiritildi - oqibat. Hukumatning to`g’ri siyosati- sabab, oqibat sifatida fuqarolarning bahamjihatligi ta’minlanmoqda. Sababni bahonadan farq qilish kerak. Bahona natijani keltirib chiqaruvchi sabab emas. Bahona sababning yuzaga chiqishi, namoyon bo`lishida ishtirok etuvchi tasodifiy hodisa. Masalan, Shekspirning «Otello» fojeasidagi Dezdemona o`ldirilishining sababi boshqa, bahonasi boshqa. Bahona ro`molcha voqeasi. Sabab - amal, martaba uchun olib borilgan kurashdir. Sabab va oqibat uzviy bog’langan. Sabab oqibatni keltirib chiqaradi, oqibat sababsiz sodir bo`lmaydi. Sabab va oqibat bog’lanishining muhim metodologik ahamiyati bor. Meditsinada kasallik sababini aniqlash, kasalni davolashga, sog’ayish /oqibat/ga olib keladi. Jamiyatda ishlab chiqaruvchi kuchlarning o`sishi - sabab, hayot farovonligiga erishish - oqibat, oiladagi urush-janjal - sabab, ro`zg’ordan baraka ketishi - oqibat. Mazmun va shakl. Har bir narsa-hodisa o`z mazmuni va shakliga ega. Mazmun deb narsa va hodisalarni tashkil etuchi unsurlarning muayyan tarzda tartibga solingan yig’indisiga aytiladi. Mazmun shaklda ifodalanadi. Shakl mazmunning ichki tashkil topishi, namoyon bo`lish uslubidir. Mazmun va shakl o`zaro bog’langan. Mazmun tez o`zgaradi, shakl-sekin. Shakl mazmunning rivojiga keng yo`l ochib beradi, ammo ular bir-biriga mos kelmay qolishi ham mumkin. Shunda eski shakl uloqtiriladi, mazmun yangilanadi. Mazmun va shakl kategoriyalari struktura, sistema va element kategoriyalari bilan ham bog’langan. Shakl struktura kategoriyasi orqali yanada rivojlantiriladi. Struktura yaxlit bir butunlik tarkibiga kiruvchi elementlarning nisbiy barqaror bog’lanishining usulidir. Struktura narsalarning barqarorligini, sifat muayyanligini, doimiyligini bildiradi. Agar ob’ekt o`zaro bog’langan va o`zaro ta’sir etuvchi qism hamda unsurlardan iborat bo`lsa, unga sistema sifatida qarash mumkin. Sistema ichdan yoki sirtdan tartibga solingan ko`pdan ko`p o`zaro bog’langan elementlar majmuasidir. Sistema element va strukturadan tashkil topadi. Element murakkab narsa, hodisa, jarayonlarning bundan boshqa bo`linmas komponentlari /tarkibiy qismlari/dir. Sistemaning ichki jihatdan tartibga solinganligi uning elementlari o`rtasidagi aloqalar, o`zaro ta’sirlar, qonunlarning majmuasida ifodalanadi. Har bir qonun hodisalar o`rtasidagi aloqalarning biror tipini yoki tartibini ifodalaydi. Masalan, o`simliklar sistemasi, quyosh sistemasi, xalq xo`jaligi sistemasi, oliy asab sistemasi, oliy taolim sistemasi. Zaruriyat va tasodif. Zaruriyat sabab ta’sirida oqibatning qatoiy izchillik bilan yuzaga chiqishidir. Zaruriyat hodisalarning ichki mohiyatidan kelib chiqadi. Tasodif - zaruriyatning teskarisi. U mazkur hodisaning mohiyatida emas, u zaruriyatga qo`shimcha sifatida namoyon bo`ladi. Tasodiflar xilma xil bo`ladi: ijobiy va salbiy tasodiflar. Ijobiy tasodiflar tabiatda qazilma boyliklarning topilishi, radioaktiv elementlarning kashf etilishi va boshqalar. metodologik ahamiyati bor. Meditsinada kasallik sababini aniqlash, kasalni davolashga, sog’ayish /oqibat/ga olib keladi. Jamiyatda ishlab chiqaruvchi kuchlarning o`sishi - sabab, hayot farovonligiga erishish - oqibat, oiladagi urush-janjal - sabab, ro`zg’ordan baraka ketishi - oqibat. Mazmun va shakl. Har bir narsa-hodisa o`z mazmuni va shakliga ega. Mazmun deb narsa va hodisalarni tashkil etuchi unsurlarning muayyan tarzda tartibga solingan yig’indisiga aytiladi. Mazmun shaklda ifodalanadi. Shakl mazmunning ichki tashkil topishi, namoyon bo`lish uslubidir. Mazmun va shakl o`zaro bog’langan. Mazmun tez o`zgaradi, shakl-sekin. Shakl mazmunning rivojiga keng yo`l ochib beradi, ammo ular bir-biriga mos kelmay qolishi ham mumkin. Shunda eski shakl uloqtiriladi, mazmun yangilanadi. Mazmun va shakl kategoriyalari struktura, sistema va element kategoriyalari bilan ham bog’langan. Shakl struktura kategoriyasi orqali yanada rivojlantiriladi. Struktura yaxlit bir butunlik tarkibiga kiruvchi elementlarning nisbiy barqaror bog’lanishining usulidir. Struktura narsalarning barqarorligini, sifat muayyanligini, doimiyligini bildiradi. Agar ob’ekt o`zaro bog’langan va o`zaro ta’sir etuvchi qism hamda unsurlardan iborat bo`lsa, unga sistema sifatida qarash mumkin. Sistema ichdan yoki sirtdan tartibga solingan ko`pdan ko`p o`zaro bog’langan elementlar majmuasidir. Sistema element va strukturadan tashkil topadi. Element murakkab narsa, hodisa, jarayonlarning bundan boshqa bo`linmas komponentlari /tarkibiy qismlari/dir. Sistemaning ichki jihatdan tartibga solinganligi uning elementlari o`rtasidagi aloqalar, o`zaro ta’sirlar, qonunlarning majmuasida ifodalanadi. Har bir qonun hodisalar o`rtasidagi aloqalarning biror tipini yoki tartibini ifodalaydi. Masalan, o`simliklar sistemasi, quyosh sistemasi, xalq xo`jaligi sistemasi, oliy asab sistemasi, oliy taolim sistemasi. Zaruriyat va tasodif. Zaruriyat sabab ta’sirida oqibatning qatoiy izchillik bilan yuzaga chiqishidir. Zaruriyat hodisalarning ichki mohiyatidan kelib chiqadi. Tasodif - zaruriyatning teskarisi. U mazkur hodisaning mohiyatida emas, u zaruriyatga qo`shimcha sifatida namoyon bo`ladi. Tasodiflar xilma xil bo`ladi: ijobiy va salbiy tasodiflar. Ijobiy tasodiflar tabiatda qazilma boyliklarning topilishi, radioaktiv elementlarning kashf etilishi va boshqalar. Jamiyatda isteododli shaxslarning el-yurtga boshchilik qilishi, rahnamo bo`lishi, tarixiy burilishlarning aniq bir sanaga to`g’ri kelishi va h.k. Tafakkurda muayyan qonunlarning ochilishi, muayyan tarixiy shaxslarning bunga muyassar bo`lishi va x.k. Salbiy tasodiflar: tabiatda vulqonlarning otilib chiqishi, biror sanaga to`g’ri kelishi, do`l yog’ishi, yong’inlar, to`fonlar, zilzila va x.k. Jamiyatda qirg’in urushlar, iste`dodli shaxslarning fojeali halokati, qobiliyatsiz shaxsning yurtga bosh bo`lishi va x.k. Zaruriyat va tasodif ilm, fan oldiga qator masalalarni ko`ndalang qilib qo`yadi. Fanning vazifasi ijobiy tasodiflarni o`rganish, qonuniyatni aniqlash, ularni zaruriyatga aylantirish; salbiy tasodiflarni avvaldan payqash, ularni bartaraf etishdan iborat. Mohiyat va hodisa. Inson kundalik hayotida minglab turli tuman hodisalarga duch keladi. Masalan, ertalab uydan tashqari chiqsangiz, yer sathining ho`l bo`lganini, daraxtlarda mayda suv zarrachalari yaltirab turganini ko`rasiz. Bu hodisa bo`lib, uning mohiyati kechasi yomg’ir yoqqanligidir. Biror joyda quyuq tutun buralib chiqayotganini ko`rasiz. Bu hodisa bo`lib, mohiyati esa yong’indir. Hodisa mohiyatning sezgilar yordamida bilish mumkin bo`lgan yuzasida yashovchi belgi va xususiyatlaridir. Hodisada mohiyat yashiringan bo`ladi. Mohiyat esa narsa- hodisalarning mazmunini tashkil etuvchi ichki, zaruriy, barqaror bog’lanishlar majmuidir. Masalan, istiqlolning mohiyati - millatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy- g’oyaviy, madaniy-ma’naviy mustaqilligidir. Fuqarolik jamiyati va huquqiy- demokratik davlatning mohiyati - xalq irodasi, erkin-emin saylovlarda va davlatni boshqarishdagi ishtirokidir. Mohiyat va hodisa aloqasi shundayki, hodisa mohiyatli, mohiyat hodisalidir. Mohiyat hodisada ifodalanadi. Ammo hamma vaqtda ham hodisa va mohiyat bir-biriga mos tushmasligi mumkin. Hodisa yuzada yashaydi, uni payqash oson, mohiyat yashirin bo`ladi, shuning uchun uni ochish va bilish qiyin. Hodisa mohiyatga qaraganda xilma- xil va o`zgaruvchan bo`ladi. Mohiyat turg’unroq, nisbiy barqarordir. Ammo u ham o`zgarib turadi. Masalan, odamning kiyinishi, tashqi ko`rinishi uning mohiyatini ifodalamasligi, aldashi ham mumkin. Shunga qaramay odamning mohiyati uning xatti- harakati, yurishi, kiyinishi, do`stlar davrasida namoyon bo`ladi. «Sen do`stlaringning kimligini ayt, men sening kimligingni aytib beraman», degan maqol mohiyatning Jamiyatda isteododli shaxslarning el-yurtga boshchilik qilishi, rahnamo bo`lishi, tarixiy burilishlarning aniq bir sanaga to`g’ri kelishi va h.k. Tafakkurda muayyan qonunlarning ochilishi, muayyan tarixiy shaxslarning bunga muyassar bo`lishi va x.k. Salbiy tasodiflar: tabiatda vulqonlarning otilib chiqishi, biror sanaga to`g’ri kelishi, do`l yog’ishi, yong’inlar, to`fonlar, zilzila va x.k. Jamiyatda qirg’in urushlar, iste`dodli shaxslarning fojeali halokati, qobiliyatsiz shaxsning yurtga bosh bo`lishi va x.k. Zaruriyat va tasodif ilm, fan oldiga qator masalalarni ko`ndalang qilib qo`yadi. Fanning vazifasi ijobiy tasodiflarni o`rganish, qonuniyatni aniqlash, ularni zaruriyatga aylantirish; salbiy tasodiflarni avvaldan payqash, ularni bartaraf etishdan iborat. Mohiyat va hodisa. Inson kundalik hayotida minglab turli tuman hodisalarga duch keladi. Masalan, ertalab uydan tashqari chiqsangiz, yer sathining ho`l bo`lganini, daraxtlarda mayda suv zarrachalari yaltirab turganini ko`rasiz. Bu hodisa bo`lib, uning mohiyati kechasi yomg’ir yoqqanligidir. Biror joyda quyuq tutun buralib chiqayotganini ko`rasiz. Bu hodisa bo`lib, mohiyati esa yong’indir. Hodisa mohiyatning sezgilar yordamida bilish mumkin bo`lgan yuzasida yashovchi belgi va xususiyatlaridir. Hodisada mohiyat yashiringan bo`ladi. Mohiyat esa narsa- hodisalarning mazmunini tashkil etuvchi ichki, zaruriy, barqaror bog’lanishlar majmuidir. Masalan, istiqlolning mohiyati - millatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy- g’oyaviy, madaniy-ma’naviy mustaqilligidir. Fuqarolik jamiyati va huquqiy- demokratik davlatning mohiyati - xalq irodasi, erkin-emin saylovlarda va davlatni boshqarishdagi ishtirokidir. Mohiyat va hodisa aloqasi shundayki, hodisa mohiyatli, mohiyat hodisalidir. Mohiyat hodisada ifodalanadi. Ammo hamma vaqtda ham hodisa va mohiyat bir-biriga mos tushmasligi mumkin. Hodisa yuzada yashaydi, uni payqash oson, mohiyat yashirin bo`ladi, shuning uchun uni ochish va bilish qiyin. Hodisa mohiyatga qaraganda xilma- xil va o`zgaruvchan bo`ladi. Mohiyat turg’unroq, nisbiy barqarordir. Ammo u ham o`zgarib turadi. Masalan, odamning kiyinishi, tashqi ko`rinishi uning mohiyatini ifodalamasligi, aldashi ham mumkin. Shunga qaramay odamning mohiyati uning xatti- harakati, yurishi, kiyinishi, do`stlar davrasida namoyon bo`ladi. «Sen do`stlaringning kimligini ayt, men sening kimligingni aytib beraman», degan maqol mohiyatning hodisada namoyon bo`lishini yaqqol ko`rsatadi. Mohiyat narsani narsa, buyumni buyum qilib turgan narsa, mohiyat o`zgarsa buyum ham o`zgaradi.Fanning vazifasi mohiyatni ochishdan iborat. Bilim hodisani o`rganishdan boshlanadi, so`ng mohiyat bilib olinadi. Birinchi tartibdagi mohiyatdan ikkinchi tartibdagi mohiyat bila borish tufayli bilim chuqurlashadi. Mohiyatni bilish narsa, jarayonning paydo bo`lishi, rivojlanishi sababini, uning muhim hususiyatlarini bilib olishga yordam beradi. Imkoniyat va voqelik. Imkoniyat yuzaga chiqmagan voqelikdir. Voqelik yuzaga chiqqan imkoniyatdir. Voqelik mavjud hodisadir. Imkoniyat mavhum yoki real bo`ladi. Mavhum imkoniyatning voqelikka aylanishi uchun shart-sharoit bo`lmaydi. Keksalarni yoshartirish - hozircha mavhum imkoniyatdir. Real imkoniyat zarur shart- sharoitda voqelikka aylanadi. Bunda odam omili, ilm-fanning roli ham katta. Mustaqil respublikamiz gullab - yashnashi uchun real imkoniyatga ega. Yurtimiz boyliklari, odamlari, fan-texnika, istiqlol afzalliklari real imkoniyat bo`lib, ularni tadbirkorlik bilan ishga solinsa, kelajagi buyuk davlat g’oyasi voqelikka aylanadi. Respublika mustaqilligini mustahkamlashda taraqqiyot nazariyasining ahamiyati beqiyos kattadir. Bunda sinergetika ta’limotidan hamda sharqona falsafiy ta’limotlardan foydalanish fan va amaliyot ishi muhim vazifadir. Hozirgi zamon falsafasi bir qator muammolarga yangicha tafakkur andozasi nuqtai- nazardan baho bermoqda. Inson, uning bilimi, mohiyati, qadriyat, borliq kabi masalalarga yangicha qarash vujudga kelmoqda. Shu bilan birga murosa falsafasi deb yurgizilayotgan sinergetika haqidagi qarashlar ham katta qiziqish tug’dirayotir. Bu tushuncha XX asrning 70-yillarida ilmiy taomilga kirib keldi. U dastlabki davrda fizika, ximiya, biologiyaga oid hodisalardagi, keyinchalik iqtisodiy-texnikaviy, ijtimoiy jarayonlardagi o`z-o`zini tashkil qilish, o`z-o`zini boshqarish, tartibsizlik kabi hodisalarning umumiy yo`nalishi qonuniyatlarini o`rganishga qaratilgan edi. Bu ta’limotni belgiyalik fizik Ilya Prigojin, so`ngra nemis fizigi Genrix Xakin va boshqa olimlar yaratgan. Hozirgi vaqtda unga qiziqish kuchaydi. Sinergetika va dialektikaning munosabati hozirgi zamonning eng muhim muammosi sifatida maydonga chiqayotir. Falsafa sohasida fikr yuritayotgan olimlar dialektika ilmiga nisbatan muqobil nazariyalar yaratish sohasida ish olib bormoqdalar. Sinergetika fan va ijtimoiy hodisada namoyon bo`lishini yaqqol ko`rsatadi. Mohiyat narsani narsa, buyumni buyum qilib turgan narsa, mohiyat o`zgarsa buyum ham o`zgaradi.Fanning vazifasi mohiyatni ochishdan iborat. Bilim hodisani o`rganishdan boshlanadi, so`ng mohiyat bilib olinadi. Birinchi tartibdagi mohiyatdan ikkinchi tartibdagi mohiyat bila borish tufayli bilim chuqurlashadi. Mohiyatni bilish narsa, jarayonning paydo bo`lishi, rivojlanishi sababini, uning muhim hususiyatlarini bilib olishga yordam beradi. Imkoniyat va voqelik. Imkoniyat yuzaga chiqmagan voqelikdir. Voqelik yuzaga chiqqan imkoniyatdir. Voqelik mavjud hodisadir. Imkoniyat mavhum yoki real bo`ladi. Mavhum imkoniyatning voqelikka aylanishi uchun shart-sharoit bo`lmaydi. Keksalarni yoshartirish - hozircha mavhum imkoniyatdir. Real imkoniyat zarur shart- sharoitda voqelikka aylanadi. Bunda odam omili, ilm-fanning roli ham katta. Mustaqil respublikamiz gullab - yashnashi uchun real imkoniyatga ega. Yurtimiz boyliklari, odamlari, fan-texnika, istiqlol afzalliklari real imkoniyat bo`lib, ularni tadbirkorlik bilan ishga solinsa, kelajagi buyuk davlat g’oyasi voqelikka aylanadi. Respublika mustaqilligini mustahkamlashda taraqqiyot nazariyasining ahamiyati beqiyos kattadir. Bunda sinergetika ta’limotidan hamda sharqona falsafiy ta’limotlardan foydalanish fan va amaliyot ishi muhim vazifadir. Hozirgi zamon falsafasi bir qator muammolarga yangicha tafakkur andozasi nuqtai- nazardan baho bermoqda. Inson, uning bilimi, mohiyati, qadriyat, borliq kabi masalalarga yangicha qarash vujudga kelmoqda. Shu bilan birga murosa falsafasi deb yurgizilayotgan sinergetika haqidagi qarashlar ham katta qiziqish tug’dirayotir. Bu tushuncha XX asrning 70-yillarida ilmiy taomilga kirib keldi. U dastlabki davrda fizika, ximiya, biologiyaga oid hodisalardagi, keyinchalik iqtisodiy-texnikaviy, ijtimoiy jarayonlardagi o`z-o`zini tashkil qilish, o`z-o`zini boshqarish, tartibsizlik kabi hodisalarning umumiy yo`nalishi qonuniyatlarini o`rganishga qaratilgan edi. Bu ta’limotni belgiyalik fizik Ilya Prigojin, so`ngra nemis fizigi Genrix Xakin va boshqa olimlar yaratgan. Hozirgi vaqtda unga qiziqish kuchaydi. Sinergetika va dialektikaning munosabati hozirgi zamonning eng muhim muammosi sifatida maydonga chiqayotir. Falsafa sohasida fikr yuritayotgan olimlar dialektika ilmiga nisbatan muqobil nazariyalar yaratish sohasida ish olib bormoqdalar. Sinergetika fan va ijtimoiy taraqqiyot omuxtali(sintezi)gi natijasida vujudga keldi. U yangi tafakkur usuli sifatida talqin qilinmoqda. Sinergetika dialektikaning qonunlarini taraqqiyotning doimiy, universal qonuni deb qaramaydi. Sinergetika hozirgi tamaddun /tsivilizatsiya/ taraqqiyotiga xos bosh tamoyil - uzluksiz /evolyutsiya/, bosqichma-bosqich rivojlanish /koevolyutsiya/, muvozanatsozlik, beqarorlikning barqaror sifat kasb etishi kabi qonunlarni sharhlab berishga harakat qiladi. Sinergetika borliqni ham barqarorlik, ham beqarorlikning o`zaro mushtarakligidan iborat, deb qaramoqda. Davlat tizimi tartib qonun ustivorligini talab qilsa, erkin bozor tartibsizlik - narx-navoning erkinlashuvini taqozo etadi. Sinergetika erkinlik va zaruriyat kategoriyalariga ham yangicha yondashadi. Shu asosda ''erkin fikrlash'' degan tushunchani yangicha tahlil qilish imkonini beradi. Inson zaruriyatni anglaydi, shu asosda fikr yuritadi, degan qoidada insonning erkin fikrlashiga yo`l qo`yilmaydi. Sinergetikada esa, erkinlikni ma’lum qoida va andozalardan xalos bo`lish erkinligi tarzida ham tushunadi. Shunday qilib falsafiy tafakkurning yangi usuli sinergetikaga qiziqish ortib bormoqda. 4. Falsafada metod, metodologiya va metodika tushunchalari. Ilmiy bilish fakt va dalillarga, ularni qayta ishlash, umumlashtirishga asoslanadi. Ilmiy fakt va dalillar to’plashning o’ziga xos usullari mavjud bo’lib, ularni ilmiy bilish metodlari deyiladi. Ilmiy bilish metodlarini o’rganadigan maxsus soha - metodologiya deb ataladi. Ilmiy bilish metodlari o’z xarakteriga ko’ra: 1) eng umumiy ilmiy metodlar; 2) umumiy ilmiy metodlar; 3) xususiy ilmiy metodlarga bo’linadi. Eng umumiy ilmiy bilish metodlari barcha fanlar uchun xos bo’lgan metodlardir. Bunga analiz va sintez, umumlashtirish va mavhumlashtirish, induktsiya va deduktsiya, qiyoslash va modellashtirish kabilarni ko’rsatish mumkin. Masalan, tabiatshunoslik fanlarida kuzatish, eksperiment, taqqoslash umumilmiy metodlar bo’lsa, ijtimoiy fanlarda tarixiylik va mantiqiylik umumilmiy metodlar hisoblanadi. taraqqiyot omuxtali(sintezi)gi natijasida vujudga keldi. U yangi tafakkur usuli sifatida talqin qilinmoqda. Sinergetika dialektikaning qonunlarini taraqqiyotning doimiy, universal qonuni deb qaramaydi. Sinergetika hozirgi tamaddun /tsivilizatsiya/ taraqqiyotiga xos bosh tamoyil - uzluksiz /evolyutsiya/, bosqichma-bosqich rivojlanish /koevolyutsiya/, muvozanatsozlik, beqarorlikning barqaror sifat kasb etishi kabi qonunlarni sharhlab berishga harakat qiladi. Sinergetika borliqni ham barqarorlik, ham beqarorlikning o`zaro mushtarakligidan iborat, deb qaramoqda. Davlat tizimi tartib qonun ustivorligini talab qilsa, erkin bozor tartibsizlik - narx-navoning erkinlashuvini taqozo etadi. Sinergetika erkinlik va zaruriyat kategoriyalariga ham yangicha yondashadi. Shu asosda ''erkin fikrlash'' degan tushunchani yangicha tahlil qilish imkonini beradi. Inson zaruriyatni anglaydi, shu asosda fikr yuritadi, degan qoidada insonning erkin fikrlashiga yo`l qo`yilmaydi. Sinergetikada esa, erkinlikni ma’lum qoida va andozalardan xalos bo`lish erkinligi tarzida ham tushunadi. Shunday qilib falsafiy tafakkurning yangi usuli sinergetikaga qiziqish ortib bormoqda. 4. Falsafada metod, metodologiya va metodika tushunchalari. Ilmiy bilish fakt va dalillarga, ularni qayta ishlash, umumlashtirishga asoslanadi. Ilmiy fakt va dalillar to’plashning o’ziga xos usullari mavjud bo’lib, ularni ilmiy bilish metodlari deyiladi. Ilmiy bilish metodlarini o’rganadigan maxsus soha - metodologiya deb ataladi. Ilmiy bilish metodlari o’z xarakteriga ko’ra: 1) eng umumiy ilmiy metodlar; 2) umumiy ilmiy metodlar; 3) xususiy ilmiy metodlarga bo’linadi. Eng umumiy ilmiy bilish metodlari barcha fanlar uchun xos bo’lgan metodlardir. Bunga analiz va sintez, umumlashtirish va mavhumlashtirish, induktsiya va deduktsiya, qiyoslash va modellashtirish kabilarni ko’rsatish mumkin. Masalan, tabiatshunoslik fanlarida kuzatish, eksperiment, taqqoslash umumilmiy metodlar bo’lsa, ijtimoiy fanlarda tarixiylik va mantiqiylik umumilmiy metodlar hisoblanadi. Xususiy ilmiy metodlar har bir fanning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, suhbatlashish, anketa so’rovi, hujjatlarni o’rganish sotsiologiya faniga xos bo’lgan xususiy ilmiy metodlardir. Bir fanda yaxshi samara beradigan ilmiy bilish metodi boshqa fanda shunday samara bermasligi mumkin. Ilmiy bilishda to’g’ri metodni tanlash bilishda muvaffaqiyat garovi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, ilmiy tadqiqotda nimani o’rganish kerak, degan masala fan predmetini aniqlashga imkoi bersa, qanday o’rganish kerak, degan masala esa ilmiy bilish metodini to’g’ri belgilashga yordam beradi. Ilmiy bilish metodlari va ilmiy nazariya bir-biri bilai uzviy bog’liqdir. Ilg’or ilmiy nazariya faniing butun taraqqiyoti davomida erishilgan muhim yutuq bo’lib, u ilgarigi ilmiy qarashlarni ijodiy rivojlantirish, o’sha yutuqlarga tanqidiy nuqtai nazardai qarash orqali vujudga keladi. Fan mohiyatan o’zi erishgan yutuqlarga shubha bilai qarashni taqozo qiladi. Fan, falsafa sohasida erishilgan yutuqlarni mutloqlashtirish, ularga ko’r-ko’rona sig’inish muqarrar ravishda dogmatizmni keltirib chiqaradi. Fan erishgan yutuqlar hamisha nisbiydir. Lekin bunday nisbiylikni mutloqlashtirish relyativizmni, fan yutuqlariga ishonchsizlik bilan qarash esa, skeptitsizmni vujudga keltiradi. Fan taraqqiyoti uchun dogmatizm, relyativizm va skeptitsizm jiddiy xalaqit beradi.Ilg’or ilmiy nazariyalar ma’lum bir davrda ilmiy va falsafiy qarashlar yo’nalishini o’zgartirishi, ilmiylikning o’ziga xos mezoni bo’lishi ham mumkin. Masalan, Charlz Darvinning evolyutsion nazariyasi, A.Eynshteynning nisbiylik nazariyasi falsafiy va ilmiy dunyoqarashlarda muhim o’zgarishlarni vujudga keltirdi. Gnoseologiyada tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilishning o’ziga xos xususiyatlarini anglash muhim ahamiyatga egadir. Uzoq yillar davomida tabiatshunoslik fanlariga xos bo’lgan ob’ektivlik, xolislik ilmiylikning muhim mezoni deb hisoblab kelindi. Biroq XX asr o’rtalarida fan-texnika inqilobi insoniyat oldida paydo bo’lgan muammolar tabiatshunoslik fanlari oldiga qadriyatli yondashuv vazifasini qo’ya boshladi. Aqlli mavjuddot bo’lgan inson tabiatni o’rganishda hamisha o’z manfaatlarini ko’zlaydi. Tabiat resurslari cheksiz va bitmas-tuganmasdir, degan bir yoqlama qarash oxir- oqibatda inson tomonidan tabiatga nisbatan shafqatsiz munosabatni vujudga keltirdi. Xususiy ilmiy metodlar har bir fanning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, suhbatlashish, anketa so’rovi, hujjatlarni o’rganish sotsiologiya faniga xos bo’lgan xususiy ilmiy metodlardir. Bir fanda yaxshi samara beradigan ilmiy bilish metodi boshqa fanda shunday samara bermasligi mumkin. Ilmiy bilishda to’g’ri metodni tanlash bilishda muvaffaqiyat garovi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, ilmiy tadqiqotda nimani o’rganish kerak, degan masala fan predmetini aniqlashga imkoi bersa, qanday o’rganish kerak, degan masala esa ilmiy bilish metodini to’g’ri belgilashga yordam beradi. Ilmiy bilish metodlari va ilmiy nazariya bir-biri bilai uzviy bog’liqdir. Ilg’or ilmiy nazariya faniing butun taraqqiyoti davomida erishilgan muhim yutuq bo’lib, u ilgarigi ilmiy qarashlarni ijodiy rivojlantirish, o’sha yutuqlarga tanqidiy nuqtai nazardai qarash orqali vujudga keladi. Fan mohiyatan o’zi erishgan yutuqlarga shubha bilai qarashni taqozo qiladi. Fan, falsafa sohasida erishilgan yutuqlarni mutloqlashtirish, ularga ko’r-ko’rona sig’inish muqarrar ravishda dogmatizmni keltirib chiqaradi. Fan erishgan yutuqlar hamisha nisbiydir. Lekin bunday nisbiylikni mutloqlashtirish relyativizmni, fan yutuqlariga ishonchsizlik bilan qarash esa, skeptitsizmni vujudga keltiradi. Fan taraqqiyoti uchun dogmatizm, relyativizm va skeptitsizm jiddiy xalaqit beradi.Ilg’or ilmiy nazariyalar ma’lum bir davrda ilmiy va falsafiy qarashlar yo’nalishini o’zgartirishi, ilmiylikning o’ziga xos mezoni bo’lishi ham mumkin. Masalan, Charlz Darvinning evolyutsion nazariyasi, A.Eynshteynning nisbiylik nazariyasi falsafiy va ilmiy dunyoqarashlarda muhim o’zgarishlarni vujudga keltirdi. Gnoseologiyada tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilishning o’ziga xos xususiyatlarini anglash muhim ahamiyatga egadir. Uzoq yillar davomida tabiatshunoslik fanlariga xos bo’lgan ob’ektivlik, xolislik ilmiylikning muhim mezoni deb hisoblab kelindi. Biroq XX asr o’rtalarida fan-texnika inqilobi insoniyat oldida paydo bo’lgan muammolar tabiatshunoslik fanlari oldiga qadriyatli yondashuv vazifasini qo’ya boshladi. Aqlli mavjuddot bo’lgan inson tabiatni o’rganishda hamisha o’z manfaatlarini ko’zlaydi. Tabiat resurslari cheksiz va bitmas-tuganmasdir, degan bir yoqlama qarash oxir- oqibatda inson tomonidan tabiatga nisbatan shafqatsiz munosabatni vujudga keltirdi. XX asr oxirlariga kelib tabiatga nisbatan insonlarcha, qadriyatli munosabatda bo’lish zaruriyati chuqurrok anglana boshladi. Tabiatshunoslikda nisbatan barqaror sistemalar bilish ob’ekti hisoblanadi. Tabiatdagi narsa va hodisalar tadqiqotchiga hech qanday qarshilik ko’rsatmaydilar. Ijtimoiy bilishda esa, nisbatan tez o’zgaruvchi sistemalar bilish ob’ekti hisoblanadi. Ijtimoiy bilishga xos bo’lgan muhim xususiyat shundaki, u moddiy ishlab chiqarish sohalarinigina emas, balki jamiyatning ancha murakkab ma’naviy hayotini, ijtimoiy- siyosiy munosabatlarni, qarashlar va g’oyalarni ham o’rganadi. Ijtimoiy fanlar milliy g’oyava milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Gnoseologiyaning maqsad va vazifalari, bilishning mohiyati va mazmuni to’g’risida zarur bilimlarga ega bo’lishni mamlakatimizda bilimdon, har jihatdan etuk barkamol inson shaxsini shakllantirishda alohida o’rin tutadi. Bilish nazariyasi bo’lajak mutaxassis-kadrlarda muayyan ilmiy layoqat va kobiliyatlarni shakllantirishda ko’maklashadi. Milliy mustaqillik yillarida gnoseologiya oldiga qo’yilayotgan eng muhim vazifalardan biri ilmiy bilimlarning jamiyatimiz taraqqiyoti, tinchligi va farovonligi uchun xizmat qilishini ta’minlaydigan omil va mexanizmlarni o’rganish, ulug’ ajdodlarimizning ilmiy bilimlarni rivojlantirish borasida orttirgan tajribalarini keng ommalashtirishdir. XX asr oxirlariga kelib tabiatga nisbatan insonlarcha, qadriyatli munosabatda bo’lish zaruriyati chuqurrok anglana boshladi. Tabiatshunoslikda nisbatan barqaror sistemalar bilish ob’ekti hisoblanadi. Tabiatdagi narsa va hodisalar tadqiqotchiga hech qanday qarshilik ko’rsatmaydilar. Ijtimoiy bilishda esa, nisbatan tez o’zgaruvchi sistemalar bilish ob’ekti hisoblanadi. Ijtimoiy bilishga xos bo’lgan muhim xususiyat shundaki, u moddiy ishlab chiqarish sohalarinigina emas, balki jamiyatning ancha murakkab ma’naviy hayotini, ijtimoiy- siyosiy munosabatlarni, qarashlar va g’oyalarni ham o’rganadi. Ijtimoiy fanlar milliy g’oyava milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Gnoseologiyaning maqsad va vazifalari, bilishning mohiyati va mazmuni to’g’risida zarur bilimlarga ega bo’lishni mamlakatimizda bilimdon, har jihatdan etuk barkamol inson shaxsini shakllantirishda alohida o’rin tutadi. Bilish nazariyasi bo’lajak mutaxassis-kadrlarda muayyan ilmiy layoqat va kobiliyatlarni shakllantirishda ko’maklashadi. Milliy mustaqillik yillarida gnoseologiya oldiga qo’yilayotgan eng muhim vazifalardan biri ilmiy bilimlarning jamiyatimiz taraqqiyoti, tinchligi va farovonligi uchun xizmat qilishini ta’minlaydigan omil va mexanizmlarni o’rganish, ulug’ ajdodlarimizning ilmiy bilimlarni rivojlantirish borasida orttirgan tajribalarini keng ommalashtirishdir.