FALSAFANING METOD, QONUN VA KATEGORIYALARI
REJA:
1. Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi.
2. Qonun tushunchasi. Falsafaning asosiy qonunlari.
3. Kategoriya tushunchasi va ularning turlari.
4. Falsafada metod, metodologiya va metodika tushunchalari.
Mavzuning tayanch iboralari: o`zgarish, harakat, o`zaro aloqadorlik,
taraqqiyot;eng umumiy, umumiy va xususiy aloqadorlik, dialektika, determinizm,
indeterminizm, sinergetika; qonun, bog’lanish, kategoriya, sifat, miqdor, me’yor,
inkor, vorislik, ziddiyat, sinergetika.
1. Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi.
Jahon siyosiy hayotidagi jiddiy o`zgarishlar, shuningdek O`zbekistonda milliy
istiqlolning amalga oshirilishi falsafadagi ko`pgina an’naviy tushunchalarga yangicha
tafakkur nuqtai-nazardan qarashni taqozo qiladi. Taraqqiyot, uning manbai, dialektika
kabi
tushunchalarga
bugungi
fan,
ijtimoiy
hayot
tajribalari
asosida
yondashilayotganligining sababi ravshan. Dialektika o`rniga sinergetika (ilmiy
tadqiqotlarning
fanlararo
yo`nalishi
haqidagi
metod)ni
qo`yish,
qarama-
qarshiliklarning kurashi haqidagi ta’limot o`rniga ularning uyg’unligi, revolyutsiya
o`rniga evolyutsiya, dialektika o`rniga murosasozlik falsafasini qo`yish tendentsiyalari
ko`zga tashlanadi. Bu takliflarda jon bor ekanligini ta’kidlash bilan birga, har qanday
ta’limotlar qorishmasini falsafa o`rniga tiqishtirish falsafaning ming yillarni o`z ichiga
olgan boy tajribasidan, muammolaridan voz kechishga olib kelmasligini ham esdan
chiqarmaslik kerak.
Biz mazkur mavzuni yoritishda o`zgarish, harakat, taraqqiyot, bog’lanish
tushunchalari mazmunini bilib olish lozim.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, olamdagi narsa-hodisalar eng kichik zarrachalardan
tortib, to osmon jismlarigacha, oddiy organizmlardan tortib, to inson jamiyatiga qadar
doimo o`zgarish, harakat va rivojlanish jarayonlarini boshidan kechirib turadi, ular
o`rtasida abadiy o`zaro aloqadorlik, o`zaro ta’sir, o`zaro bog’liqlik amal qiladi.
Tevarak-atrofimizda hech qachon biror-bir hodisa o`zgarishsiz, harakatsiz voqe
bo`lmaydi. Shunday ekan o`zgarish harakat, o`zaro bog’lanish, taraqqiyot
chegaralarining qisqacha falsafiy ma’nosini tushunib olishimiz kerak. «Harakat»
tushunchasi kundalik muloqotda olamda yuz beradigan har qanday o`zgarish ma’nosini
bildiradi. Bu - jismning makonda o`rin almashinishi deganidir. Falsafiy tilda esa
mexanik harakat atalib, uning eng oddiy shaklidir. Oldingi Ma’ruzalarimizda qayd
etilganidek, harakatning bir qadar murakkab shakllari (fizik, ximik, biologik, ijtimoiy
va b.) ham mavjud. Harakatning barcha shakllari o`zaro bog’langandir. Chunonchi,
oddiy mexanik harakatni olib ko`raylik. U oddiy qismlarning bir-biriga o`tishi,
elektromagnit va gravitatsion maydonlarning o`zaro ta’siri, mikroolamdagi kuchli va
kuchsiz o`zaro ta’sirlarning keng miqyosdagi jarayonlari bilan belgilanadi. Harakat
shakllari bir-biriga o`tib turadi, harakat hech qachon mutloq sukunat holatida
bo`lmaydi, binobarin, sukunatning o`zi ham harakatdir, shunday harakatki, bunda
narsa-hodisalarning sifat ko`rinishi o`zini saqlab turadi, ularning shakli va makondagi
o`rni esa buzilmaydi, biroq muayyan o`zgarishlarni boshidan kechiradi. Ko`rinadiki,
harakat, bir tomondan, moddiy jismlar, shuningdek ularni tashkil etadigan elementlar
o`rtasidagi aloqadorlikning natijasi, ikkinchi tomondan, ulardagi o`zgarishlar tarzidir.
O`zgarishlar makondagi oddiy siljishdan tortib, murakkab ijtimoiy rivojlanishlargacha
takomillashib boradi.
Yuqoridagi fikrlarga chuqurroq e’tibor berilsa, o`zgarish, harakat jarayonlari narsa-
hodisalar o`rtasida yuz beradigan o`zaro aloqadorlik, o`zaro bog’lanishsiz amal qila
olmasligiga ishonch hosil qilamiz. Aytish mumkinki, narsa-hodisalarning o`zgarishi,
harakati va rivojlanishiga ular o`rtasidagi bog’lanish va aloqadorlik, ta’sir va aks ta’sir
sabab bo`ladi. Biroq har qanday bog’lanish ham rivojlanishga olib kela bermaydi.
Buning sababi shundaki, ular mohiyati, ta’sir ko`lami va doirasi jihatidan rang-barang
bo`lib, zaruriy va tasodifiy, ichki va tashqi, bevosita va bilvosita, muhim va muhim
bo`lmagan turlarga bo`linadi. Shu ma’noda olamda boshqa narsa-hodisalardan alohida,
ular bilan bog’lanmagan, o`zaro aloqadorlikda va ta’sirda bo`lmagan voqea-hodisa
mavjud emas1.
Taraqqiyot - borliqni, undagi narsa va hodisalarni quyidan yuqori holatga tomon
harakat qilish jarayoni bo`lib, buning natijasida eski sifat o`rniga yangi sifat vujudga
keladi. Taraqqiyotning ibtidosi bo`lganidek, intihosi ham bo`ladi. Biror davrning
tugashi yangi davrning ibtidosini boshlab beradi. Yangi davrda o`tgan zamonning
ba`zi xususiyatlari takrorlanishi muqarrar. Taraqqiyotni turli metodlar, nazariyalar
o`rganadi. Masalan: metafizika, dialektika, sinergetika, mantiq va x.k. Taraqqiyot -
borliq, undagi narsa va hodisalar miqdor o`zgarishlarining sifat o`zgarishlariga o`zaro
o`tish, qarama-qarshiliklar birligi va kurashi, inkorni inkor jarayonidir. Taraqqiyot
oddiy miqdor o`zgarishlari emas, balki sifat o`zgarishlaridir. Falsafada shu asosda
rivojlanish va taraqqiyot qonunlari tadqiq etiladi. Qonunlar borliqdagi narsa va
hodisalarning aloqa va bog’lanishlari ifodasidir.
Eng qadimgi zamonlardan buyon odamlar borliqdagi hodisa va buyumlar orasida
o`zaro bog’lanish, o`zaro ta’sir va munosabatlar borligini payqaganlar. Bu - olamga
taraqqiyot nuqtai nazardan yondashuv natijasi edi.
«Dialektika» so`zi asli qadimgi yunon tiliga mansub bo`lib, uni Sharq mamlakatlari
ilmida, xususan arab tilida ilk bor Abu Nasr Forobiy «jadl», «jadli», «jadal» tarzida
qo`llagan. «Jadal» so`zi harakat, tezlik, tezlanish, rivojlanish, o`zgarish, intilish kabi
ma’nolarni anglatadi. Tabiat va jamiyatdagi barcha hodisalar nedir bir narsaning ta’siri,
1Фалсафа. Маърузалар матни. Т., 2000, 169-170-б.
turtkisi, agar u tarkibli tizimi bo`lsa, qismlarning o`zaro ta’siri sababli ro`y beradi2.
Bunday yondashuvning dastlabki namunalari zardo`shtiylikning muqaddas kitobi -
«Avesto» da, keyinroq Sharq mutafakkirlari asarlarida, va nihoyat, yunon faylasuflari
ijodida uchraydi.
«Avesto» va «Metafizika» (Arastu) kitoblarida bayon etilgan dialektika Forobiy,
Ibn Sino va boshqalar asarlarida rivojlantirilib, hozirgi zamongacha etib keldi va hanuz
jahon falsafasida asosiy tamoyillardan muhimi sifatida xizmat qilib kelmoqda.
Dialektikaning o`zagi hisoblangan ziddiyat haqida gapirar ekan, I.A.Karimov
shunday yozadi: «endilikda yadro maydonlarida bo`layotgan qarashlar ko`p narsani hal
qiladi... Aslida hayotning o`zi turli-tuman g’oyalar kurashidan, bahsu munozaralardan
iborat. Taraqqiyotning ma’no-mazmuni, kerak bo`lsa, falsafasi ham ana shunda».
«Million-million odamlarning qalbidagi ezgu intilishlarini, ularning hayot mazmunini
ifoda qilish oson emas. Buning uchun biz dialektika qonuniyatini, ya’ni muayyan bir
shaxs bilan butun bir xalq orzu-intilishlarini uyg’un holda qanday aks ettirish
masalasini yaxshi tushunib olishimiz zarur»1.
2. Qonun tushunchasi. Falsafaning asosiy qonunlari.
Taraqqiyot va o`zaro aloqadorlikning falsafiy g’oyalari dastlab stixiyali shaklda
ifoda etilgan edi. So`ngra uzoq tarixiy taraqqiyot natijasida olamni bilish nazariyasi va
metodologiyasi sifatida tarkib topadi va rivojlanadi. Taraqqiyotning qonunlari va
kategoriyalari falsafa ilmining buyuk donishmandlari tomonidan kashf etilgan. Qonun
nima?
Qonun deb voqelikdagi buyum va hodisalar o`rtasidagi muhim, ichki, zaruriy,
takrorlanadigan, ob’ektiv bog’lanishlarga aytiladi. Muhim bo`lmagan, tasodifiy
bog’lanishlar qonuniyatli bog’lanishlar emas. Fan uchun qonuniyatli bog’lanishlarni
o`rganish muhimdir. Fanning vazifasi qonuniyatni aniqlash va qonunni ochishdir.
Qonunlar xilma-xil bo`ladi: tabiat qonunlari, jamiyat qonunlari, mantiq qonunlari, fan
qonunlari va falsafiy-dialektik qonunlar. Ta’sir doirasiga ko`ra qonunlar xususiy,
umumiy va eng umumiy bo`ladi. Taraqqiyot qonunlari eng umumiy qonunlar sirasiga
2Файзуллаев О. Диалектик тафаккур маъсули. - Тафаккур, 1998, 2-сон, 12-б.
1И.А.Каримов Миллий истиқлол мафкураси - халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Т. Ўзбекистон, 2000,
16, 22, 28-б.
kiradi. Nemis faylasufi Gegel ana shunday qonunlardan uchtasini ochgan. Ular
quyidagilar:
1. Miqdor va sifat o`zgarishlarining o`zaro bir-biriga o`tish qonuni.
2. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni.
3. Inkorni inkor qonuni.
Taraqqiyot qonunlaridan birinchisi miqdor o`zgarishlarining sifat o`zgarishlariga
o`zaro o`tish qonuni deb yuritiladi. Mazkur qonun sifat, miqdor, me’yor kategoriyalari
bilan ish ko`radi.
Sifat deb narsa va hodisalarning muhim xususiyatlari majmuasiga aytiladi. Har bir
narsa asosiy va asosiy bo`lmagan, muhim va muhim bo`lmagan xususiyatlarga ega.
Asosiy hususiyatlar o`zgarsa, sifat ham o`zgaradi. Sifat narsa va hodisalarning o`zaro
bir-biridan farqini bildiradi, ayni vaqtda sifat narsalarning umumiy tomonlarini ham
ifodalaydi. Masalan, paxta o`simligini olaylik. Uning oqligi, tolasining yumshoqligi,
mayinligi paxtaning asosiy bo`lmagan xususiyatlaridir. Paxta tolasining uzun-kaltaligi,
pishiqligi, yo`g’on-ingichkaligi asosiy asosiy xususiyatlari bo`lib, ular birgalikda
''paxta'' degan sifat(narsa)ni tashkil etadi. Shakarning sifati uning maydaligi yoki oqligi
emas, balki shirinligidir. Qalampirning sifati uning qizilligida emas, balki
achchiqligidir. Sifat miqdor bilan bog’langan. Miqdor nima?
Miqdor deb narsalarning soni, katta-kichikligi, hajmi va boshqa kattaliklarni
ifodalovchi tushunchaga aytiladi. Miqdor narsalar o`xshashligi, bir xilligini bildiradi.
Masalan: aholining soni miqdorni bildiradi.
Sifat va miqdor o`zaro bog’langan, ular birligining me’yor (o`lchov) ta’minlaydi.
Sifat va miqdor nisbati shundayki, miqdor o`zgarsa, narsa o`zgarmay qolishi mumkin.
Biroq uning ham me’yori bor. Xalq maqolida aytilganidek, «toma-toma ko`l bo`lur,
tommay qolsa, cho`l bo`lur», «oz-oz o`rganib dono bo`lar». Boshqa bir misol: suvni
qizitishni ma’lum nuqtagacha davom ettirsak, suv o`z sifatini o`zgartirmaydi, biroq bu
jarayon yanada davom ettirilsa, harorat yuz darajagacha etgach, suv bug’ga aylanadi,
demak sifat o`zgarishi yuz beradi. Bunda suvning me’yori buziladi.
Me’yor nima? Me’yor - sifat va miqdor birligidir. Me’yor shunday bir chegaraki,
uning ichida miqdor o`zgaraveradi, sifat esa ma’lum vaqtgacha o`zgarmaydi. Har bir
narsaning o`z me’yori bor. Masalan: suvning me’yori 100 daraja, oltinniki 1063 daraja,
misniki 1083 daraja va h.k. Me’yor buzilsa, sifat o`zgaradi. SHuning uchun tabiat,
jamiyat, shaxsiy hayotda hech narsa me’yoridan oshmasligi kerak, aks holda emirilish
yuz beradi. Gapning ham me’yori bor, ovqat tuzi me’yoridan oshsa, uni isteomol qilish
mumkin bo`lmay qoladi, kulgu me’yori buzilsa, yig’iga aylanadi, tejash me’yoridan
oshsa, xasislik kelib chiqadi. Ulug’ faylasuf shoir Mirzo Bedilning quyidagi so`zlarini
yodlab olish foydadan xoli emas: «Uzluksiz shodlik ham keltiradi g’am, haddan ortiq
bazm - misoli motam».
Sifat o`zgarishi «sakrash» lar orqali yuz beradi. Sakrash deb eski sifat o`rniga
yangi sifatning vujudga kelishiga aytiladi. Sakrash taraqqiyotdagi tub burilishdir;
sakrash davrida taraqqiyotda uzilish bo`ladi, ammo narsaning rivoji davom etadi va
tezlashadi. Masalan: 1991 yil 31 avgustda O`zbekistonda sifat o`zgarishi (sakrash) yuz
berdi, 1-sentyabr - Mustaqillik kuni deb e’lon qilindi, milliy rivojlanishning tezlashuvi
uchun zamin yaratildi.
Hayotning paydo bo`lishi, dehqonchilikda yangi navlarning
yaratilishi, tub ijtimoiy o`zgarishlar «sakrash» ga misol bo`ladi. Bilimda texnikaning
paydo bo`lishi, yangi texnologiyalarning ixtiro qilinishi ham shunday. Tezlik bilan
bo`ladigan sakrashlar bilan asta-sekin bo`ladigan sakrashlarni farq qilish kerak. Ammo
har ikkisining mohiyati ham bitta: sifat o`zgarishiga olib keladi. Sifat o`zgarishi
taraqqiyotdagi uzilish paytini ifodalasa, miqdoriy o`zgarish uzluksizlikni bildiradi.
Taraqqiyot uzluklik va uzluksizlik birligidan iborat.
Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. Hozirgi davrda murosa
falsafasini olg’a surayotgan ayrim tadqiqotchilar qarama-qarshiliklar birligi va kurash
qonuniga qandaydir e’tiborsizlik bilan qaramoqdalar. Bu qonunda ayb yo`q. Ayb
hamma vaqt o`zimizda, undan qanday foydalana bilishimizda. Qarama-qarshiliklar,
ziddiyatlarni mutloqlashtirish bir yoqlamalikka, siyosatda xatolarga olib kelishini
yaqin o`tmishda ko`rdik. Taraqqiyotning bu qonuni mazmunini to`g’ri tushunmaslik
tabiatda qarama-qarshiliklarni, jamiyatdagi ob’ektiv ziddiyatlarni inkor qilishga,
hayotni rangsiz, bo`yoqsiz tasvirlashga, nihoyat sub’ektivizmga olib kelishi mumkin.
Bunda bir xatardan qochaman deb ikkinchisiga giriftor bo`lishi ehtimoli yo`q emas. Bu
qonun qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar, tafovut va ayniyat tushunchalari orqali
ifodalanadi.
Inson har bir qadamda qarama-qarshiliklarga duch keladi. Har bir narsa, har bir
hodisa qarama-qarshiliklarning birligidan iborat. Koinotda odamlarga osmon va Yer,
biri uzoq, ikkinchisi yaqin, tabiatda qish-yoz, sovuq-issiq, kecha-kunduz, qorong’u va
yorug’ borligini o`z tajribalaridan biladilar. Hayotda vijdonli-vijdonsiz, odobli-
odobsiz, bilimli-bilimsiz, madaniyatli-madaniyatsiz, ishbilarmon-boqimanda, uquvli-
uquvsiz, puldor-pulsiz, dono-nodon va h.k. kabi tushunchalar uchrab turadi.
Ilgari sotsializm-kapitalizm, materializm-idealizm, proletariat-burjuaziya, qizillar-
oqlar kabi ikki qutbli (bipolyar) ziddiyatlar e’tirof etilardi. Bugungi kunda bunday
yondashuvlar o`z qimmatini yo`qotdi. Endi ziddiyatlar ko`p qirrali, rang-barang, ko`p
qutbli (bipolyar) qarama-qarshiliklardan tarkib topmoqda. Prezident I.A.Karimov
«O`zbekiston XXI asr bo`sag’asida» asarida quyidagilarni ta’kidlaydi: «Totalitar
tuzum emirilganidan keyin dunyoning qutblarga bo`linishi barxam topdi .... Ikki
mafkuraviy tuzumning kurashi va bu kurashning xalqaro hayotning hamma sohalariga
soya tashlashi ostida o`tgan kuchli qarama-qarshilik barham topdi. Ammo shundan
keyin ham bizni qurshab turgan dunyo, ko`plar kutganidek, osoyishtaroq bo`lib qolgani
yo`q. Unda mojarolar kamaymadi. Dunyoda yangi tartiblarni shakllantirish jarayoni
mintaqalar darajasidagi va mintaqalar ichidagi eskidan saqlanib kelayotgan, zimdan
tutab yotgan, har xil tarixiy, etnik, siyosiy, diniy va boshqa sabablarga ega bo`lgan
mojarolarning keskinlashuvi bilan birga yuz berdi. Bu mojarolar ilgari ikki tuzumning
dunyo miqyosidagi qarama-qarshiligi doirasida ko`pincha u yoki bu kuchlar qutbining
manfaatlari yo`lida ''bostirib kelingan'' edi. Bundan tashqari, yangi mintaqaviy
mojarolarning vujudga kelishi va ularga turli tashqi kuchlar o`z jo`g’rofiy-strategik
intilishlari doirasida jalb etilishidan iborat havflar ham mavjud». (o`sha asar, 5, 19-b.)
Tafakkurda ham ilmiy-g’ayriilmiy, mantiqli-mantiqsiz, asosli-asossiz, izchil-
noizchil, aniq-mavhum, haqiqat-yolg’on kabi tushunchalar, fanlarda - musbat va
manfiy, differentsial va integral, ta’sir va aksta’sir tushunchalari mavjud. Jamiyat
hayoti ham undan holi emas. Yashashdan maqsad ana shu qarama-qarshiliklarni
topish, amal qilish qonuniyatlarini bilish, insonga xizmat qildirish, ularni hal qilish
yo`llarini izlab topishdan, inson hayotini mazmunli qilishdan iboratdir. Sho`ro
dialektik materialistik falsafasida qarama-qarshiliklar kurashi taraqqiyot manbai deb
hisoblanar edi. Vaholanki, I.A.Karimov aytganidek, «tarixni mojarolar va adovat emas,
balki xalqlar o`rtasidagi hamkorlik va ishonch olg’a harakatlantiradi» (o`sha asar, 323-
b.).
Endi taraqqiyotning yana bir qonuni mohiyat-mazmuni bilan tanishib
o`taylik.Qarama-qarshilik nima?
Qarama-qarshilik deb bir butun yaxlit narsa, hodisada ayni bir vaqtda o`zaro
birga bo`lishini talab qiladigan va ayni vaqtda bir-birini inkor qiladigan
tomonlarga aytiladi. Elektrning musbat va manfiy zaryadlari, tirik hayotning
assimilyatsiya va dissimilyatsiya jarayoni, jamiyatda ozodlik va qaramlik, hurlik va
qullik, erkinlik va zaruriyat va h.k. Qarama-qarshiliklar uzviy birlikda mavjud bo`ladi.
Buni mijoziy ma’noda ''kurash'' deb yuritadilar. Qarama-qarshiliklar birligi va
uyg’unligi narsa rivojida, borliq taraqqiyotida muhim, hal qiluvchi rolni o`ynaydi.
Ziddiyat nima? Ziddiyat deb qarama-qarshi tomonlar o`rtasidagi munosabatga
aytiladi. Bu munosabatlar o`z xarakteriga ko`ra turli daraja va mazmunga ega.
Qarama-qarshiliklar teng bo`lganda bu munosabat tomonlarning birligini va hatto bir
xilligini bildiradi. Bu holda ziddiyat bo`lmaydi. Vaqt o`tishi bilan tomonlar ayniyligi,
birligida tafovut va farqlar kelib chiqadi. Shuning uchun tafovut va ayniyat ham
qarama-qarshiliklar o`rtasidagi turli darajadagi munosabat turlaridir.
Tafovut nima? Tafovut deb narsalarning nisbiy o`zgaruvchanligiga aytiladi.
Tafovut narsalarning o`z-o`ziga ayni emasligi, o`z-o`zidan va o`zga buyumlardan farq
qilishini ifodalaydi. Tafovut ayniyatning bag’rida paydo bo`ladi. Ayniyat tafovutlidir,
tafovut ayniyatlidir.
Ziddiyat haqidagi ta’limotlarga ko`ra u bir qancha shakllarda uchraydi: antogonistik
va noantogonistik ziddiyat; asosiy va asosiy bo`lmagan ziddiyat; muhim va muhim
bo`lmagan ziddiyat; ustivor, bosh ziddiyat; ichki va tashqi ziddiyatlar.
Ularning kelib chiqish sabablarini bilish, ularni bartaraf etish yo`llarini ishlab
chiqish muhim metodologik ahamiyatga ega. Chunonchi, O`zbekistonda o`tgan
asrning 80-yillari oxirida millatlararo munosabatlarda keskin vaziyat va qarama-
qarshiliklar yuzaga kelgan edi. Milliy mustaqillikning qo`lga kiritilishi va oqilona
siyosat olib borilishi natijasida millatlararo munosabatlardagi keskinlikning oldi olindi,
respublikada yashovchi barcha-millat va elatlarning qonuniy huquqlari va manfaatlari
O`zbekiston Konstitutsiyasida o`z aksini topdi, milliy tistiqlol mafkurasida millatlararo
hamjihatlik asosiy g’oya sifatida o`rin egalladi. Bu g’oyalar izchillik bilan amalga
oshirilmoqda. Zero, I.A.Karimov yozganidek, «millatlararo munosabatlar sohasida
muayyan, noantogonistik ziddiyatlarning mavjudligi yangi mustaqil davlatlarning
qaror topish davri uchun real hodisadir» (o`sha asar, 75-b.).
Hozirgi paytda O`zbekistonda milliy munosabatlarga katta e’tibor berayotir.
Respublikamizda hozir 1 milliondan ortiq qozoqlar, 300 ming koreys, 700 mingdan
ortiq tojik va boshqa yuzlab millatlar istiqomat qiladi. Ularning xilma-xil ehtiyojlarini
to`la qondirishga harakat qilinmoqda. Milliy tilda maktablar ochildi, kitoblar chop
etildi, tele-radio ko`rsatuvlar va eshittirishlar, milliy madaniyat markazlari tashkil
topdi, davlatni boshqarish ishlariga keng jalb etilmoqda.
Ijtimoiy hayotda ziddiyatlar bo`lmaydi deb aytish qiyin. Ular qaerda namoyon
bo`lmoqda? Sotsial ziddiyatlar sotsial guruhlar, sinflar, millatlar, davlatlar ijtimoiy-
siyosiy kuchlarning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanish sohasida
namoyon bo`ladi. Chunonchi, «o`tish davrida eskicha va yangicha fikrlash o`rtasidagi,
o`tmish va hozirgi zamonning qadriyatlar tizimi o`rtasidagi ziddiyatlar yanada
keskinlashadi» (o`sha asar, 215-b.). Bu o`tmish va hozirgi zamon, ya’ni vaqt
oralig’idagi qarama-qarshiliklardir.Ijtimoiy ziddiyatlarning kelib chiqish sabablarini
ilmiy tahlil etish ularni hal etishning muhim kalitidir. Antogonistik ziddiyatlar sinfiy,
etnik, milliy, irqiy, diniy va boshqa sohalarda ham namoyon bo`lishi mumkin. Bunday
ziddiyatlar jamiyat va alohida shaxslar o`rtasida, turli davlatlar, ijtimoiy-siyosiy
tuzumlar o`rtasida ham paydo bo`lishi mumkin.
Inkorni inkor qonuni. Bu qonun inkor, inkorni inkor, taraqqiyot bilan bog’liq
inkor kabi tushunchalar orqali ifodalanadi. Bu qonunning asosiy xususiyatlari
quyidagilar: inkorni inkor qonuni - tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining
umumiy, ob’ektiv xarakterga ega bo`lgan qonunidir;metafizik inkordan tubdan farq
qiladi; dialektik inkorning mohiyatini ifodalaydi; yangi sifat bilan eski sifat o`rtasidagi
aloqadorlikni aks ettiradi; yangi sifat eski sifatning qonuniy merosxo`ri ekanligini
ifodalaydi; inkorni inkor taraqqiyotning aylanma yo`llar bilan quyidan yuqoriga
ko`tarilib borishini, yangilik g’alabasini aks ettiradi; inkorni inkor yangining
engilmasligi, uning ruhi bilan yashashni o`rgatadi; inkorni inkor olamni bilishda
muhim metodologik ahamiyatga ega.
3. Kategoriya tushunchasi va ularning turlari.
Taraqqiyot va o`zaro bog’lanishlarning asosiy bo`lmagan qonunlari ham bor. Ularni
odatda kategoriyalar deb yuritiladi. Ular juft kategoriyalardir. Kategoriyalarning
o`zaro qonuniy bog’lanishlarini ham Gegel ochgan.
Har bir fanning kategoriyasi bo`lganidek, falsafaning ham kategoriyalari
mavjud. Kategoriya deb buyum va hodisalarning eng muhim va eng umumiy
xossalarini, tomonlari va munosabatlarini aks ettiruvchi tushunchalarga aytiladi.
Kategoriyalar toq, juft yoki hamnisbat bo`lishi mumkin. Toq kategoriyalar:
borliq, substantsiya, materiya, ong, harakat va boshqalar. Hamnisbat kategoriyalar:
ayrimlik, xususiylik va umumiylik, sistema, struktura va element.
Juft kategoriyalar: ayrimlik va umumiylik; sabab va oqibat; mazmun va shakl;
zaruriyat va tasodif; mohiyat va hodisa; qism va butun; imkoniyat va voqelik.
Gegel «Mantiq fani» asarida asosiy qonun va kategoriyalarni ta’riflagan. Uningcha,
dialektika (taraqqiyot to`g’risidagi ta’limot), mantiq va bilish nazariyasi bir biriga mos
tushunchalardir. Taraqqiyotning falsafiy mazmunini, mohiyatini ochishda unga zid
bo`lgan bir qator tushunchalar ma’nosini bilib olish lozim. Metafizika, eklektika,
dogmatizm, indeterminizm, sofistika, regress ana shunday tushunchalardan
hisoblanadi.
Dogmatizm - aqidaparastlik demakdir. U bir xil andozada qotib qolgan qoidalarga
suyanadi, yangilanishni, ijodiylikni inkor etadi. Haqiqat sharoit, o`rin va vaqtga bog’liq
degan qoidaga amal qilmaydi. Dialektika nomi bilan yuritiluvchi taraqqiyot g’oyasi
esa har bir hodisa, ta’limot vaqtga, joyga, sharoitga bog’liq holda o`zgarib turadi, deb
ta’lim beradi. Eklektika - bir-birini inkor qiladigan tuturiqsiz fikrlarni sun’iy ravishda
birlashtiradigan nuqtai nazar, turli qarashlarni bir-biriga aralashtirib yuborish usulidir.
Indeterminizm hodisalar o`rtasidagi sababiyatning qonuniy ekanligini rad etadi.
Boshqacha aytganda, sababiy qonuniyatning ob’ektivligini asoslab beruvchi
determinizmning aksidir. Sofistika - eng qadimgi soxta munozara yuritish sanoati
bo`lib, tinglovchini adashtiradigan, haqiqatni yolg’on, yolg’onni haqiqat deb e’lon
qiladigan usuldir. Bu haqda oldingi Ma’ruzalarda aytib o`tildi. Regress -
taraqqiyotning yuqori bosqichidan quyi bosqichiga qarab qaytishi bo`lsa, progress
taraqqiyotning quyidan yuqorilab borishini bildiradi.
Borliqni o`rganishda falsafa o`z tamoyil (printsip)lari asosida ish ko`radi.
Tamoyillar borliqni bilish va izohlashdagi eng muhim g’oyalardir. Hozirgi zamon
falsafasida quyidagi tamoyillardan keng foydalaniladi:
1) taraqqiyot tamoyili;
2) umumiy aloqadorlik tamoyili;
3) tarixiylik tamoyili;
4) sababiylik tamoyili;
5) tizimiylik tamoyili va x.k.
Qonunlar tizimini taraqqiyotning ifodasi bo`lgan kategoriyalar mazmunan
to`ldiradi, turli tomondan ularga aniqlik kiritadi. Kategoriyalarni o`rganishda ularni
uch toifaga bo`lish mumkin: umumfalsafiy kategoriyalar; taraqqiyot va o`zaro
aloqadorlikni ifodalovchi kategoriyalar, ijtimoiy falsafa kategoriyalari.
Umumfalsafiy kategoriyalar o`zining umumiyligi bilan xarakterlanadi, masalan,
materiya, borliq, harakat, miqdor, sifat, ziddiyat, inkor, qarama-qarshilik, qonun,
qonuniyat va h.k. Bu haqda yuqorida aytib o`tildi. Ijtimoiy falsafa kategoriyalari esa
jamiyat taraqqiyoti bilan aloqador narsa-hodsalarning eng umumiy xususiyatlarini
ifodalovchi tushunchalardir: ijtimoiy borliq, ishlab chiqarish, shaxs, qadriyat v ax.l.
Taraqqiyotning falsafiy g’oyasi bilan bog’liq kategoriyalar ichida juft
kategoriyalarni alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Ularning ba’zi birlarini qarab
chiqamiz.
Ayrimlik va umumiylik. Ayrimlik deb alohida narsa, hodisalarga xos bo`lgan
nodir belgi, tomon, xususiyatlarni aks ettiruvchi tushunchalarga aytiladi. Masalan,
Farg’ona davlat universiteti - tushunchasida ayrimlik va umumiylik mavjud.
Farg’onadagi oliygoh ekanligi uning ayrimligi, universitet ekanligi umumiyligi. Daraxt
- umumiylik, olma daraxti - ayrimlik. Umumiylik deb bir guruh, doiraga kiradigan
narsa va hodisalarga xos bo`lgan takrorlanadigan muhim tomonlar va belgilarga
aytiladi.Umumiylik bilan ayrimlik o`rtasida xususiylik mavjud. Xususiylik
buyumlarning O`ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Masalan, yong’oq daraxti - ayrimlik,
mevali daraxt - xususiylik, daraxt - umumiylik. Yoki bug’doy - ayrimlik, don -
xususiylik, o`simlik - umumiylik.
Sabab va oqibat. Falsafiy tamoyillar ichida determinizm tamoyili muhim
qonuniyatni ifodalashi haqida yuqorida qayd etildi. (determinizm lotincha-
belgilamoq). Determinizm - sababiyat qonuniy xarakterga ega ekanligi, barcha
hodisalarning umumiy, qonuniyatli aloqadorligi, sababiy o`zaro bog’langanligi
haqidagi ta’limot. Indeterminizm sababiy bog’lanishlarning qonuniy xarakterga ega
ekanligini inkor qiladigan nuqtai nazar. Izchil determinizm sababiyatning ob’ektiv
ekanligini tan oladi.Sababiyat tushunchasi sabab va oqibat bog’lanishini ifodalaydi.
Hozirgi zamon fanlari borliqning mohiyatini o`rganib, hodisalarning sababiy
bog’langanligini asoslamoqda. Olamning paydo bo`lishi, hodisalarning rivojlanishi va
bir shakldan ikkinchi shaklga O`tishining ob’ektiv sabablari borligini isbotlamoqda.
Sababsiz hodisa bo`lmaydi, har bir o`zgarishning o`z sababi bor.
Sabab nima? Sabab deb biror natijani yuzaga keltiradigan hodisaga aytiladi. Sabab
ta’sirida oqibat kelib chiqadi. Oqibat sabab ta’sirida yuzaga kelgan natijadir. Bir
hodisa ikkinchisini yuzaga chiqaradi, tug’diradi. Masalan: o`zbek xalqining uzoq
davrlardan buyon Vatan ozodligi uchun olib borgan goh oshkora, goh yashirin
kurashlari sababli mustaqillik qo`lga kiritildi - oqibat. Hukumatning to`g’ri siyosati-
sabab, oqibat sifatida fuqarolarning bahamjihatligi ta’minlanmoqda. Sababni
bahonadan farq qilish kerak. Bahona natijani keltirib chiqaruvchi sabab emas. Bahona
sababning yuzaga chiqishi, namoyon bo`lishida ishtirok etuvchi tasodifiy hodisa.
Masalan, Shekspirning «Otello» fojeasidagi Dezdemona o`ldirilishining sababi
boshqa, bahonasi boshqa. Bahona ro`molcha voqeasi. Sabab - amal, martaba uchun
olib borilgan kurashdir. Sabab va oqibat uzviy bog’langan. Sabab oqibatni keltirib
chiqaradi, oqibat sababsiz sodir bo`lmaydi. Sabab va oqibat bog’lanishining muhim
