FALSAFANING MЕTOD, QONUNLARI VA KATЕGORIYALARI
Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. Rivojlanish
konsepsiyalari
«Dialektika» (yunon. dialektike – suhbat qurish san’ati) so‘zining «dialog» (yunon.
dialogos – ikki yoki bir nechta suhbatdoshlar so‘zlashuvi) so‘zi bilan umumiy jihatlari
bor. Dastlab dialektika bahslashish, munozara qilish san’ati sifatida tushunilgan,
bunda fikrlar, qarashlar qarama-qarshiligi vositasida xaqiqatning tagiga yetish
maqsadida muammoni o‘zaro manfaatdor muhokama qilishga qaratilgan munozara
nazarda tutilgan. Dialektik – bu savol berish va javob qaytarishga usta odam, deb
hisoblangan.
Geraklit dunyo «jonli olov» yoki «ikki marta kirish» mumkin bo‘lmagan daryo oqimi
sifatida tasavvur qilgan. Shu sababli dialektikaning tarixan birinchi shakli qadimgi
faylasuflarning stixiyali dialektikasidir.
Qonun tushunchasi va uning turlari
Qonun – bu moddiy va ma’naviy hodisalarning ularning harakat va rivojlanish
xususiyati va yo‘nalishini belgilovchi ob’ektiv, muhim, zaruriy, barqaror va umumiy
aloqasi.
Shuningdek, «qonuniyat» tushunchasi ham ishlatiladi. Qonuniyat qonunga qaraganda
kengroq tushunchadir. Qonun muayyan sharoitda o‘zini qat’iy va muqarrar tarzda
namoyon etsa, qonuniyat bir qancha qonunlarning o‘zaro aloqasi, o‘zaro ta’siri sifatida
namoyon bo‘ladi.
Falsafaning asosiy qonunlari. Qarama-qarshilik birligi va kurashi qonuni. Miqdor va
sifat ularning dialektikasi. Inkorni-inkor qonuni va vorisiylik
Dialektika qonunlari tizimida dialektik ziddiyatlilik qonuni markaziy o‘rinni
egallaydi. Qarama-qarshiliklar – predmetning bir-birini istisno etuvchi va bir-birini
nazarda tutuvchi tomonlaridir. Qarama-qarshiliklar – o‘zaro bog‘lanishli bo‘lgan
tushunchalar. Qarama-qarshiliklar birligi narsaning barqarorligini aks ettiradi va
nisbiy, o‘tkinchi hisoblanadi. qarama-qarshiliklarning kurashi mutlaq xususiyat kasb
etadi, u hech qachon to‘xtamaydi.
Rivojlanish manbaini yorituvchi dialektik ziddiyatlilik qonunidan farqli o‘laroq,
miqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni rivojlanish jarayonining
mexanizmini yoritadi, u qay tarzda va qanday shakllarda amalga oshirilishini
ko‘rsatadi. Bu qonunning xususiyatini, u qanday namoyon bo‘lishi va amal qilishini
aniqlash uchun uning asosiy tushunchalari: sifat, miqdor, meyor sakrashning
mazmunini yoritish talab etiladi.
Inkorni-inkor qonuni – bu shunday bir qonunki, unga muvofiq rivojlanish
jarayoni yangining eskini dialektik inkor etishlari cheksiz zanjiridan iborat bo‘ladi,
bunda rivojlanish avvalgi bosqichlarining barcha muhim jihatlari yangida saqlanadi va
umuman bu jarayon hujumkor, yuksalib boruvchi yo‘nalishga ega bo‘ladi.
Kategoriya gushunchasi va ularning turlari.
Fan va falsafa kategoriyalarining tasnifi “Kategoriya” so‘zi qadimga yunon
tilidan olingan bo‘lib: «izohlash», «tushuntirish», «ko‘rsatish», degan ma’nolarni
anglatadi. Uning mazmunidagi bunday xilma-xillik qadimga davrlardanoq ilmiy
tadqiqot yo‘nalishiga aylangan. Falsafa tarixida ularni birinchi bo‘lib, Arastu
ta’riflab bergan. U o‘zining «Kategoriyalar» degan asarida ularni ob’ektiv
voqelikning umumlashgan in’kosi sifatida qarab, turg‘umlashtirishga harakat qilin.
Xususan, uningcha quyidagi kategoriyalar mavjud: «mohiyat» (substansiya),
«miqdor», «sifat», «munosabat», «o‘rin», «vaqt», «holat», «mavqe», «harakat», «azob-
uqubat». Bu turg‘umlashtirish, o‘z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega
bo‘lgan. Keyinchalik Arastu «Metafizika» asarida «mohiyat», «holat» va «munosabat»
kategoriyalarini ham izohlagan.
XVII-XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga
keldi. Xususan, I. Kant qarashlarida kategoriyalar «sifat» (reallik, inkor, chegaralash),
«miqdor» (birlik, ko‘plik, yaxlitlik), «munosabat» (substansiya va xususiyat, sabab va
