FALSAFIY ANTROPOLOGIYA (INSON FALSAFASI)
Reja:
1.
Inson borligʼining oʼziga xos xususiyatlari.
2.
Sharq va Gʼarb falsafasida inson muammosi.
3.
Inson borligʼida oʼzlikni anglashning namoyon boʼlishi.
4.
Inson borligʼida faoliyatining tuzilishi va atributlari.
Inson muammosining falsafiy talqini sifatida.
Insonning tabiati va mohiyatini nima tashkil qilishini bilishga qiziqish qadim
davrlardan boshlangan. Inson paydo bo‘libdiki, u o‘zini qurshagan dunyoni, unda
o‘zining o‘rnini o‘rganib keladi.
Hozirgacha, bizga ma’lum bo‘lgan 2,5 -3 ming yildan beri falsafa va boshqa turli
aniq fanlar - turli ilm sohalari, ulargacha esa mifologiya va din ham insonni turli
tomondan, turli vositalar, yo‘llar bilan o‘rganib ularning har biri insonni o‘zicha,
o‘ziga xos jihatdan izohlab, tushuntirib kelishadi.
Inson muammosini urganadigan turli fanlar mavjud; Xususan, insonni
antropologiya, psixologiya, pedagogika, meditsina fanlari, san’at va madaniyat
sohalariga oid: adabiyotshunoslik, estetika, etika fanlari; tilshunoslik fanlari ham
o‘rganib kelishadi.
bulardan tashqari, tarix, iqtisod, siyosatshunoslik,
huquqshunoslik fanlari ham inson hayotining u yoki bu tomonlarini o‘rganadi.
Insonning tanasi uning tashqi va ichki tuzilishi, undagi hayot jarani kabi tabiiy
tomonlarini anatomiya, fiziologiya, biologiya, gistologiya, genetika singari
tabiatshunoslik fanlari o‘rganadi.
Lekin ularning hech biri insonni bir butun holda olib, uning umumiy tomonlarini,
ya’ni mohiyatini va tub xususiyatlarini o‘rganmaydi. Bu vazifani qadimdan falsafa
fani bajarib keladi.
Inson muammosining falsafaga oid masalalari: quyidagilarni hisoblash
mumkin:
a) inson mohiyati; b) insonda ijtimoiylik va biologik (tabiiylik)ning nisbati; v)
shaxsning erkinligi; g) insonning mavjud bo‘lishi (borlig‘i) va mohiyatining
dialektikasi; d) inson hayotining maqsad va ma’nosi.
Falsafada inson muommosini urganishdaa turli faylasuflarning qarashlari:
Forobiy aytganidek - ”Odamlar oʼzlarining xos xususiyatlariga va tabiiy
ehtiyojlariga koʼra jamiyat tuzadilar. Ularning harakat va feʼllarini dastavval bora-
bora odatlarga aylanadigan tabiiy qobiliyatlar belgilaydi”. deydi.
Suqrot; Oʼz-oʼzingni angla va shu orqali dunyoni anglaysan. Delfidagi Аpollon
ibodatxonasiga kiraverishda ustunga oʼyib yozilgan, rivoyatlarga qaraganda
Suqrot takrorlashni yaxshi koʼrgan «Oʼz-oʼzingni angla», degan ibora ayniqsa
mashhur boʼlgan. Аjablanarlisi shundaki, oradan ikki yarim ming yil vaqt oʼtgach,
hozir ham bu fikr oʼz ahamiyatini yoʼqotgani yoʼq.
Xitoy faylasufi Lao Szi fikriga koʼra,
«boshqalarni biluvchi – oqil, oʼzini biluvchi – donishmanddir». Protagorning:
«Inson barcha narsalar mezonidir», degan fikri ham juda mashhur.
Iso Masih. «Tangri saltanati bizning ichimizdadir», deb oʼrgatgan.
Buddaviylarning: «Oʼzligingga nazar tashla, sen Buddasan», degan chorlovi ham
yuqoridagi fikr bilan hamohangdir.
Islomda «Kimki oʼzini bilsa, u oʼz Аllohni ham bilgaydir», deyiladi.
А.Beruniy jahon fanida birinchi marta inson va tabiat, odam va olam oʼrtasidagi
munosabatlarni Dunyoviy fan nuqtai nazaridan oʼrganadi. U “odamlar tuzilishining
rang, surat, tabiat va axloqda turlicha boʼlishi faqatgina nasablarining
turlichaligidan emas, balki tuproq, suv, havo va erning, odam yashaydigan
joylarning turlichaligi hamdir.
Tillarning turlicha boʼlishiga sabab “odamlarning guruhlarga ajralib ketishi, bir-
biridan uzoq turishi, ularning har birida turli hoxishlarni ifodalash uchun zarur
boʼlgan soʼzlarga ehtiyoj tugʼilishidir”.deydi
Beruniy fikricha, insonning feʼl-atvori va maʼnaviy qarashlari, surati va siyrati
bevosita tabiiy muhit taʼsirida shakllanadi. “Inson oʼz tabiatiga koʼra murakkab
tanaga egadir. Insonning tanasi bir-biriga qarama-qarshi qismlardan iborat boʼlib, bu
qismlar tobelik kuchi asosida birlashgan”.
Beruniy fikricha, hamma odamlarda oʼzaro bir-biriga oʼxshash va ayni paytda farq
qilib turadigan jihatlar mavjud.
Ibn Sino, “Inson boshqa barcha hayvonot olamidan soʼzi, tili va aqli, tafakkur
qilishi bilan farq qiladi. Inson aqli turli fanlarni oʼrganish yordamida boyiydi”, deb
hisoblaydi.
Forobiy fikricha, “ inson oʼz tabiatiga koʼra hayotini tartibga keltirish,
mustahkamlash va takomillashtirish uchun boshqa insonlarga muhtoj boʼladi.
Yakka holda hech kim buning uddasidan chiqa olmaydi. “Inson shunday
maxluqotki, u faqat jamiyatda oʼz ehtiyojlarini qondirishi va oliy maʼnaviy darajaga
koʼtarilishi mumkin”.
Ibn Xaldun “ insonga ijtimoiy voqelik sifatida qaraydi. Undan ijtimoiy mohiyat
izlaydi. Inson umrining har daqiqasida yovuzlikdan koʼra ezgulikka, yomonlikdan
koʼra yaxshilikka, nafratdan koʼra muhabbatga intilib yashashga mahkum etilgan aql
sohibi, bebaho neʼmatdir.
J.Lametri (1709-1751) «Inson-mashina» asarida inson mohiyati haqida fikr berib
o`tgan.
R.Dekart (1596-1650) asarlarida U «inson fikrlovchi narsadir», deb hisoblaydi.
«Inson, u uzoq vaqt oʼylaganidek, dunyoning statik markazi emas, balki
evolyutsiyaning oʼziga va choʼqqisi boʼlib, bu ancha goʼzalroqdir», deb qayd etadi.
А.Shopengauer (1788-1860) inson nuqsonli mavjudot ekanligini taʼkidlaydi, uni
«tabiat xalturasi» deb ataydi.
J.P.Sartr (1905-1980) «Inson – odamzot kelajagidir», deb taʼkidlaydi.
Inson nima va uning mohiyati qanday degan savollarga javob topish.
Insonning kelib chiqishi undagi ong, til, ijod, axloq, maʼnaviyat va shu kabilarning
tabiatini aniqlashdir.
Koʼrsatilgan muammolarni anglab etishga ahd qilgan har qanday odam,
-hayot nima?
-birinchi odam qaerda va qachon paydo boʼlgan?
-inson maʼnaviyatining tabiati qanday?
-Erda inson paydo boʼlishining sababi nimada?
