FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOT BOSQICHLARI: SHARQ FALSAFASI (Qadimgi Misrdagi falsafiy qarashlar, Qadimgi Hindiston falsafasi, Qadimgi Xitoy falsafasi, Markaziy Osiyodagi qadimgi falsafiy qarashlar)

Yuklangan vaqt

2024-04-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

29,0 KB


FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOT BOSQICHLARI: SHARQ FALSAFASI Qadimgi Misrdagi falsafiy qarashlar Eramizdan oldingi IV mingyillikning oxiri III-mingyillikning boshida Qadimgi Misr madaniyati o‘z taraqqiѐtining yuqori nuqtasiga erishadi. Bu davlatlarda falsafiy fikrlarning paydo bo‘lishi, bir tomondan, dunѐ haqidagi fanlar bo‘lgan - Astronomiya, kosmologiya, matematika birinchi odimlari bilan yaqindan bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, afsonalar bilan bog‘liq edi. Eng muhim ilmiy yutuqlar (hisobning oltmishtalik tizimi, yilning uzunligi, geometrik shakllar hajmining hisoblab chiqilishi va boshqalar) amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, xo‘jalik yuritishda qo‘llanilar edi. Qadimgi Misr falsafiy tafakkur Qadimgi Yunoniston saviyasiga erishmagan bo‘lsa ham, ularning yutuqlari Ellada madaniyatiga oz ta’sir ko‘rsatgani yo‘q. Masalan, eramizdan oldingi I-nchi ming yillik o‘rtalarida fir’avnlar yunoncha turmush tarziga rioya etar edilar, ularning ko‘plari yunonlilar bilan qarindoshchilik iplari bilan bog‘langan edilar. Yunonlilarga Misrda umumiy turarjoylar tashkil etishga ruhsat etilgan edi. Ular ilm-fan va falsafada misrliklarni juda ham orqada qoldirib ketgan vaqtlarida ham, Misrga donishmandlik manbasi sifatida qarab, unga bo‘lgan o‘z hurmatlarini saqlab qoldilar. Qadimgi Bobildagi falsafiy qarashlar Qadimgi bobilliklar ilm-fan bilan kohinlar shug‘ullanar edilar. Ilm-fan bilan shug‘ullangan bobilliklar umuman dunѐga afsonalar orqali qarar edilarki, bu haqda ular tomonidan yulduzlarni juda ham katta va uzun yulduzlar turkumlari guruhlariga bo‘lib chiqqanliklari va oqibatda ularni mistik-matematik ramzlar bilan belgilanganliklari guvohlik beradi. Qadimgi Bobilda topilgan, adabiy ѐdgorlikdan biri «Xo‘jayinning o‘z quli bilan haѐtining mazmuni haqida suhbati» degan adabiy ѐdgorlikda birinchi tomondan xudolarga ishonish, ilohiy kuchlarning tabiat va jamiyatga ko‘rsatadigan ta’sirini mutloqlashtirish xususiyati ustuvor bo‘lsada, ikkinchi tomondan afsona va rivoyatlar tarzida bo‘lsa-da, dunѐviy FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOT BOSQICHLARI: SHARQ FALSAFASI Qadimgi Misrdagi falsafiy qarashlar Eramizdan oldingi IV mingyillikning oxiri III-mingyillikning boshida Qadimgi Misr madaniyati o‘z taraqqiѐtining yuqori nuqtasiga erishadi. Bu davlatlarda falsafiy fikrlarning paydo bo‘lishi, bir tomondan, dunѐ haqidagi fanlar bo‘lgan - Astronomiya, kosmologiya, matematika birinchi odimlari bilan yaqindan bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, afsonalar bilan bog‘liq edi. Eng muhim ilmiy yutuqlar (hisobning oltmishtalik tizimi, yilning uzunligi, geometrik shakllar hajmining hisoblab chiqilishi va boshqalar) amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, xo‘jalik yuritishda qo‘llanilar edi. Qadimgi Misr falsafiy tafakkur Qadimgi Yunoniston saviyasiga erishmagan bo‘lsa ham, ularning yutuqlari Ellada madaniyatiga oz ta’sir ko‘rsatgani yo‘q. Masalan, eramizdan oldingi I-nchi ming yillik o‘rtalarida fir’avnlar yunoncha turmush tarziga rioya etar edilar, ularning ko‘plari yunonlilar bilan qarindoshchilik iplari bilan bog‘langan edilar. Yunonlilarga Misrda umumiy turarjoylar tashkil etishga ruhsat etilgan edi. Ular ilm-fan va falsafada misrliklarni juda ham orqada qoldirib ketgan vaqtlarida ham, Misrga donishmandlik manbasi sifatida qarab, unga bo‘lgan o‘z hurmatlarini saqlab qoldilar. Qadimgi Bobildagi falsafiy qarashlar Qadimgi bobilliklar ilm-fan bilan kohinlar shug‘ullanar edilar. Ilm-fan bilan shug‘ullangan bobilliklar umuman dunѐga afsonalar orqali qarar edilarki, bu haqda ular tomonidan yulduzlarni juda ham katta va uzun yulduzlar turkumlari guruhlariga bo‘lib chiqqanliklari va oqibatda ularni mistik-matematik ramzlar bilan belgilanganliklari guvohlik beradi. Qadimgi Bobilda topilgan, adabiy ѐdgorlikdan biri «Xo‘jayinning o‘z quli bilan haѐtining mazmuni haqida suhbati» degan adabiy ѐdgorlikda birinchi tomondan xudolarga ishonish, ilohiy kuchlarning tabiat va jamiyatga ko‘rsatadigan ta’sirini mutloqlashtirish xususiyati ustuvor bo‘lsada, ikkinchi tomondan afsona va rivoyatlar tarzida bo‘lsa-da, dunѐviy bilimlar, ilmiy qarashlar xam asta-sekin shakllana boshlagan. Bu qarashlar insoniyat falsafiy fikrlari rivojlanishidagi muhim «qadamlar» bo‘ldi. Qadimgi Hindiston falsafasi Falsafiy fikrlar, yaxlit ѐki sistemali bir dunѐqarash sifatida keyinchalik, miloddan avvalgi II asrning oxiri va I asrning boshlarida Qadimgi Hindiston mamlakatlarida yuzaga keldi. Bu vaqtlarda Hindiston madaniy ma’naviy jihatdan nihoyatda rivojlangan mamlakat edi. Hindistonning qadimiy dini, falsafiy merosi, madaniyati ravnaqi uning ѐzma ѐdgorliklarida, asosan vedalarda (bilimlar diniy gimnlar, qo‘shiqlar to‘plamida) o‘z ifodasini topgan. Vedalar (samxitlar)ning eng muhimi Rigveda (xudolarga madhiya) bo‘lib, u miloddan avvalgi VI – asda yaratilgan qolganlari esa Yajurveda (qurbonlik qilish paytida aytiladigan ifodalar va hikmatli so‘zlar), Samaveda (kuylar, ashulalar, hamdu sano) va Atxarvavedalardan (afsunlar) iborat. Qadimgi Hind falsafiy maktablari ikki guruhga bo‘linadi. Hindistonlik faylasuflar bu guruhlarni astika va nastika deb ataydi. Vedanta, sankxya, yoga, vaysheshika, n’yaya va mimansa-astika guruhiga kiruvchi falsafiy maktablar. Ushbu maktablarning tarafdorlari “Veda” ning muqaddasligini tan olib, birdan-bir xaqiqat undagina ifodalangan, deyishadi. Sankxya ta’lim beradiki, dunѐning birinchi moddiy sababi bo‘lgan –prakriti mavjuddir. His-tuyg‘u orqali qabul qilinadigan prakritining dunѐviy mavjudotlarga aylanganligi quyidagi uch sifatiy unsurlar ta’siri ostida ro‘y beradi: rajas (intilish), tamas (qorong‘ulik) va sattva (oydinlik). Har bir ashѐda, uning xususiyatiga ko‘ra, ushbu uch unsurlardan biri ustunlik qiladi. Yoga ruhiy tushunchalarni tadqiq qilish va amaliy ruhiy ta’limga urg‘u beradi; ko‘pincha ilgari mavjud bo‘lgan turli tizimlarning meditatsiya (karaxtlik) holati haqidagi qoidalardan kelib chiqadi. Vaysheshika doimiy o‘zgarishlar, abadiy va davriy paydo bo‘lish va zavol topish jaraѐnlari mavjudligiga asoslanadi. Biroq, bu jaraѐnda turg‘un unsur bo‘lgan atom ham bor. Atomlar abadiy bo‘lib, zavol topmaydilar, ular hech kim tomonidan yaratilgan emaslar. bilimlar, ilmiy qarashlar xam asta-sekin shakllana boshlagan. Bu qarashlar insoniyat falsafiy fikrlari rivojlanishidagi muhim «qadamlar» bo‘ldi. Qadimgi Hindiston falsafasi Falsafiy fikrlar, yaxlit ѐki sistemali bir dunѐqarash sifatida keyinchalik, miloddan avvalgi II asrning oxiri va I asrning boshlarida Qadimgi Hindiston mamlakatlarida yuzaga keldi. Bu vaqtlarda Hindiston madaniy ma’naviy jihatdan nihoyatda rivojlangan mamlakat edi. Hindistonning qadimiy dini, falsafiy merosi, madaniyati ravnaqi uning ѐzma ѐdgorliklarida, asosan vedalarda (bilimlar diniy gimnlar, qo‘shiqlar to‘plamida) o‘z ifodasini topgan. Vedalar (samxitlar)ning eng muhimi Rigveda (xudolarga madhiya) bo‘lib, u miloddan avvalgi VI – asda yaratilgan qolganlari esa Yajurveda (qurbonlik qilish paytida aytiladigan ifodalar va hikmatli so‘zlar), Samaveda (kuylar, ashulalar, hamdu sano) va Atxarvavedalardan (afsunlar) iborat. Qadimgi Hind falsafiy maktablari ikki guruhga bo‘linadi. Hindistonlik faylasuflar bu guruhlarni astika va nastika deb ataydi. Vedanta, sankxya, yoga, vaysheshika, n’yaya va mimansa-astika guruhiga kiruvchi falsafiy maktablar. Ushbu maktablarning tarafdorlari “Veda” ning muqaddasligini tan olib, birdan-bir xaqiqat undagina ifodalangan, deyishadi. Sankxya ta’lim beradiki, dunѐning birinchi moddiy sababi bo‘lgan –prakriti mavjuddir. His-tuyg‘u orqali qabul qilinadigan prakritining dunѐviy mavjudotlarga aylanganligi quyidagi uch sifatiy unsurlar ta’siri ostida ro‘y beradi: rajas (intilish), tamas (qorong‘ulik) va sattva (oydinlik). Har bir ashѐda, uning xususiyatiga ko‘ra, ushbu uch unsurlardan biri ustunlik qiladi. Yoga ruhiy tushunchalarni tadqiq qilish va amaliy ruhiy ta’limga urg‘u beradi; ko‘pincha ilgari mavjud bo‘lgan turli tizimlarning meditatsiya (karaxtlik) holati haqidagi qoidalardan kelib chiqadi. Vaysheshika doimiy o‘zgarishlar, abadiy va davriy paydo bo‘lish va zavol topish jaraѐnlari mavjudligiga asoslanadi. Biroq, bu jaraѐnda turg‘un unsur bo‘lgan atom ham bor. Atomlar abadiy bo‘lib, zavol topmaydilar, ular hech kim tomonidan yaratilgan emaslar. Atomlarning vaqtinchalik qo‘shilishlaridan bizning his-tuyg‘ularimizga yetib kelishi mumkin bo‘lgan jonli va jonsiz ashѐlar paydo bo‘ladilar. Nyaya maktabi Vaysheshika bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, unda asosiy e’tibor mantiq va bilish nazariyasi masalalariga qaratiladi, jumladan, his-tuyg‘u ishonchli, haqiqiy bilim vositasi bo‘lib, xulosaga olib keladi. Xulosa esa qiѐs vositasida chiqariladi. Mimansa Vedalarga qaytishni e’lon qiladi. Bu ta’limotga binoan sansara yo‘lidan qutilishning yagona chorasi Vedalar nimadan ta’lim bergan bo‘lsa, o‘shalarni izchil bajarishdir. Vedantaning falsafiy mazmuni uning o‘z nomida ifodalangan («Vedanta» aynan «Vedalar xotimasi» degan ma’noni anglatadi). Vedanta dunѐ barcha narsalar undan kelib chiqadigan yagona voqeylik bilan moddiy kuchlarning o‘zaro ta’sirining mahsulidir, deb biluvchi qoidani rad etadi. U braxmani tan olib, uni dunѐning mutlaq ruhiy mohiyati sifatida tushunadi. Chorvaka – lokayata, buddizm va jaynizm-nastika guruhiga kiradi. Chorvaka – lokayata tarafdorlari materialistik ta’limotni ilgari surganlari uchun “Veda” ning muqaddasligini tan olishmaydi. Ular olam ilohiy kuch tomonidan yaratilmagan, “Veda” haqiqiy bilim bermaydi, deb ta’kidlashadi. Qadimgi Hindistonning moddiyuncha falsafiy maktablari orasida eng mashhuri lokayata («bu dunѐga yo‘nalish») ta’limotidir. Lokayatlar ѐki chorvoqlar maktabining asoschisi qadimgi dunѐ donishmand Brixaspatidir. Lokayatlar ta’limotiga ko‘ra, inson to‘rt moddiy unsur – tuproq, suv, olov va havodan tashkil topgandir. Ular bir-biri bilan qo‘shilib badan, his-tuyg‘u a’zolarini shakllantiradi va ular asosida ruhiy ibtido kelib chiqadi. Buddaviylik markazida to‘rt xaqiqat ѐtadi. Ularga binoan insonning mavjudligi azob-uqubat bilan chambarchas bog‘liq. Tug‘ilish, kasallik, qarilik, o‘lim, ko‘ngilsiz narsalar bilan to‘qnashuv va ѐqimli narsalardan judo bo‘lish, orzudagi narsaga erishib bo‘lmasligi – bularning hammasi jafo chekishga olib keladi. Azob-uqubatning sababi quvonch va ehtiroslar orqali o‘zgarishlarga, qayta tug‘ilishga olib boruvchi ishtiѐq (trshna)dir. Azob-uqubat sababini bartaraf qilish ana shu ishtiѐqqa barham berishda ѐtadi. Azob-uqubatga chek qo‘yishga olib boriladigan yo‘l, ya’ni xayrli sakkiz o‘lchovli yo‘l bo‘lib, to‘g‘ri hukm yuritish, to‘g‘ri qaror qabul qilish, Atomlarning vaqtinchalik qo‘shilishlaridan bizning his-tuyg‘ularimizga yetib kelishi mumkin bo‘lgan jonli va jonsiz ashѐlar paydo bo‘ladilar. Nyaya maktabi Vaysheshika bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, unda asosiy e’tibor mantiq va bilish nazariyasi masalalariga qaratiladi, jumladan, his-tuyg‘u ishonchli, haqiqiy bilim vositasi bo‘lib, xulosaga olib keladi. Xulosa esa qiѐs vositasida chiqariladi. Mimansa Vedalarga qaytishni e’lon qiladi. Bu ta’limotga binoan sansara yo‘lidan qutilishning yagona chorasi Vedalar nimadan ta’lim bergan bo‘lsa, o‘shalarni izchil bajarishdir. Vedantaning falsafiy mazmuni uning o‘z nomida ifodalangan («Vedanta» aynan «Vedalar xotimasi» degan ma’noni anglatadi). Vedanta dunѐ barcha narsalar undan kelib chiqadigan yagona voqeylik bilan moddiy kuchlarning o‘zaro ta’sirining mahsulidir, deb biluvchi qoidani rad etadi. U braxmani tan olib, uni dunѐning mutlaq ruhiy mohiyati sifatida tushunadi. Chorvaka – lokayata, buddizm va jaynizm-nastika guruhiga kiradi. Chorvaka – lokayata tarafdorlari materialistik ta’limotni ilgari surganlari uchun “Veda” ning muqaddasligini tan olishmaydi. Ular olam ilohiy kuch tomonidan yaratilmagan, “Veda” haqiqiy bilim bermaydi, deb ta’kidlashadi. Qadimgi Hindistonning moddiyuncha falsafiy maktablari orasida eng mashhuri lokayata («bu dunѐga yo‘nalish») ta’limotidir. Lokayatlar ѐki chorvoqlar maktabining asoschisi qadimgi dunѐ donishmand Brixaspatidir. Lokayatlar ta’limotiga ko‘ra, inson to‘rt moddiy unsur – tuproq, suv, olov va havodan tashkil topgandir. Ular bir-biri bilan qo‘shilib badan, his-tuyg‘u a’zolarini shakllantiradi va ular asosida ruhiy ibtido kelib chiqadi. Buddaviylik markazida to‘rt xaqiqat ѐtadi. Ularga binoan insonning mavjudligi azob-uqubat bilan chambarchas bog‘liq. Tug‘ilish, kasallik, qarilik, o‘lim, ko‘ngilsiz narsalar bilan to‘qnashuv va ѐqimli narsalardan judo bo‘lish, orzudagi narsaga erishib bo‘lmasligi – bularning hammasi jafo chekishga olib keladi. Azob-uqubatning sababi quvonch va ehtiroslar orqali o‘zgarishlarga, qayta tug‘ilishga olib boruvchi ishtiѐq (trshna)dir. Azob-uqubat sababini bartaraf qilish ana shu ishtiѐqqa barham berishda ѐtadi. Azob-uqubatga chek qo‘yishga olib boriladigan yo‘l, ya’ni xayrli sakkiz o‘lchovli yo‘l bo‘lib, to‘g‘ri hukm yuritish, to‘g‘ri qaror qabul qilish, to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri haѐtiy yo‘l tutish, to‘g‘ri niyat va orzu, to‘g‘ri diqqat-e’tibor va to‘g‘ri razm solmoqlikda o‘z ifodasini topadi. Hissiy lazzat olishga bag‘ishlangan umr ham, tarki dunѐchilik va o‘z-o‘zini qiynashga qaratilgan yo‘l ham rad etiladi. Jaynistlar ta’limoti sa’naviyat (dualizm)ni e’lon qildi. Inson mohiyati ikki xil moddiy (adjiva) va ruhiy (jiva) bo‘lib, ularni bog‘lab turuvchi halqa nozik modda tariqasida tushuniladigan karma bo‘lib, ruhni qo‘pol modda bilan qo‘shilishiga imkon beradi. Qadimgi Xitoy falsafasi Xitoy falsafasining manbalari – “Bilim darajasining mumtoz kitoblari”da ѐritilgan. “Ashulalar kitobi” (er. oldingi XI-VI asrrlar) xalq she’riyatining to‘plamidir; “Tarix kitobi” (er.ol. 1-nchi mingyillikning boshlari) – rasmiy hujjatlar to‘plami bo‘lib, tarixiy voqealar baѐnidir; “Tartib kitobi” (er.ol. IV-I asrlar) siѐsiy va diniy rasm-rusumlarni, ijtimoiy va siѐsiy faoliyat me’ѐrlarini tasvirlaydi. “Bahor va kuz kitobi” (er.ol. VII-IV asrlar) axloqiy va rasmiy - adabiy masalalarni hal etish uchun namuna sifatida xizmat qildi. Xitoy falsafasi o‘zining gullab-yashnagan vaqtiga «urushuvchi davlatlar» deb atalgan davrda erishdiki, uni Xitoy falsafasining «oltin davri» (er.av. VI-III asrlar) deb atadilar. Asosiy falsafiy yo‘nalishlar quyidagilardan iborat edi: in-yan, konfutsiychilik, daosizm, ismlar maktabi, moizm, legizm. Falsafa taraqqiѐti nuqtai nazaridan “O‘zgarishlar kitobi” (er.ol. XII-VI asrlar) eng muhimdir. Uning matnlarida afsonalardan falsafaga o‘tish boshlanganligini mushohada etish mumkin. “O‘zgarishlar kitobi”ning eng muhim qismlaridan biri – In va Yan unsurlari haqidagi ta’limotdir. Yan qandaydir faol, barcha narsalarning ichiga kirib boruvchi, ashѐlarni bilish yo‘lini ѐrituvchi narsa sifatida ifoda qilinadi; In uchun kutib turuvchi faoliyatsizlik o‘rin ajratilgan, negaki, u qorong‘ilik ibtidosidir. In va Yanning harakati – yagona narsada yuz beradigan o‘zgarishlarning dialektik harakatidir. In va Yanning o‘zaro bir-biriga kirishidan ularning o‘zaro ta’sirini aks ettiruvchi bir qator tushunchalar paydo bo‘ladi. Konfutsiychilik axloqiy qoidalar va ijtimoiy boshqaruv masalalariga diqqate’tiborni qaratdi. Konfutsiychilik uchun eng mukammal namuna o‘tmish edi. Konfutsiy (er.ol. 551- 449 yy.) o‘zi haqida shunday degan edi: «Eskini baѐn qilaman va yangini yaratmayman». to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri haѐtiy yo‘l tutish, to‘g‘ri niyat va orzu, to‘g‘ri diqqat-e’tibor va to‘g‘ri razm solmoqlikda o‘z ifodasini topadi. Hissiy lazzat olishga bag‘ishlangan umr ham, tarki dunѐchilik va o‘z-o‘zini qiynashga qaratilgan yo‘l ham rad etiladi. Jaynistlar ta’limoti sa’naviyat (dualizm)ni e’lon qildi. Inson mohiyati ikki xil moddiy (adjiva) va ruhiy (jiva) bo‘lib, ularni bog‘lab turuvchi halqa nozik modda tariqasida tushuniladigan karma bo‘lib, ruhni qo‘pol modda bilan qo‘shilishiga imkon beradi. Qadimgi Xitoy falsafasi Xitoy falsafasining manbalari – “Bilim darajasining mumtoz kitoblari”da ѐritilgan. “Ashulalar kitobi” (er. oldingi XI-VI asrrlar) xalq she’riyatining to‘plamidir; “Tarix kitobi” (er.ol. 1-nchi mingyillikning boshlari) – rasmiy hujjatlar to‘plami bo‘lib, tarixiy voqealar baѐnidir; “Tartib kitobi” (er.ol. IV-I asrlar) siѐsiy va diniy rasm-rusumlarni, ijtimoiy va siѐsiy faoliyat me’ѐrlarini tasvirlaydi. “Bahor va kuz kitobi” (er.ol. VII-IV asrlar) axloqiy va rasmiy - adabiy masalalarni hal etish uchun namuna sifatida xizmat qildi. Xitoy falsafasi o‘zining gullab-yashnagan vaqtiga «urushuvchi davlatlar» deb atalgan davrda erishdiki, uni Xitoy falsafasining «oltin davri» (er.av. VI-III asrlar) deb atadilar. Asosiy falsafiy yo‘nalishlar quyidagilardan iborat edi: in-yan, konfutsiychilik, daosizm, ismlar maktabi, moizm, legizm. Falsafa taraqqiѐti nuqtai nazaridan “O‘zgarishlar kitobi” (er.ol. XII-VI asrlar) eng muhimdir. Uning matnlarida afsonalardan falsafaga o‘tish boshlanganligini mushohada etish mumkin. “O‘zgarishlar kitobi”ning eng muhim qismlaridan biri – In va Yan unsurlari haqidagi ta’limotdir. Yan qandaydir faol, barcha narsalarning ichiga kirib boruvchi, ashѐlarni bilish yo‘lini ѐrituvchi narsa sifatida ifoda qilinadi; In uchun kutib turuvchi faoliyatsizlik o‘rin ajratilgan, negaki, u qorong‘ilik ibtidosidir. In va Yanning harakati – yagona narsada yuz beradigan o‘zgarishlarning dialektik harakatidir. In va Yanning o‘zaro bir-biriga kirishidan ularning o‘zaro ta’sirini aks ettiruvchi bir qator tushunchalar paydo bo‘ladi. Konfutsiychilik axloqiy qoidalar va ijtimoiy boshqaruv masalalariga diqqate’tiborni qaratdi. Konfutsiychilik uchun eng mukammal namuna o‘tmish edi. Konfutsiy (er.ol. 551- 449 yy.) o‘zi haqida shunday degan edi: «Eskini baѐn qilaman va yangini yaratmayman». Kanfutsiy fikricha, olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi-taqdirdir. Biz yashab turgan olam, undagi tartib osmon hukmdori tomonidan yuborilgan. Jamiyat haѐtidagi tartibga qattiq amal qilish talab etiladi. Tartib – insoniyat jamoasining eng oliy, haѐtiy qadriyatlardan biridir. Daosizm asos e’tibori bilan miloddan avvalgi VI asrda vujudga keldi. Bu falsafiy oqimning g‘oyalari «Dao de szin» kitobida e’tirof etiladi. Bu oqimning asoschisi bo‘lgan Lao – Szi ( miloddan avvalgi 604 y.t)ning xizmatlari juda ulug‘dir. Bu mutafakkir va uning shogirdlari ta’kidlaydilar-ki, tuman ѐki gazsimon holatdagi boshlangich materiya- Si umumiy qonun – Dao bilan birgalikda dunѐning asosini tashkil etadi. Ismlar maktabi voqeylikni til ifodasi masalalari orqali hal qilishga yo‘naltirilgan edi. U ashѐlar munosabati va shu munosabatlarning o‘zini tadqiq etdi, so‘ngra esa hukmlar va ismlarning bir-biriga muvofiq kelishligini tekshirdi. Moistlar maktabi o‘z ismini uning asoschisi Mo-szi (er.ol. 479-431) nomidan olgan. Unda asosiy e’tibor ijtimoiy axloq muammolariga qaratilgan bo‘lib, uni amalga oshirish istibdodiy hokimiyat boshlig‘ining qat’iy tashkilotchiligi vositasida namoѐn bo‘lishi bilan bog‘lanadi. Jamiyatdagi barcha odamlar uchun majburiyat sifatida umumiy o‘zaro insonparvarlik me’ѐri tavsiya etiladi, barcha kishilar bir-birlariga foyda keltirish haqida g‘amxo‘rlik qilishlari lozim. Nazariy tadqiqotlar-foydasiz ortiqcha hashamat; mehnat faoliyatida ko‘zda tutilgan amaliy maqsadga muvofiqlik - zaruriyatdir. Legizm – o‘z e’tiborini ijtimoiy-siѐsiy masalalar, ijtimoiy nazariya va davlat boshqaruvi muammolariga qaratgan ta’limotdir. Markaziy Osiyodagi qadimgi falsafiy qarashlar Eramizdan oldingi I-ming yillikda Markaziy Osiѐ hududida saklar va masaget qabilalari yashar edilar. Xalq og‘zaki ijodining eng ilk ѐdgorliklari sak va massagetlarning qahramonlik haqidagi qissalari bo‘lib, ular asosida Markaziy Osiѐ xalqlarining vatanparvarlik kurashlari ѐtar edi. Ushbu doston qahramonlarining bosh xususiyatlari – vatanparvarlik, jasorat va sadoqat edi. Bu dostonlarning qahramonlari – malika Zarina - jangovar kurashchi va shaharlar bunѐdkori; malika Sparetra qo‘shin to‘plab, jangda fors Kanfutsiy fikricha, olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi-taqdirdir. Biz yashab turgan olam, undagi tartib osmon hukmdori tomonidan yuborilgan. Jamiyat haѐtidagi tartibga qattiq amal qilish talab etiladi. Tartib – insoniyat jamoasining eng oliy, haѐtiy qadriyatlardan biridir. Daosizm asos e’tibori bilan miloddan avvalgi VI asrda vujudga keldi. Bu falsafiy oqimning g‘oyalari «Dao de szin» kitobida e’tirof etiladi. Bu oqimning asoschisi bo‘lgan Lao – Szi ( miloddan avvalgi 604 y.t)ning xizmatlari juda ulug‘dir. Bu mutafakkir va uning shogirdlari ta’kidlaydilar-ki, tuman ѐki gazsimon holatdagi boshlangich materiya- Si umumiy qonun – Dao bilan birgalikda dunѐning asosini tashkil etadi. Ismlar maktabi voqeylikni til ifodasi masalalari orqali hal qilishga yo‘naltirilgan edi. U ashѐlar munosabati va shu munosabatlarning o‘zini tadqiq etdi, so‘ngra esa hukmlar va ismlarning bir-biriga muvofiq kelishligini tekshirdi. Moistlar maktabi o‘z ismini uning asoschisi Mo-szi (er.ol. 479-431) nomidan olgan. Unda asosiy e’tibor ijtimoiy axloq muammolariga qaratilgan bo‘lib, uni amalga oshirish istibdodiy hokimiyat boshlig‘ining qat’iy tashkilotchiligi vositasida namoѐn bo‘lishi bilan bog‘lanadi. Jamiyatdagi barcha odamlar uchun majburiyat sifatida umumiy o‘zaro insonparvarlik me’ѐri tavsiya etiladi, barcha kishilar bir-birlariga foyda keltirish haqida g‘amxo‘rlik qilishlari lozim. Nazariy tadqiqotlar-foydasiz ortiqcha hashamat; mehnat faoliyatida ko‘zda tutilgan amaliy maqsadga muvofiqlik - zaruriyatdir. Legizm – o‘z e’tiborini ijtimoiy-siѐsiy masalalar, ijtimoiy nazariya va davlat boshqaruvi muammolariga qaratgan ta’limotdir. Markaziy Osiyodagi qadimgi falsafiy qarashlar Eramizdan oldingi I-ming yillikda Markaziy Osiѐ hududida saklar va masaget qabilalari yashar edilar. Xalq og‘zaki ijodining eng ilk ѐdgorliklari sak va massagetlarning qahramonlik haqidagi qissalari bo‘lib, ular asosida Markaziy Osiѐ xalqlarining vatanparvarlik kurashlari ѐtar edi. Ushbu doston qahramonlarining bosh xususiyatlari – vatanparvarlik, jasorat va sadoqat edi. Bu dostonlarning qahramonlari – malika Zarina - jangovar kurashchi va shaharlar bunѐdkori; malika Sparetra qo‘shin to‘plab, jangda fors davlatining asoschisi Kir ustidan g‘alaba qozonib, o‘z erini asirlikdan ozod qilgan; malika To‘maris – u bilan bo‘lgan jangda Kir qo‘shinlari mag‘lub bo‘lib, uning o‘zi halok bo‘lgan; Doro qo‘shinlarini hiyla bilan sahroga olib borgan cho‘pon Shiroq o‘ldiriladi, ammo o‘z haѐti evaziga uning xalqi o‘z ozodligini saqlab qoladi. «Avesto» va zardo‘shtiylikning asosiy g‘oyalari Eramizdan oldingi VI asrdan boshlab Markaziy Osiѐda Zardushtiylik paydo bo‘lib, eramizning III asrigacha hukmronlik qiladi. Zardushtiylikning vatani sifatida Markaziy Osiѐ (Baqriya, Xorazm) va Eronni (Midiya) ko‘rsatadilar. Zardushtiylikda eng qadimgi davrlardan boshlab (eramizdan oldingi 3-2-nchi mingyilliklar) eramizdan oldingi 1- mingyillik o‘rtalarigacha bo‘lgan Markaziy Osiѐ va Yaqin Sharq xalqlarining diniy tasavvurlari aks etgan. Avestoning asl Vatani Xorazmdir. Avestoning bizgacha yetib kelgan bo‘limlari 4 ta bulib, ular quyidagilar: - «Yasna» - qurbonlik kilish, sig‘inish, ibodat kilish to‘g‘risida; - «Yashta» - hurmatlash ko‘klarga ko‘tarib maqtash to‘g‘risida; - «Vidovat» - davrlarga qarshi kurash, duolar to‘g‘risida; - «Visparat» «Yasna» ga qo‘shimcha duo suralari kabi bo‘limlardan iborat. Zikr etilgan bo‘limlar ham o‘z navbatida ko‘plab boblarga bo‘linadi. Masalan, «Yasna» da 72 ta bob bo‘lgan, uning 17 tasi esa «G‘azallar» ya’ni ko‘shiqlar, qisqartirib berilgan duolar deyilgan. «Avesto» kitobiga binoan, Koinot, yer, okean, osmon, nurli doira va jannatdan iborat. Yer dumaloq bo‘lib, atrofi okean bilan o‘ralgan va obu- havo, yil fasllari bilan bog‘liq bo‘lgan yetti qismdan iboratki, bu bobilliklarning yetti shamollar haqidagi qadimgi tasavvurlaridan iqtibos qilingan. Osmon to‘rt doiradan tashkil topgan: yulduzlar doirasi, oy doirasi, quѐsh doirasi va jannat doirasi ѐki nur makoni. Yulduzlar, Oy va Quѐsh xudo Axura Mazdaning badani sifatida tasvirlanadi. Ular hurmatga sazovor edilar. davlatining asoschisi Kir ustidan g‘alaba qozonib, o‘z erini asirlikdan ozod qilgan; malika To‘maris – u bilan bo‘lgan jangda Kir qo‘shinlari mag‘lub bo‘lib, uning o‘zi halok bo‘lgan; Doro qo‘shinlarini hiyla bilan sahroga olib borgan cho‘pon Shiroq o‘ldiriladi, ammo o‘z haѐti evaziga uning xalqi o‘z ozodligini saqlab qoladi. «Avesto» va zardo‘shtiylikning asosiy g‘oyalari Eramizdan oldingi VI asrdan boshlab Markaziy Osiѐda Zardushtiylik paydo bo‘lib, eramizning III asrigacha hukmronlik qiladi. Zardushtiylikning vatani sifatida Markaziy Osiѐ (Baqriya, Xorazm) va Eronni (Midiya) ko‘rsatadilar. Zardushtiylikda eng qadimgi davrlardan boshlab (eramizdan oldingi 3-2-nchi mingyilliklar) eramizdan oldingi 1- mingyillik o‘rtalarigacha bo‘lgan Markaziy Osiѐ va Yaqin Sharq xalqlarining diniy tasavvurlari aks etgan. Avestoning asl Vatani Xorazmdir. Avestoning bizgacha yetib kelgan bo‘limlari 4 ta bulib, ular quyidagilar: - «Yasna» - qurbonlik kilish, sig‘inish, ibodat kilish to‘g‘risida; - «Yashta» - hurmatlash ko‘klarga ko‘tarib maqtash to‘g‘risida; - «Vidovat» - davrlarga qarshi kurash, duolar to‘g‘risida; - «Visparat» «Yasna» ga qo‘shimcha duo suralari kabi bo‘limlardan iborat. Zikr etilgan bo‘limlar ham o‘z navbatida ko‘plab boblarga bo‘linadi. Masalan, «Yasna» da 72 ta bob bo‘lgan, uning 17 tasi esa «G‘azallar» ya’ni ko‘shiqlar, qisqartirib berilgan duolar deyilgan. «Avesto» kitobiga binoan, Koinot, yer, okean, osmon, nurli doira va jannatdan iborat. Yer dumaloq bo‘lib, atrofi okean bilan o‘ralgan va obu- havo, yil fasllari bilan bog‘liq bo‘lgan yetti qismdan iboratki, bu bobilliklarning yetti shamollar haqidagi qadimgi tasavvurlaridan iqtibos qilingan. Osmon to‘rt doiradan tashkil topgan: yulduzlar doirasi, oy doirasi, quѐsh doirasi va jannat doirasi ѐki nur makoni. Yulduzlar, Oy va Quѐsh xudo Axura Mazdaning badani sifatida tasvirlanadi. Ular hurmatga sazovor edilar. Moniylik va mazdakiylik Zardushtiylik dinidan eramizning II asriga kelib Moniy (216-276) ta’limoti ajralib chiqdi. Uning ta’limoticha, haѐtda dastavval nur dunѐsi- yaxshilik va zulmat dunѐsi-ѐvuzlik bo‘lgan. Ular o‘rtasida abadiy kurash boradi, inson ikki unsurdan (ruhnur farzandi, jism- zulmat mahsuli) iborat. Moniylik xalq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi ta’limot bo‘lganligi sababli hukmron mafkura tazyiqiga uchradi. Moniylik ta’limoti asosida Mazdak (470-529) ta’limoti eramizning V-VI asrlarida yuzaga keldi. Mazdakiylik ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish yo‘lida kurashga davat etuvchi mafkura sifatida xizmat qilgan. Unda ѐvuzlik – boylikka xirs qo‘yish va o‘ta kambag‘allik qoralanadi. Bu insonparvar harakatdan cho‘chigan shoh Mazdakni o‘limga mahkum etadi. Mazdakiylar harakati eramizning VI asrida bostirilganiga qaramay, turli mamlakatlarda davom etdi. Jumladan O‘rta Osiѐda Muqanna, Azarbayjonda Bobak boshchiligida dehqonlar va shahar kambag‘allarining zulmga qarshi kurashlari bunga misol bo‘ladi. G‘ARB MUTAFAKKIRLARI IJODIDA OLAM VA ODAM MUAMMOSI Qadimgi Yunon falsafasinig shakllanishi, uning komotsentrik xususiyati. Antik fikrning asosiy kategoriyalari: Koinot, Tabiat, Logos, Eydos, Ruh Qadimgi yunon falsafasini naturfalsafiy, mumtoz va ellinizm davrlariga bo‘lish mumkin. Naturfalsafiy davrda yunon falsafasi oldida olamning yaxlit kosmologik-ontologik manzarasini yaratish vazifasi turgan. Yunon mutafakkirlari borliqda mavjud turli-tuman hodisalarni yagona asosga – substansiyaga keltirish yo‘li bilan hal etishga urinishgan. Naturfalsafiy davr (er.ol. VI asr) Ioniya naturfalsafasi deb atalgan maktabning vakillari bo‘lgan Tolis (Fales), Anaksimandr va Anaksimenlar bilan boshlanadi. Ularning har uchalasi Kichik Osiѐdagi yunon shahar-davlati bo‘lgan Milet shahrida tug‘ilgan edi. Miletlik mutafakkirlar birinchi bo‘lib Koinotni uyg‘un ravishda tuzilgan, o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi va o‘zi tomonidan boshqariladigan tizim sifatida tasvirlashga urindilar. Olam hech qanday xudolar va hech qanday odamlar tomonidan yaratilgan emas. U doimo mavjud bo‘lishi lozim. Uni boshqaraѐtgan qonunlarni inson tushunib yetishi mumkin. Ularda hech qanday tushunib bo‘lmaydigan, sirli narsa yo‘q. Shunday qilib, dunѐni diniy-afsonaviy tushunish yo‘lidan uni inson aqli vositasida tushunishga hal qiluvchi qadam qo‘yildi. Moniylik va mazdakiylik Zardushtiylik dinidan eramizning II asriga kelib Moniy (216-276) ta’limoti ajralib chiqdi. Uning ta’limoticha, haѐtda dastavval nur dunѐsi- yaxshilik va zulmat dunѐsi-ѐvuzlik bo‘lgan. Ular o‘rtasida abadiy kurash boradi, inson ikki unsurdan (ruhnur farzandi, jism- zulmat mahsuli) iborat. Moniylik xalq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi ta’limot bo‘lganligi sababli hukmron mafkura tazyiqiga uchradi. Moniylik ta’limoti asosida Mazdak (470-529) ta’limoti eramizning V-VI asrlarida yuzaga keldi. Mazdakiylik ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish yo‘lida kurashga davat etuvchi mafkura sifatida xizmat qilgan. Unda ѐvuzlik – boylikka xirs qo‘yish va o‘ta kambag‘allik qoralanadi. Bu insonparvar harakatdan cho‘chigan shoh Mazdakni o‘limga mahkum etadi. Mazdakiylar harakati eramizning VI asrida bostirilganiga qaramay, turli mamlakatlarda davom etdi. Jumladan O‘rta Osiѐda Muqanna, Azarbayjonda Bobak boshchiligida dehqonlar va shahar kambag‘allarining zulmga qarshi kurashlari bunga misol bo‘ladi. G‘ARB MUTAFAKKIRLARI IJODIDA OLAM VA ODAM MUAMMOSI Qadimgi Yunon falsafasinig shakllanishi, uning komotsentrik xususiyati. Antik fikrning asosiy kategoriyalari: Koinot, Tabiat, Logos, Eydos, Ruh Qadimgi yunon falsafasini naturfalsafiy, mumtoz va ellinizm davrlariga bo‘lish mumkin. Naturfalsafiy davrda yunon falsafasi oldida olamning yaxlit kosmologik-ontologik manzarasini yaratish vazifasi turgan. Yunon mutafakkirlari borliqda mavjud turli-tuman hodisalarni yagona asosga – substansiyaga keltirish yo‘li bilan hal etishga urinishgan. Naturfalsafiy davr (er.ol. VI asr) Ioniya naturfalsafasi deb atalgan maktabning vakillari bo‘lgan Tolis (Fales), Anaksimandr va Anaksimenlar bilan boshlanadi. Ularning har uchalasi Kichik Osiѐdagi yunon shahar-davlati bo‘lgan Milet shahrida tug‘ilgan edi. Miletlik mutafakkirlar birinchi bo‘lib Koinotni uyg‘un ravishda tuzilgan, o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi va o‘zi tomonidan boshqariladigan tizim sifatida tasvirlashga urindilar. Olam hech qanday xudolar va hech qanday odamlar tomonidan yaratilgan emas. U doimo mavjud bo‘lishi lozim. Uni boshqaraѐtgan qonunlarni inson tushunib yetishi mumkin. Ularda hech qanday tushunib bo‘lmaydigan, sirli narsa yo‘q. Shunday qilib, dunѐni diniy-afsonaviy tushunish yo‘lidan uni inson aqli vositasida tushunishga hal qiluvchi qadam qo‘yildi. Miletdan keyingi Ioniya falsafasining markazi, faylasuf Geraklit (mil. avv. 530—470 yy.) ning vatani Efes shahri edi. Dunѐning birlamchi unsurini Geraklit olovda ko‘rdi. Pifagor ( er. avv. 580— 570 yy.) va uning izdoshlari matematik hisob-kitoblar bilan qiziqishar, sonlar va raqamlar birikmasini sirli ruhda talqin qilar edilar. Eleatchilardan bo‘lgan Ksenofan (er. avv. 570- 478 yy.), Parmenid (er. avv. 540— 480 yy.) va Zenon (er. avv. 490—430 yy.)lar butun e’tiborni aynan ana shu barqarorlik lahzasiga qaratdilar. Qadimgi Yunonistonning moddiyunchilik qarashlari o‘zining eng gullab-yashnagan davriga Miletlik Levkipp (er. avv.500-440yy.) va Abderlik Demokrit (er. avv.460-330 yy.) ta’limotlarida erishdi. Levkipp atomistik falsafaga asos soldi. Uning shogirdi Demokrit uni kengaytirib, sayqallashtirdi va har tomonlama umumiy falsafiy tizim yaratdi. Sofistlar harakatining paydo bo‘lishi jamiyat tarkibining murakkablashishi bilan bog‘liq bo‘lib, kasbi siѐsiy faoliyat bilan shug‘ullanish bo‘lgan toifaning ko‘payishi, muvaffaqiyatli siѐsiy faoliyat olib borish uchun zarur bo‘lgan muayyan bilimlar hajmining oshishi bilan ifodalanar edi. Sofistlar ta’limotining eng mashhur vakillari Abder shahridan bo‘lgan Protagor (er.avv. 485— 410 yy.) va Leontinlik Gorgiy (er.avv. 483 — 380 yy.) edilar. Protagor barcha hodisalar va idrokning nisbiyligi va ularning muqarrar ravishda sub’ektivligi (bir taraflama ekanligi) haqidagi qoidani oldingi surdi («inson barcha ashѐlarning mezonidir»). Afinada sofistlarning murosasiz dushmani sifatida Suqrot (er.ol. 470-399 yy.) maydonga chiqdi. U sofistlarga qarshi o‘laroq, baribir xaqiqat mavjud va u bahsda topilishi mumkin, degan fikrda edi. Suqrotning kuchi bahs yuritish sohasida u ishlab chiqqan usulda ediki, unda bir qator savollar berish yo‘li bilan opponentni o‘z nuqtai nazarini noto‘g‘ri ekanligini tan olishgacha olib borib, so‘ngra shu usulning o‘zi bilan o‘z qarashlarining adolatliligini isbot qilar edi. Aflotun (er.ol. 427-347yy.) Afinadagi aslzodalar urug‘iga mansub edi. «Davlat» va «Qonunlar» degan risolalarida Aflotun orzudagidek polis (shahardavlat)namunasini yaratdiki, unda tabaqalarga bo‘linganlik tizimi o‘zining quyi tabaqalar faoliyati ustidan jamiyat yuqori tabaqalarining qat’iy nazorati o‘rnatilishi orqali sinchkovlik bilan ishlab chiqilgan edi. Miletdan keyingi Ioniya falsafasining markazi, faylasuf Geraklit (mil. avv. 530—470 yy.) ning vatani Efes shahri edi. Dunѐning birlamchi unsurini Geraklit olovda ko‘rdi. Pifagor ( er. avv. 580— 570 yy.) va uning izdoshlari matematik hisob-kitoblar bilan qiziqishar, sonlar va raqamlar birikmasini sirli ruhda talqin qilar edilar. Eleatchilardan bo‘lgan Ksenofan (er. avv. 570- 478 yy.), Parmenid (er. avv. 540— 480 yy.) va Zenon (er. avv. 490—430 yy.)lar butun e’tiborni aynan ana shu barqarorlik lahzasiga qaratdilar. Qadimgi Yunonistonning moddiyunchilik qarashlari o‘zining eng gullab-yashnagan davriga Miletlik Levkipp (er. avv.500-440yy.) va Abderlik Demokrit (er. avv.460-330 yy.) ta’limotlarida erishdi. Levkipp atomistik falsafaga asos soldi. Uning shogirdi Demokrit uni kengaytirib, sayqallashtirdi va har tomonlama umumiy falsafiy tizim yaratdi. Sofistlar harakatining paydo bo‘lishi jamiyat tarkibining murakkablashishi bilan bog‘liq bo‘lib, kasbi siѐsiy faoliyat bilan shug‘ullanish bo‘lgan toifaning ko‘payishi, muvaffaqiyatli siѐsiy faoliyat olib borish uchun zarur bo‘lgan muayyan bilimlar hajmining oshishi bilan ifodalanar edi. Sofistlar ta’limotining eng mashhur vakillari Abder shahridan bo‘lgan Protagor (er.avv. 485— 410 yy.) va Leontinlik Gorgiy (er.avv. 483 — 380 yy.) edilar. Protagor barcha hodisalar va idrokning nisbiyligi va ularning muqarrar ravishda sub’ektivligi (bir taraflama ekanligi) haqidagi qoidani oldingi surdi («inson barcha ashѐlarning mezonidir»). Afinada sofistlarning murosasiz dushmani sifatida Suqrot (er.ol. 470-399 yy.) maydonga chiqdi. U sofistlarga qarshi o‘laroq, baribir xaqiqat mavjud va u bahsda topilishi mumkin, degan fikrda edi. Suqrotning kuchi bahs yuritish sohasida u ishlab chiqqan usulda ediki, unda bir qator savollar berish yo‘li bilan opponentni o‘z nuqtai nazarini noto‘g‘ri ekanligini tan olishgacha olib borib, so‘ngra shu usulning o‘zi bilan o‘z qarashlarining adolatliligini isbot qilar edi. Aflotun (er.ol. 427-347yy.) Afinadagi aslzodalar urug‘iga mansub edi. «Davlat» va «Qonunlar» degan risolalarida Aflotun orzudagidek polis (shahardavlat)namunasini yaratdiki, unda tabaqalarga bo‘linganlik tizimi o‘zining quyi tabaqalar faoliyati ustidan jamiyat yuqori tabaqalarining qat’iy nazorati o‘rnatilishi orqali sinchkovlik bilan ishlab chiqilgan edi. Arastu (er.ol. 384-322 yy.) tarixga ensiklopedik olim sifatida kirdi. Uning merosi eramizdan oldingi IV asrgacha yunon fani to‘plagan haqiqiy bilimlar majmuasi edi. Eramizdan oldingi IV asrdaѐq mavjud bo‘lgan va polis mafkurasining inqirozi tufayli vujudga kelgan kiniklar va skeptiklar oqimining ta’siri oshib boradi. Biroq ellinistik dunѐda eng mashhur bo‘lgan voqea eramizdan oldingi IV va III asrlar bo‘sag‘asida paydo bo‘lgan ravoqiylar va epikurchilar ta’limoti edi. Eramizdan oldingi 302-yilda Afinada Qibrisning Kition shahridan bo‘lgan Zenon (er.ol 336-264yy.) tomonidan asos solingan ravoqiylar maktabiga Sol shahridan bo‘lgan Xrasipp (er.ol. III asr), Rodoslik Panetiy (er.ol. II asr) va boshqa faylasuflar mansub edilar. Ravoqiylar insonning axloqiy muammolariga alohida diqqat-e’tibor qaratdilar. Ularning maqsadi polis tuzumining inqirozi, to‘xtovsiz harbiy va ijtimoiy nizolar, alohida shaxsning jamiyat bilan aloqalari sustlashgan sharoitda axloqiy-falsafiy tayanch topish edi. Epikur (er avv. 341 – 270 yy.) falsafasi Demokrit moddiyunchiligi taraqqiѐtida oldinga qo‘yilgan qadam edi. Uning atomlar haqidagi ta’limotini qabul qilgan Epikur atomlarning to‘g‘ri chiziqlik harakatdan ichki ta’sir natijasida chetga og‘ishi haqidagi taxminni o‘rtaga qo‘ydi. Bu bilan u qonuniylik bilan tasodifiylik uyg‘unligi muammosini oldinga surdi. Uning falsafasida inson markaziy o‘rinda turadi. Antisfen (er. avv. 444- 370 yy.) va keyinroq Sinoplik Diogen (er. avv. 400-325 yy.) tomonidan ishlab chiqilgan edi. Kiniklar o‘zlarini polis tartiblari va haѐtning an’anaviy shakllariga qarshi qo‘yib, ehtiѐjlarni chegaralashni ta’lim berdilar. Ular fikricha, to‘g‘ri xulq-atvorning asoslarini hayvonlar haѐti va kishilik jamiyatining ilk bosqichlaridan qidirmoq lozim. O‘rta asr G‘arb falsafasi rivojining asosiy bosqichlari: patristika, sxolastika, apologetika 529 yilda Vizantiya imperatori Yustinian farmoniga binoan Afinadagi Aflotun Akademiyasi bekitildi. Qadimgi dunѐ falsafasi o‘zining ming yillik mavjudligini to‘xtatdi. Apologetika orqasidan xristian mafkurachilarining asarlari bo‘lgan patristika paydo bo‘ldiki, uning mualliflari bid’atchilarga qarshi kurashga katta hissa qo‘shganliklari uchun avliѐlik darajasiga ko‘tarildilar va cherkov otalari deb ataldilar. «Cherkov otalari» ning eng Arastu (er.ol. 384-322 yy.) tarixga ensiklopedik olim sifatida kirdi. Uning merosi eramizdan oldingi IV asrgacha yunon fani to‘plagan haqiqiy bilimlar majmuasi edi. Eramizdan oldingi IV asrdaѐq mavjud bo‘lgan va polis mafkurasining inqirozi tufayli vujudga kelgan kiniklar va skeptiklar oqimining ta’siri oshib boradi. Biroq ellinistik dunѐda eng mashhur bo‘lgan voqea eramizdan oldingi IV va III asrlar bo‘sag‘asida paydo bo‘lgan ravoqiylar va epikurchilar ta’limoti edi. Eramizdan oldingi 302-yilda Afinada Qibrisning Kition shahridan bo‘lgan Zenon (er.ol 336-264yy.) tomonidan asos solingan ravoqiylar maktabiga Sol shahridan bo‘lgan Xrasipp (er.ol. III asr), Rodoslik Panetiy (er.ol. II asr) va boshqa faylasuflar mansub edilar. Ravoqiylar insonning axloqiy muammolariga alohida diqqat-e’tibor qaratdilar. Ularning maqsadi polis tuzumining inqirozi, to‘xtovsiz harbiy va ijtimoiy nizolar, alohida shaxsning jamiyat bilan aloqalari sustlashgan sharoitda axloqiy-falsafiy tayanch topish edi. Epikur (er avv. 341 – 270 yy.) falsafasi Demokrit moddiyunchiligi taraqqiѐtida oldinga qo‘yilgan qadam edi. Uning atomlar haqidagi ta’limotini qabul qilgan Epikur atomlarning to‘g‘ri chiziqlik harakatdan ichki ta’sir natijasida chetga og‘ishi haqidagi taxminni o‘rtaga qo‘ydi. Bu bilan u qonuniylik bilan tasodifiylik uyg‘unligi muammosini oldinga surdi. Uning falsafasida inson markaziy o‘rinda turadi. Antisfen (er. avv. 444- 370 yy.) va keyinroq Sinoplik Diogen (er. avv. 400-325 yy.) tomonidan ishlab chiqilgan edi. Kiniklar o‘zlarini polis tartiblari va haѐtning an’anaviy shakllariga qarshi qo‘yib, ehtiѐjlarni chegaralashni ta’lim berdilar. Ular fikricha, to‘g‘ri xulq-atvorning asoslarini hayvonlar haѐti va kishilik jamiyatining ilk bosqichlaridan qidirmoq lozim. O‘rta asr G‘arb falsafasi rivojining asosiy bosqichlari: patristika, sxolastika, apologetika 529 yilda Vizantiya imperatori Yustinian farmoniga binoan Afinadagi Aflotun Akademiyasi bekitildi. Qadimgi dunѐ falsafasi o‘zining ming yillik mavjudligini to‘xtatdi. Apologetika orqasidan xristian mafkurachilarining asarlari bo‘lgan patristika paydo bo‘ldiki, uning mualliflari bid’atchilarga qarshi kurashga katta hissa qo‘shganliklari uchun avliѐlik darajasiga ko‘tarildilar va cherkov otalari deb ataldilar. «Cherkov otalari» ning eng yirigi Avreliy Avgustin (354-430) edi. Avgustin falsafasining markazida Xudo turadi. Xudo oliy mohiyat bo‘lib, eng oliy ezgulikdir. Ma’jusiylik dini va falsafasi, hamda bid’atchilarning adashishlariga qarshi kurashiga apologetlar (yunoncha apologiya-himoya) deb atalgan qadimgi antik davrning keyingi xristian ѐzuvchilari bel bog‘ladilar. Apologetlarning eng ko‘zga ko‘ringan vakili Kvint Tertullian (160-220) edi. Falsafa va xristianlikni bir biriga to‘g‘ri kelmasligiga dalillar keltirib, u shundan kelib chiqdiki, xristianlik falsafiy asosga ehtiѐji yuq. Petr Domianining o‘tkir ifodasicha, falsafa - «ilohiyatning xizmatkori» deb e’lon qilingan edi. Bu shuni bildirar ediki, falsafa o‘zining butun qudratli dastgohi bilan xristianlikning diniy aqidalarini tasdiqlash uchun xizmat qilishi lozim edi. Ana shunday falsafa «sxolastika» (lotincha-maktab ѐki olim) nomini oldi. Sxolastikaga Akvinalik Foma (1225-1274) muhim hissa qo‘shdi. U o‘ziga maqsad qilib xristianlik aqidalarini aqlga muvofiq ravishda ishlab chiqishga bel bog‘ladi. Akvinalik Foma nuqtai nazaricha shaklning birinchi qoidasi va moddaning qo‘shilishidan tug‘iladi. Insonning ruhi esa, shakl tashkil qiluvchi qoida bo‘lib, o‘zining yakka tarzda namoѐn bo‘lishini faqat badan bilan qo‘shilgan holatdagina qo‘lga kiritadi. G‘oyaviylik va moddiylik haqidagi eng keskin bahs realistlar (lot. realis– haqiqiy, ashѐviy) va nominalistlar (lot. nomen–ism, nom) o‘rtasidagi mashhur munozarada namoѐn bo‘ldi. Gap universaliy (lot. - umumiy) umumiy ѐki tur deb atalgan tushunchalarining tabiati haqida borar edi. Gumanizm g‘oyalarining tuzilishi. G‘arb Renessansining o‘ziga xos xususiyatlari Uyg‘onish davri ilk burjuaziya inqiloblarining g‘oyaviy va madaniy taraqqiѐtining tarixiy jaraѐni sifatida ifodalanadi. Yevropa mamlakatlarida XII-XIII asrlardaѐq sanoat, savdo-sotiq, dengizda yurish rivoji va harbiy ishning o‘sishi kuzatiladi. O‘rta asrlarning ilohiѐtchiligi bilan kurashda birinchi o‘ringa insonparvarlik va inson maqomini ulug‘lash (antropotsentrizm) qo‘yildi. Yerdagi dunѐviy ishlarga nafrat bilan qarash o‘rniga insonning ijodiy qobiliyati, aqli, baxtsaodatga intilishini tan olish qo‘yiladi. Insonparvarlik g‘oyalarini amalga oshirish o‘tmishdagi yirigi Avreliy Avgustin (354-430) edi. Avgustin falsafasining markazida Xudo turadi. Xudo oliy mohiyat bo‘lib, eng oliy ezgulikdir. Ma’jusiylik dini va falsafasi, hamda bid’atchilarning adashishlariga qarshi kurashiga apologetlar (yunoncha apologiya-himoya) deb atalgan qadimgi antik davrning keyingi xristian ѐzuvchilari bel bog‘ladilar. Apologetlarning eng ko‘zga ko‘ringan vakili Kvint Tertullian (160-220) edi. Falsafa va xristianlikni bir biriga to‘g‘ri kelmasligiga dalillar keltirib, u shundan kelib chiqdiki, xristianlik falsafiy asosga ehtiѐji yuq. Petr Domianining o‘tkir ifodasicha, falsafa - «ilohiyatning xizmatkori» deb e’lon qilingan edi. Bu shuni bildirar ediki, falsafa o‘zining butun qudratli dastgohi bilan xristianlikning diniy aqidalarini tasdiqlash uchun xizmat qilishi lozim edi. Ana shunday falsafa «sxolastika» (lotincha-maktab ѐki olim) nomini oldi. Sxolastikaga Akvinalik Foma (1225-1274) muhim hissa qo‘shdi. U o‘ziga maqsad qilib xristianlik aqidalarini aqlga muvofiq ravishda ishlab chiqishga bel bog‘ladi. Akvinalik Foma nuqtai nazaricha shaklning birinchi qoidasi va moddaning qo‘shilishidan tug‘iladi. Insonning ruhi esa, shakl tashkil qiluvchi qoida bo‘lib, o‘zining yakka tarzda namoѐn bo‘lishini faqat badan bilan qo‘shilgan holatdagina qo‘lga kiritadi. G‘oyaviylik va moddiylik haqidagi eng keskin bahs realistlar (lot. realis– haqiqiy, ashѐviy) va nominalistlar (lot. nomen–ism, nom) o‘rtasidagi mashhur munozarada namoѐn bo‘ldi. Gap universaliy (lot. - umumiy) umumiy ѐki tur deb atalgan tushunchalarining tabiati haqida borar edi. Gumanizm g‘oyalarining tuzilishi. G‘arb Renessansining o‘ziga xos xususiyatlari Uyg‘onish davri ilk burjuaziya inqiloblarining g‘oyaviy va madaniy taraqqiѐtining tarixiy jaraѐni sifatida ifodalanadi. Yevropa mamlakatlarida XII-XIII asrlardaѐq sanoat, savdo-sotiq, dengizda yurish rivoji va harbiy ishning o‘sishi kuzatiladi. O‘rta asrlarning ilohiѐtchiligi bilan kurashda birinchi o‘ringa insonparvarlik va inson maqomini ulug‘lash (antropotsentrizm) qo‘yildi. Yerdagi dunѐviy ishlarga nafrat bilan qarash o‘rniga insonning ijodiy qobiliyati, aqli, baxtsaodatga intilishini tan olish qo‘yiladi. Insonparvarlik g‘oyalarini amalga oshirish o‘tmishdagi yutuqlarni o‘zlashtirishni taqozo etar edi, shuning uchun qadimgi davr falsafiy boyligini egallashga intilish boshlandi. Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) ta’limotida inson bilimining kuch-qudrati ta’kidlandi; insonning o‘zi ijodiy aqliy faoliyatining («inson uning aqlidir») vositasida qandaydir xudoga o‘xshash ekanligiga ishora qilindi. Inson maqomini yuqori ko‘tarish g‘oyasi Piko della Mirandola (1463-1494) ijodida asosiy o‘rin tutadi. Inson tanlash erkinligiga ega va bu uni koinotga bog‘lab qo‘ymaydi va ijodiy qobiliyatini o‘z-o‘zicha namoѐn qila olishligini ta’kidlaydi. Nikolay Kopernikning (1473-1543) «Samoviy doiralarning aylanishi haqida» asari astronomiyada inqilob yasadi, negaki, quyidagilarni o‘z ichiga olgan geliotsentrizm sistemasini ta’kidladi: 1. Yer Koinot markazida harakatsiz ravishda mavjud bo‘lmasdan, balki o‘z o‘qi atrofida aylanadi; 2. Yer Quѐsh atrofida aylanadi. Mashhur «Tajribalar» asarining muallifi Mishel Montenning (1533-1592) skeptitsizmi doimiy ijodiy izlanishlar va tinib - tinchmaslik aqlning ramzi edi. Uning fikricha, inson tafakkuri doimiy ravishda tabiatning tabiiy qonunlarini bilish asosida mukammallashib borishi lozim. Uyg‘onish davri panteizmining eng yirik vakili Djordano Bruno (1548-1600) edi. Qarama- qarshiliklarning bir-biriga o‘xshashligi haqidagi dialektik g‘oyani ta’kidlagan holda, Bruno falsafiy bilimlarning maqsadi Xudo emas, balki tabiat deb hisoblab, shu bilan birga koinotda tabiatning va dunѐlarning cheksizligi haqidagi taxminlarni ifodalab berdi. Mumtoz mexanikaning tamal toshini qo‘ygan, tajribaviy-nazariy tabiatshunoslikning asoschilaridan biri G.Galiley (1564-1642) edi. Uning fikricha, bilish sohasida ikki usuldan, ya’ni tahlil (analiz) va sintezdan foydalanib, tabiat hodisalarini hissiy qabul qilishdan ularni nazariy tushunishgacha borib yetmoq lozim. Yangi zamon moddiyunchiligining otasi ingliz faylasufi F.Bekon (1551-1626) edi. Uning fikricha, falsafa avvalo amaliy xususiyatga ega bo‘lmog‘i lozim: agar u sxolastikachiligida qolsa, u haqiqiy bo‘la olmaydi. Ingliz falsafiy tafakkurining yirik vakillaridan biri Tomas Gobbs (15881679) dir. «Birinchi falsafa» haqidagi o‘z mulohazalarida Gobbs shuni ta’kidladiki, «jismlilik» (ya’ni modda) abadiydir, garchi ayrim jimslar vaqtinchalik bo‘lsa ham. yutuqlarni o‘zlashtirishni taqozo etar edi, shuning uchun qadimgi davr falsafiy boyligini egallashga intilish boshlandi. Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) ta’limotida inson bilimining kuch-qudrati ta’kidlandi; insonning o‘zi ijodiy aqliy faoliyatining («inson uning aqlidir») vositasida qandaydir xudoga o‘xshash ekanligiga ishora qilindi. Inson maqomini yuqori ko‘tarish g‘oyasi Piko della Mirandola (1463-1494) ijodida asosiy o‘rin tutadi. Inson tanlash erkinligiga ega va bu uni koinotga bog‘lab qo‘ymaydi va ijodiy qobiliyatini o‘z-o‘zicha namoѐn qila olishligini ta’kidlaydi. Nikolay Kopernikning (1473-1543) «Samoviy doiralarning aylanishi haqida» asari astronomiyada inqilob yasadi, negaki, quyidagilarni o‘z ichiga olgan geliotsentrizm sistemasini ta’kidladi: 1. Yer Koinot markazida harakatsiz ravishda mavjud bo‘lmasdan, balki o‘z o‘qi atrofida aylanadi; 2. Yer Quѐsh atrofida aylanadi. Mashhur «Tajribalar» asarining muallifi Mishel Montenning (1533-1592) skeptitsizmi doimiy ijodiy izlanishlar va tinib - tinchmaslik aqlning ramzi edi. Uning fikricha, inson tafakkuri doimiy ravishda tabiatning tabiiy qonunlarini bilish asosida mukammallashib borishi lozim. Uyg‘onish davri panteizmining eng yirik vakili Djordano Bruno (1548-1600) edi. Qarama- qarshiliklarning bir-biriga o‘xshashligi haqidagi dialektik g‘oyani ta’kidlagan holda, Bruno falsafiy bilimlarning maqsadi Xudo emas, balki tabiat deb hisoblab, shu bilan birga koinotda tabiatning va dunѐlarning cheksizligi haqidagi taxminlarni ifodalab berdi. Mumtoz mexanikaning tamal toshini qo‘ygan, tajribaviy-nazariy tabiatshunoslikning asoschilaridan biri G.Galiley (1564-1642) edi. Uning fikricha, bilish sohasida ikki usuldan, ya’ni tahlil (analiz) va sintezdan foydalanib, tabiat hodisalarini hissiy qabul qilishdan ularni nazariy tushunishgacha borib yetmoq lozim. Yangi zamon moddiyunchiligining otasi ingliz faylasufi F.Bekon (1551-1626) edi. Uning fikricha, falsafa avvalo amaliy xususiyatga ega bo‘lmog‘i lozim: agar u sxolastikachiligida qolsa, u haqiqiy bo‘la olmaydi. Ingliz falsafiy tafakkurining yirik vakillaridan biri Tomas Gobbs (15881679) dir. «Birinchi falsafa» haqidagi o‘z mulohazalarida Gobbs shuni ta’kidladiki, «jismlilik» (ya’ni modda) abadiydir, garchi ayrim jimslar vaqtinchalik bo‘lsa ham. Fransuz olimi va faylasufi Rene Dekart (1596-1650) afzallikni aqlga qaratdi. Yangi zamon ratsionalizmining asoschisi bo‘lgan Dekart barcha fanlar uchun umumiy bo‘lgan usulni ishlab chiqish vazifasini qo‘ydiki, u ko‘p hollarda bilimlar natijasini belgilab beruvchi inson aqlida borligi taxmin qilingan «tug‘ma g‘oyalar» ѐki aksiomalar deb atalgan narsalarni taqozo etar edi. Niderland faylasufi Benedikt Spinoza (1632-1667) edi. Alohida olingan maxsus javhar (substansiya) sifatidagi fikr haqidagi tasavvurni rad etib, Spinoza Xudoni yagona cheksiz javharga qo‘shdi, ya’ni g‘oyaviylik va moddiylikni birlashtirdi. Djon Lokk ingliz falsafasida hissiy bilish (empirizm) ning vakilidir. U «tug‘ma g‘oyalar» mavjudligini rad etib, bizning barcha bilimlarimizni biz tajriba va hissiy bilishdan olishligimizni ta’kidlaydi. Inson «sof lavha» sifatida tug‘iladiki, unga haѐt o‘zining «ѐzuvlari» ni, ya’ni bilimlarni ѐzadi. Leybnis (1646-1716) falsafiy tizimining o‘zagi yagonalik haqidagi ta’limot - monadologiyadir. Dunѐ monadalardan ѐki ruhiy unsurlarning zarrachalaridan tashkil topgandir. Djordj Berkli (1658-1753) sub’ektiv idealizmning yirik vakillaridan biri edi. Berkliga Lokkning birlamachi va ikkilamchi sifatlar haqidagi g‘oyalari ta’sir o‘tkazgan edi. Ammo Berkli, Lokkdan farqli o‘larok, barcha sifatlarni ikkilamchi (ya’ni sub’ektiv) hisoblaydi. David Yum (1711-1776) tashqi dunѐ mavjudmi, degan savolga, Yum ikkilanibroq «bilmayman» deb javob berar edi. Axir bizning aqlimiz, ular keltirib chiqargan narsalar bilan emas, balki bizning his - tuyg‘ularimizning mazmuni bilangina ish yuritadi. XVIII asr fransuz materializmi XVIII asrda Fransiyada falsafiy taraqqiѐt Ma’rifatchilik panohida amalga oshirildi. Barcha ijodiy fikrlovchi fransuz faylasuflari amalda ma’rifatparvarlar edilar. Ularning mashhur vakillari orasida Volter, Russo, Didro, Lametri, Gelvetsiy va Golbax bor edi. Fransiyada ma’rifatparvarlarga e’tiroz bildiruvchi sifatida ilohiѐtchilar chiqdilar. Didro nuqtai nazaricha, tabiat (materiya) barcha narsalarning sababi bo‘lib, o‘z o‘zicha yashaydi, abadiy mavjud bo‘ladi, negaki, u o‘zining sababidir. Ayrim olingan kishiga Fransuz olimi va faylasufi Rene Dekart (1596-1650) afzallikni aqlga qaratdi. Yangi zamon ratsionalizmining asoschisi bo‘lgan Dekart barcha fanlar uchun umumiy bo‘lgan usulni ishlab chiqish vazifasini qo‘ydiki, u ko‘p hollarda bilimlar natijasini belgilab beruvchi inson aqlida borligi taxmin qilingan «tug‘ma g‘oyalar» ѐki aksiomalar deb atalgan narsalarni taqozo etar edi. Niderland faylasufi Benedikt Spinoza (1632-1667) edi. Alohida olingan maxsus javhar (substansiya) sifatidagi fikr haqidagi tasavvurni rad etib, Spinoza Xudoni yagona cheksiz javharga qo‘shdi, ya’ni g‘oyaviylik va moddiylikni birlashtirdi. Djon Lokk ingliz falsafasida hissiy bilish (empirizm) ning vakilidir. U «tug‘ma g‘oyalar» mavjudligini rad etib, bizning barcha bilimlarimizni biz tajriba va hissiy bilishdan olishligimizni ta’kidlaydi. Inson «sof lavha» sifatida tug‘iladiki, unga haѐt o‘zining «ѐzuvlari» ni, ya’ni bilimlarni ѐzadi. Leybnis (1646-1716) falsafiy tizimining o‘zagi yagonalik haqidagi ta’limot - monadologiyadir. Dunѐ monadalardan ѐki ruhiy unsurlarning zarrachalaridan tashkil topgandir. Djordj Berkli (1658-1753) sub’ektiv idealizmning yirik vakillaridan biri edi. Berkliga Lokkning birlamachi va ikkilamchi sifatlar haqidagi g‘oyalari ta’sir o‘tkazgan edi. Ammo Berkli, Lokkdan farqli o‘larok, barcha sifatlarni ikkilamchi (ya’ni sub’ektiv) hisoblaydi. David Yum (1711-1776) tashqi dunѐ mavjudmi, degan savolga, Yum ikkilanibroq «bilmayman» deb javob berar edi. Axir bizning aqlimiz, ular keltirib chiqargan narsalar bilan emas, balki bizning his - tuyg‘ularimizning mazmuni bilangina ish yuritadi. XVIII asr fransuz materializmi XVIII asrda Fransiyada falsafiy taraqqiѐt Ma’rifatchilik panohida amalga oshirildi. Barcha ijodiy fikrlovchi fransuz faylasuflari amalda ma’rifatparvarlar edilar. Ularning mashhur vakillari orasida Volter, Russo, Didro, Lametri, Gelvetsiy va Golbax bor edi. Fransiyada ma’rifatparvarlarga e’tiroz bildiruvchi sifatida ilohiѐtchilar chiqdilar. Didro nuqtai nazaricha, tabiat (materiya) barcha narsalarning sababi bo‘lib, o‘z o‘zicha yashaydi, abadiy mavjud bo‘ladi, negaki, u o‘zining sababidir. Ayrim olingan kishiga nisbatan modda shunday narsadirki, his - tuyg‘u a’zolariga qandaydir tarzda ta’sir o‘tkazadi; moddiy jismlar esa atomlardan tashkil topgandir. Ma’rifatparvarlar o‘zlarining birinchi navbatdagi vazifalaridan biri sifatida davlat hokimiyatini dunѐviylashtirish, ya’ni cherkovni davlatdan ajratishni maqsad qilib qo‘ygan edilar. Ular cherkovlar va diniy mazhablar faoliyati ustidan davlat nazoratini o‘rnatishni nazarda tutar edilarki, toki ular diniy taassub va dushmanlik urug‘ini sochish bilan shug‘ullanmay, fuqarolik qonunlariga og‘ishmay amal qilsinlar. Ma’rifatparvarlar insonni boshqatdan tarbiyalab, undagi ijobiy tomonlarni rivojlantirishga va pirovardida, atrofdagilarni, avvalo ijtimoiy muhitni sog‘lomlashtirishga urindilar. XVIII asr oxiri– XIX asr boshlarida nemis mumtoz falsafasi Nemis mumtoz falsafasi I.Kant, I. Fixte, F.Shelling, G.Xegel va L.Feyerbax kabi shaxslar nomi bilan bog‘liqdir. Nemis mumtoz idealizmining asoschisi Immanuil Kant (1724-1804) ning ilmiy tabitashunoslik sohasidagi kashfiѐti uning zamondagi tabitashunoslik qoidasini faqat Koinot tuzilishigagina emas, balki uning kelib chiqishi va rivojiga nisbatan ham qo‘llashga birinchi urinish edi. Kantning xizmatlaridan yana biri uning hayvonlarni ehtimol tutilgan kelib chiqishining tartib bilan taqsimlanishi haqidagi g‘oyasi va insonlarning irqiy jihatdan tabiiy kelib chiqishi to‘g‘risidagi nazariyasi edi. Nemis falsafasi o‘z rivojining cho‘qqisiga Xegel (1770-1831) ijodida erishdi. Xegel dialektikaning qonunlari va kategoriyalari haqidagi ta’limotni rivojlantirib, birinchi marta dialektik mantiqning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi va o‘sha davrdagi ta’limotlarda hukm surgan metafizik ong usulini tanqid ostiga oldi. Lyudvig Feyerbax (1804-1872) moddiyunchilik nuqtai nazaridan Xegel falsafasini jiddiy va har tomonlama tanqid ostiga olgan birinchi faylasufdir. Falsafa mavzusini ifodalab, Feyerbax shunday qarorga keladiki, uning diqqat markazida inson turmog‘i lozim. Zamonaviy G‘arb falsafasining asosiy namoѐndalari va yo‘nalishlari Hozirgi zamon G‘arb falsafasining eng asosiy tamoyillari umuminsoniylikning ustuvorligi, uning milliylik bilan uyg‘unligi, demokratik erkinliklar, inson qadri, biror ta’limotni nisbatan modda shunday narsadirki, his - tuyg‘u a’zolariga qandaydir tarzda ta’sir o‘tkazadi; moddiy jismlar esa atomlardan tashkil topgandir. Ma’rifatparvarlar o‘zlarining birinchi navbatdagi vazifalaridan biri sifatida davlat hokimiyatini dunѐviylashtirish, ya’ni cherkovni davlatdan ajratishni maqsad qilib qo‘ygan edilar. Ular cherkovlar va diniy mazhablar faoliyati ustidan davlat nazoratini o‘rnatishni nazarda tutar edilarki, toki ular diniy taassub va dushmanlik urug‘ini sochish bilan shug‘ullanmay, fuqarolik qonunlariga og‘ishmay amal qilsinlar. Ma’rifatparvarlar insonni boshqatdan tarbiyalab, undagi ijobiy tomonlarni rivojlantirishga va pirovardida, atrofdagilarni, avvalo ijtimoiy muhitni sog‘lomlashtirishga urindilar. XVIII asr oxiri– XIX asr boshlarida nemis mumtoz falsafasi Nemis mumtoz falsafasi I.Kant, I. Fixte, F.Shelling, G.Xegel va L.Feyerbax kabi shaxslar nomi bilan bog‘liqdir. Nemis mumtoz idealizmining asoschisi Immanuil Kant (1724-1804) ning ilmiy tabitashunoslik sohasidagi kashfiѐti uning zamondagi tabitashunoslik qoidasini faqat Koinot tuzilishigagina emas, balki uning kelib chiqishi va rivojiga nisbatan ham qo‘llashga birinchi urinish edi. Kantning xizmatlaridan yana biri uning hayvonlarni ehtimol tutilgan kelib chiqishining tartib bilan taqsimlanishi haqidagi g‘oyasi va insonlarning irqiy jihatdan tabiiy kelib chiqishi to‘g‘risidagi nazariyasi edi. Nemis falsafasi o‘z rivojining cho‘qqisiga Xegel (1770-1831) ijodida erishdi. Xegel dialektikaning qonunlari va kategoriyalari haqidagi ta’limotni rivojlantirib, birinchi marta dialektik mantiqning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi va o‘sha davrdagi ta’limotlarda hukm surgan metafizik ong usulini tanqid ostiga oldi. Lyudvig Feyerbax (1804-1872) moddiyunchilik nuqtai nazaridan Xegel falsafasini jiddiy va har tomonlama tanqid ostiga olgan birinchi faylasufdir. Falsafa mavzusini ifodalab, Feyerbax shunday qarorga keladiki, uning diqqat markazida inson turmog‘i lozim. Zamonaviy G‘arb falsafasining asosiy namoѐndalari va yo‘nalishlari Hozirgi zamon G‘arb falsafasining eng asosiy tamoyillari umuminsoniylikning ustuvorligi, uning milliylik bilan uyg‘unligi, demokratik erkinliklar, inson qadri, biror ta’limotni mutlaqlashtirmaslikdir. Bag‘rikenglik va tolerantlik hozirgi falsafiy ta’limotlar rang – barangligini ta’minlaydi. «Ijobiy» bilimlar bayrog‘i ostida maydonga chiqqan XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asrda g‘arb falsafasida eng ko‘p darajada tarqalgan oqimlardan biri - pozitivizm edi. Pozitivizmning asoschisi fransuz faylasufi va jamiyatshunosi Ogyust Kont (17981857) edi. Kontning asosiy asarlari – «Ijobiy falsafa kursi» (6 jildlik) va «Ijobiy falsafaning ruhi» deb ataladi. Yangi pozitivizm (neopozitivizm) ѐki mantiqiy empirizm – XX asr falsafasida eng ko‘zga ko‘ringan oqimlardan biridir. U pozitivizm rivojida uchinchi bosqichdir. Falsafiy oqim sifatida yangi pozitivizm Vena to‘garagi asosida 20-nchi 30-nchi yillarda shakllandi. Yangi pozitivizmning asosiy vakillari – L.Vitgenshteyn (1889-1951), M. Shlik (1882-1936), R.Karnap (1891-1970), O.Neyrat (1882-1945), G.Reyxenbax (1891-1953), B.Rassel (1872-1970), A.Ayer (1910-1989) va boshqalar edilar. mutlaqlashtirmaslikdir. Bag‘rikenglik va tolerantlik hozirgi falsafiy ta’limotlar rang – barangligini ta’minlaydi. «Ijobiy» bilimlar bayrog‘i ostida maydonga chiqqan XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asrda g‘arb falsafasida eng ko‘p darajada tarqalgan oqimlardan biri - pozitivizm edi. Pozitivizmning asoschisi fransuz faylasufi va jamiyatshunosi Ogyust Kont (17981857) edi. Kontning asosiy asarlari – «Ijobiy falsafa kursi» (6 jildlik) va «Ijobiy falsafaning ruhi» deb ataladi. Yangi pozitivizm (neopozitivizm) ѐki mantiqiy empirizm – XX asr falsafasida eng ko‘zga ko‘ringan oqimlardan biridir. U pozitivizm rivojida uchinchi bosqichdir. Falsafiy oqim sifatida yangi pozitivizm Vena to‘garagi asosida 20-nchi 30-nchi yillarda shakllandi. Yangi pozitivizmning asosiy vakillari – L.Vitgenshteyn (1889-1951), M. Shlik (1882-1936), R.Karnap (1891-1970), O.Neyrat (1882-1945), G.Reyxenbax (1891-1953), B.Rassel (1872-1970), A.Ayer (1910-1989) va boshqalar edilar.