FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOT BOSQICHLARI: SHARQ FALSAFASI
Qadimgi Misrdagi falsafiy qarashlar
Eramizdan oldingi IV mingyillikning oxiri III-mingyillikning boshida Qadimgi Misr
madaniyati o‘z taraqqiѐtining yuqori nuqtasiga erishadi. Bu davlatlarda falsafiy fikrlarning
paydo bo‘lishi, bir tomondan, dunѐ haqidagi fanlar bo‘lgan - Astronomiya, kosmologiya,
matematika birinchi odimlari bilan yaqindan bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan,
afsonalar bilan bog‘liq edi. Eng muhim ilmiy yutuqlar (hisobning oltmishtalik tizimi,
yilning uzunligi, geometrik shakllar hajmining hisoblab chiqilishi va boshqalar) amaliy
ahamiyatga ega bo‘lib, xo‘jalik yuritishda qo‘llanilar edi.
Qadimgi Misr falsafiy tafakkur Qadimgi Yunoniston saviyasiga erishmagan bo‘lsa ham,
ularning yutuqlari Ellada madaniyatiga oz ta’sir ko‘rsatgani yo‘q. Masalan, eramizdan
oldingi I-nchi ming yillik o‘rtalarida fir’avnlar yunoncha turmush tarziga rioya etar edilar,
ularning ko‘plari yunonlilar bilan qarindoshchilik iplari bilan bog‘langan edilar.
Yunonlilarga Misrda umumiy turarjoylar tashkil etishga ruhsat etilgan edi. Ular ilm-fan va
falsafada misrliklarni juda ham orqada qoldirib ketgan vaqtlarida ham, Misrga
donishmandlik manbasi sifatida qarab, unga bo‘lgan o‘z hurmatlarini saqlab qoldilar.
Qadimgi Bobildagi falsafiy qarashlar
Qadimgi bobilliklar ilm-fan bilan kohinlar shug‘ullanar edilar. Ilm-fan bilan shug‘ullangan
bobilliklar umuman dunѐga afsonalar orqali qarar edilarki, bu haqda ular tomonidan
yulduzlarni juda ham katta va uzun yulduzlar turkumlari guruhlariga bo‘lib chiqqanliklari
va oqibatda ularni mistik-matematik ramzlar bilan belgilanganliklari guvohlik beradi.
Qadimgi Bobilda topilgan, adabiy ѐdgorlikdan biri «Xo‘jayinning o‘z quli bilan haѐtining
mazmuni haqida suhbati» degan adabiy ѐdgorlikda birinchi tomondan xudolarga ishonish,
ilohiy kuchlarning tabiat va jamiyatga ko‘rsatadigan ta’sirini mutloqlashtirish xususiyati
ustuvor bo‘lsada, ikkinchi tomondan afsona va rivoyatlar tarzida bo‘lsa-da, dunѐviy
bilimlar, ilmiy qarashlar xam asta-sekin shakllana boshlagan. Bu qarashlar insoniyat
falsafiy fikrlari rivojlanishidagi muhim «qadamlar» bo‘ldi.
Qadimgi Hindiston falsafasi
Falsafiy fikrlar, yaxlit ѐki sistemali bir dunѐqarash sifatida keyinchalik, miloddan avvalgi
II asrning oxiri va I asrning boshlarida Qadimgi Hindiston mamlakatlarida yuzaga keldi.
Bu vaqtlarda Hindiston madaniy ma’naviy jihatdan nihoyatda rivojlangan mamlakat edi.
Hindistonning qadimiy dini, falsafiy merosi, madaniyati ravnaqi uning ѐzma
ѐdgorliklarida, asosan vedalarda (bilimlar diniy gimnlar, qo‘shiqlar to‘plamida) o‘z
ifodasini topgan. Vedalar (samxitlar)ning eng muhimi Rigveda (xudolarga madhiya)
bo‘lib, u miloddan avvalgi VI – asda yaratilgan qolganlari esa Yajurveda (qurbonlik qilish
paytida aytiladigan ifodalar va hikmatli so‘zlar), Samaveda (kuylar, ashulalar, hamdu sano)
va Atxarvavedalardan (afsunlar) iborat.
Qadimgi
Hind falsafiy
maktablari ikki guruhga
bo‘linadi.
Hindistonlik faylasuflar bu guruhlarni astika va nastika deb ataydi. Vedanta, sankxya,
yoga, vaysheshika, n’yaya va mimansa-astika guruhiga kiruvchi falsafiy maktablar. Ushbu
maktablarning tarafdorlari “Veda” ning muqaddasligini tan olib, birdan-bir xaqiqat
undagina ifodalangan, deyishadi.
Sankxya ta’lim beradiki, dunѐning birinchi moddiy sababi bo‘lgan –prakriti mavjuddir.
His-tuyg‘u orqali qabul qilinadigan prakritining dunѐviy mavjudotlarga aylanganligi
quyidagi uch sifatiy unsurlar ta’siri ostida ro‘y beradi: rajas (intilish), tamas (qorong‘ulik)
va sattva (oydinlik). Har bir ashѐda, uning xususiyatiga ko‘ra, ushbu uch unsurlardan biri
ustunlik qiladi.
Yoga ruhiy tushunchalarni tadqiq qilish va amaliy ruhiy ta’limga urg‘u beradi; ko‘pincha
ilgari mavjud bo‘lgan turli tizimlarning meditatsiya (karaxtlik) holati haqidagi qoidalardan
kelib chiqadi.
Vaysheshika doimiy o‘zgarishlar, abadiy va davriy paydo bo‘lish va zavol topish jaraѐnlari
mavjudligiga asoslanadi. Biroq, bu jaraѐnda turg‘un unsur bo‘lgan atom ham bor. Atomlar
abadiy bo‘lib, zavol topmaydilar, ular hech kim tomonidan yaratilgan emaslar.
Atomlarning vaqtinchalik qo‘shilishlaridan bizning his-tuyg‘ularimizga yetib kelishi
mumkin bo‘lgan jonli va jonsiz ashѐlar paydo bo‘ladilar.
Nyaya maktabi Vaysheshika bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, unda asosiy e’tibor
mantiq va bilish nazariyasi masalalariga qaratiladi, jumladan, his-tuyg‘u ishonchli, haqiqiy
bilim vositasi bo‘lib, xulosaga olib keladi. Xulosa esa qiѐs vositasida chiqariladi.
Mimansa Vedalarga qaytishni e’lon qiladi. Bu ta’limotga binoan sansara yo‘lidan
qutilishning yagona chorasi Vedalar nimadan ta’lim bergan bo‘lsa, o‘shalarni izchil
bajarishdir.
Vedantaning falsafiy mazmuni uning o‘z nomida ifodalangan («Vedanta» aynan «Vedalar
xotimasi» degan ma’noni anglatadi). Vedanta dunѐ barcha narsalar undan kelib chiqadigan
yagona voqeylik bilan moddiy kuchlarning o‘zaro ta’sirining mahsulidir, deb biluvchi
qoidani rad etadi. U braxmani tan olib, uni dunѐning mutlaq ruhiy mohiyati sifatida
tushunadi.
Chorvaka – lokayata, buddizm va jaynizm-nastika guruhiga kiradi.
Chorvaka – lokayata tarafdorlari materialistik ta’limotni ilgari surganlari uchun “Veda”
ning muqaddasligini tan olishmaydi. Ular olam ilohiy kuch tomonidan yaratilmagan,
“Veda” haqiqiy bilim bermaydi, deb ta’kidlashadi.
Qadimgi Hindistonning moddiyuncha falsafiy maktablari orasida eng mashhuri lokayata
(«bu dunѐga yo‘nalish») ta’limotidir. Lokayatlar ѐki chorvoqlar maktabining asoschisi
qadimgi dunѐ donishmand Brixaspatidir. Lokayatlar ta’limotiga ko‘ra, inson to‘rt moddiy
unsur – tuproq, suv, olov va havodan tashkil topgandir. Ular bir-biri bilan qo‘shilib badan,
his-tuyg‘u a’zolarini shakllantiradi va ular asosida ruhiy ibtido kelib chiqadi.
Buddaviylik markazida to‘rt xaqiqat ѐtadi.
Ularga binoan insonning mavjudligi azob-uqubat bilan chambarchas bog‘liq. Tug‘ilish,
kasallik, qarilik, o‘lim, ko‘ngilsiz narsalar bilan to‘qnashuv va ѐqimli narsalardan judo
bo‘lish, orzudagi narsaga erishib bo‘lmasligi – bularning hammasi jafo chekishga olib
keladi. Azob-uqubatning sababi quvonch va ehtiroslar orqali o‘zgarishlarga, qayta
tug‘ilishga olib boruvchi ishtiѐq (trshna)dir. Azob-uqubat sababini bartaraf qilish ana shu
ishtiѐqqa barham berishda ѐtadi. Azob-uqubatga chek qo‘yishga olib boriladigan yo‘l,
ya’ni xayrli sakkiz o‘lchovli yo‘l bo‘lib, to‘g‘ri hukm yuritish, to‘g‘ri qaror qabul qilish,
to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri haѐtiy yo‘l tutish, to‘g‘ri niyat va orzu, to‘g‘ri diqqat-e’tibor va
to‘g‘ri razm solmoqlikda o‘z ifodasini topadi. Hissiy lazzat olishga bag‘ishlangan umr
ham, tarki dunѐchilik va o‘z-o‘zini qiynashga qaratilgan yo‘l ham rad etiladi.
Jaynistlar ta’limoti sa’naviyat (dualizm)ni e’lon qildi. Inson mohiyati ikki xil moddiy
(adjiva) va ruhiy (jiva) bo‘lib, ularni bog‘lab turuvchi halqa nozik modda tariqasida
tushuniladigan karma bo‘lib, ruhni qo‘pol modda bilan qo‘shilishiga imkon beradi.
Qadimgi Xitoy falsafasi
Xitoy falsafasining manbalari – “Bilim darajasining mumtoz kitoblari”da ѐritilgan.
“Ashulalar kitobi” (er. oldingi XI-VI asrrlar) xalq she’riyatining to‘plamidir; “Tarix kitobi”
(er.ol. 1-nchi mingyillikning boshlari) – rasmiy hujjatlar to‘plami bo‘lib, tarixiy voqealar
baѐnidir; “Tartib kitobi” (er.ol. IV-I asrlar) siѐsiy va diniy rasm-rusumlarni, ijtimoiy va
siѐsiy faoliyat me’ѐrlarini tasvirlaydi. “Bahor va kuz kitobi” (er.ol. VII-IV asrlar) axloqiy
va rasmiy - adabiy masalalarni hal etish uchun namuna sifatida xizmat qildi.
Xitoy falsafasi o‘zining gullab-yashnagan vaqtiga «urushuvchi davlatlar» deb atalgan
davrda erishdiki, uni Xitoy falsafasining «oltin davri» (er.av. VI-III asrlar) deb atadilar.
Asosiy falsafiy yo‘nalishlar quyidagilardan iborat edi: in-yan, konfutsiychilik, daosizm,
ismlar maktabi, moizm, legizm.
Falsafa taraqqiѐti nuqtai nazaridan “O‘zgarishlar kitobi” (er.ol. XII-VI asrlar) eng
muhimdir. Uning matnlarida afsonalardan falsafaga o‘tish boshlanganligini mushohada
etish mumkin. “O‘zgarishlar kitobi”ning eng muhim qismlaridan biri – In va Yan unsurlari
haqidagi ta’limotdir. Yan qandaydir faol, barcha narsalarning ichiga kirib boruvchi,
ashѐlarni bilish yo‘lini ѐrituvchi narsa sifatida ifoda qilinadi; In uchun kutib turuvchi
faoliyatsizlik o‘rin ajratilgan, negaki, u qorong‘ilik ibtidosidir. In va Yanning harakati –
yagona narsada yuz beradigan o‘zgarishlarning dialektik harakatidir. In va Yanning o‘zaro
bir-biriga kirishidan ularning o‘zaro ta’sirini aks ettiruvchi bir qator tushunchalar paydo
bo‘ladi.
Konfutsiychilik axloqiy qoidalar va ijtimoiy boshqaruv masalalariga diqqate’tiborni
qaratdi. Konfutsiychilik uchun eng mukammal namuna o‘tmish edi. Konfutsiy (er.ol. 551-
449 yy.) o‘zi haqida shunday degan edi: «Eskini baѐn qilaman va yangini yaratmayman».
Kanfutsiy fikricha, olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi-taqdirdir. Biz yashab turgan
olam, undagi tartib osmon hukmdori tomonidan yuborilgan. Jamiyat haѐtidagi tartibga
qattiq amal qilish talab etiladi.
Tartib – insoniyat jamoasining eng oliy, haѐtiy qadriyatlardan biridir.
Daosizm asos e’tibori bilan miloddan avvalgi VI asrda vujudga keldi.
Bu falsafiy oqimning g‘oyalari «Dao de szin» kitobida e’tirof etiladi. Bu oqimning
asoschisi bo‘lgan Lao – Szi ( miloddan avvalgi 604 y.t)ning xizmatlari juda ulug‘dir. Bu
mutafakkir va uning shogirdlari ta’kidlaydilar-ki, tuman ѐki gazsimon holatdagi
boshlangich materiya- Si umumiy qonun – Dao bilan birgalikda dunѐning asosini tashkil
etadi.
Ismlar maktabi voqeylikni til ifodasi masalalari orqali hal qilishga yo‘naltirilgan edi. U
ashѐlar munosabati va shu munosabatlarning o‘zini tadqiq etdi, so‘ngra esa hukmlar va
ismlarning bir-biriga muvofiq kelishligini tekshirdi.
Moistlar maktabi o‘z ismini uning asoschisi Mo-szi (er.ol. 479-431) nomidan olgan. Unda
asosiy e’tibor ijtimoiy axloq muammolariga qaratilgan bo‘lib, uni amalga oshirish
istibdodiy hokimiyat boshlig‘ining qat’iy tashkilotchiligi vositasida namoѐn bo‘lishi bilan
bog‘lanadi. Jamiyatdagi barcha odamlar uchun majburiyat sifatida umumiy o‘zaro
insonparvarlik me’ѐri tavsiya etiladi, barcha kishilar bir-birlariga foyda keltirish haqida
g‘amxo‘rlik qilishlari lozim. Nazariy tadqiqotlar-foydasiz ortiqcha hashamat; mehnat
faoliyatida ko‘zda tutilgan amaliy maqsadga muvofiqlik - zaruriyatdir.
Legizm – o‘z e’tiborini ijtimoiy-siѐsiy masalalar, ijtimoiy nazariya va davlat boshqaruvi
muammolariga qaratgan ta’limotdir.
Markaziy Osiyodagi qadimgi falsafiy qarashlar
Eramizdan oldingi I-ming yillikda Markaziy Osiѐ hududida saklar va masaget qabilalari
yashar edilar. Xalq og‘zaki ijodining eng ilk ѐdgorliklari sak va massagetlarning
qahramonlik haqidagi qissalari bo‘lib, ular asosida Markaziy Osiѐ xalqlarining
vatanparvarlik kurashlari ѐtar edi. Ushbu doston qahramonlarining bosh xususiyatlari –
vatanparvarlik, jasorat va sadoqat edi. Bu dostonlarning qahramonlari – malika Zarina -
jangovar kurashchi va shaharlar bunѐdkori; malika Sparetra qo‘shin to‘plab, jangda fors
davlatining asoschisi Kir ustidan g‘alaba qozonib, o‘z erini asirlikdan ozod qilgan; malika
To‘maris – u bilan bo‘lgan jangda Kir qo‘shinlari mag‘lub bo‘lib, uning o‘zi halok bo‘lgan;
Doro qo‘shinlarini hiyla bilan sahroga olib borgan cho‘pon Shiroq o‘ldiriladi, ammo o‘z
haѐti evaziga uning xalqi o‘z ozodligini saqlab qoladi.
«Avesto» va zardo‘shtiylikning asosiy g‘oyalari
Eramizdan oldingi VI asrdan boshlab Markaziy Osiѐda Zardushtiylik paydo bo‘lib,
eramizning III asrigacha hukmronlik qiladi. Zardushtiylikning vatani sifatida Markaziy
Osiѐ (Baqriya, Xorazm) va Eronni (Midiya) ko‘rsatadilar. Zardushtiylikda eng qadimgi
davrlardan boshlab (eramizdan oldingi 3-2-nchi mingyilliklar) eramizdan oldingi 1-
mingyillik o‘rtalarigacha bo‘lgan Markaziy Osiѐ va Yaqin Sharq xalqlarining diniy
tasavvurlari aks etgan.
Avestoning asl Vatani Xorazmdir. Avestoning bizgacha yetib kelgan bo‘limlari 4 ta bulib,
ular quyidagilar:
-
«Yasna» - qurbonlik kilish, sig‘inish, ibodat kilish to‘g‘risida;
-
«Yashta» - hurmatlash ko‘klarga ko‘tarib maqtash to‘g‘risida;
-
«Vidovat» - davrlarga qarshi kurash, duolar to‘g‘risida;
-
«Visparat» «Yasna» ga qo‘shimcha duo suralari kabi bo‘limlardan iborat. Zikr
etilgan bo‘limlar ham o‘z navbatida ko‘plab boblarga bo‘linadi.
Masalan, «Yasna» da 72 ta bob bo‘lgan, uning 17 tasi esa «G‘azallar» ya’ni ko‘shiqlar,
qisqartirib berilgan duolar deyilgan. «Avesto» kitobiga binoan, Koinot, yer, okean, osmon,
nurli doira va jannatdan iborat. Yer dumaloq bo‘lib, atrofi okean bilan o‘ralgan va obu-
havo, yil fasllari bilan bog‘liq bo‘lgan yetti qismdan iboratki, bu bobilliklarning yetti
shamollar haqidagi qadimgi tasavvurlaridan iqtibos qilingan. Osmon to‘rt doiradan tashkil
topgan: yulduzlar doirasi, oy doirasi, quѐsh doirasi va jannat doirasi ѐki nur makoni.
Yulduzlar, Oy va Quѐsh xudo Axura Mazdaning badani sifatida tasvirlanadi. Ular
hurmatga sazovor edilar.
Moniylik va mazdakiylik
Zardushtiylik dinidan eramizning II asriga kelib Moniy (216-276) ta’limoti ajralib chiqdi.
Uning ta’limoticha, haѐtda dastavval nur dunѐsi- yaxshilik va zulmat dunѐsi-ѐvuzlik
bo‘lgan. Ular o‘rtasida abadiy kurash boradi, inson ikki unsurdan (ruhnur farzandi, jism-
zulmat mahsuli) iborat. Moniylik xalq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi ta’limot
bo‘lganligi sababli hukmron mafkura tazyiqiga uchradi. Moniylik ta’limoti asosida
Mazdak (470-529) ta’limoti eramizning V-VI asrlarida yuzaga keldi. Mazdakiylik ijtimoiy
tengsizlikni bartaraf etish yo‘lida kurashga davat etuvchi mafkura sifatida xizmat qilgan.
Unda ѐvuzlik – boylikka xirs qo‘yish va o‘ta kambag‘allik qoralanadi. Bu insonparvar
harakatdan cho‘chigan shoh Mazdakni o‘limga mahkum etadi. Mazdakiylar harakati
eramizning VI asrida bostirilganiga qaramay, turli mamlakatlarda davom etdi. Jumladan
O‘rta Osiѐda Muqanna, Azarbayjonda Bobak boshchiligida dehqonlar va shahar
kambag‘allarining zulmga qarshi kurashlari bunga misol bo‘ladi.
G‘ARB MUTAFAKKIRLARI IJODIDA OLAM VA ODAM MUAMMOSI
Qadimgi Yunon falsafasinig shakllanishi, uning komotsentrik xususiyati.
Antik fikrning asosiy kategoriyalari: Koinot, Tabiat, Logos, Eydos, Ruh
Qadimgi yunon falsafasini naturfalsafiy, mumtoz va ellinizm davrlariga bo‘lish mumkin.
Naturfalsafiy davrda yunon falsafasi oldida olamning yaxlit kosmologik-ontologik
manzarasini yaratish vazifasi turgan. Yunon mutafakkirlari borliqda mavjud turli-tuman
hodisalarni yagona asosga – substansiyaga keltirish yo‘li bilan hal etishga urinishgan.
Naturfalsafiy davr (er.ol. VI asr) Ioniya naturfalsafasi deb atalgan maktabning vakillari
bo‘lgan Tolis (Fales), Anaksimandr va Anaksimenlar bilan boshlanadi. Ularning har
uchalasi Kichik Osiѐdagi yunon shahar-davlati bo‘lgan Milet shahrida tug‘ilgan edi.
Miletlik mutafakkirlar birinchi bo‘lib Koinotni uyg‘un ravishda tuzilgan, o‘z-o‘zidan
rivojlanuvchi va o‘zi tomonidan boshqariladigan tizim sifatida tasvirlashga urindilar. Olam
hech qanday xudolar va hech qanday odamlar tomonidan yaratilgan emas. U doimo mavjud
bo‘lishi lozim. Uni boshqaraѐtgan qonunlarni inson tushunib yetishi mumkin. Ularda hech
qanday tushunib bo‘lmaydigan, sirli narsa yo‘q. Shunday qilib, dunѐni diniy-afsonaviy
tushunish yo‘lidan uni inson aqli vositasida tushunishga hal qiluvchi qadam qo‘yildi.
Miletdan keyingi Ioniya falsafasining markazi, faylasuf Geraklit (mil. avv. 530—470 yy.)
ning vatani Efes shahri edi. Dunѐning birlamchi unsurini Geraklit olovda ko‘rdi.
Pifagor ( er. avv. 580— 570 yy.) va uning izdoshlari matematik hisob-kitoblar bilan
qiziqishar, sonlar va raqamlar birikmasini sirli ruhda talqin qilar edilar.
Eleatchilardan bo‘lgan Ksenofan (er. avv. 570- 478 yy.), Parmenid (er. avv. 540— 480
yy.) va Zenon (er. avv. 490—430 yy.)lar butun e’tiborni aynan ana shu barqarorlik
lahzasiga qaratdilar.
Qadimgi Yunonistonning moddiyunchilik qarashlari o‘zining eng gullab-yashnagan
davriga Miletlik Levkipp (er. avv.500-440yy.) va Abderlik Demokrit (er. avv.460-330 yy.)
ta’limotlarida erishdi. Levkipp atomistik falsafaga asos soldi. Uning shogirdi
Demokrit uni kengaytirib, sayqallashtirdi va har tomonlama umumiy falsafiy tizim yaratdi.
Sofistlar harakatining paydo bo‘lishi jamiyat tarkibining murakkablashishi bilan bog‘liq
bo‘lib, kasbi siѐsiy faoliyat bilan shug‘ullanish bo‘lgan toifaning ko‘payishi,
muvaffaqiyatli siѐsiy faoliyat olib borish uchun zarur bo‘lgan muayyan bilimlar hajmining
oshishi bilan ifodalanar edi.
Sofistlar ta’limotining eng mashhur vakillari Abder shahridan bo‘lgan Protagor (er.avv.
485— 410 yy.) va Leontinlik Gorgiy (er.avv. 483 — 380 yy.) edilar. Protagor barcha
hodisalar va idrokning nisbiyligi va ularning muqarrar ravishda sub’ektivligi (bir taraflama
ekanligi) haqidagi qoidani oldingi surdi («inson barcha ashѐlarning mezonidir»).
Afinada sofistlarning murosasiz dushmani sifatida Suqrot (er.ol. 470-399 yy.) maydonga
chiqdi. U sofistlarga qarshi o‘laroq, baribir xaqiqat mavjud va u bahsda topilishi mumkin,
degan fikrda edi. Suqrotning kuchi bahs yuritish sohasida u ishlab chiqqan usulda ediki,
unda bir qator savollar berish yo‘li bilan opponentni o‘z nuqtai nazarini noto‘g‘ri ekanligini
tan olishgacha olib borib, so‘ngra shu usulning o‘zi bilan o‘z qarashlarining adolatliligini
isbot qilar edi.
Aflotun (er.ol. 427-347yy.) Afinadagi aslzodalar urug‘iga mansub edi. «Davlat» va
«Qonunlar» degan risolalarida Aflotun orzudagidek polis (shahardavlat)namunasini
yaratdiki, unda tabaqalarga bo‘linganlik tizimi o‘zining quyi tabaqalar faoliyati ustidan
jamiyat yuqori tabaqalarining qat’iy nazorati o‘rnatilishi orqali sinchkovlik bilan ishlab
chiqilgan edi.
Arastu (er.ol. 384-322 yy.) tarixga ensiklopedik olim sifatida kirdi. Uning merosi
eramizdan oldingi IV asrgacha yunon fani to‘plagan haqiqiy bilimlar majmuasi edi.
Eramizdan oldingi IV asrdaѐq mavjud bo‘lgan va polis mafkurasining inqirozi tufayli
vujudga kelgan kiniklar va skeptiklar oqimining ta’siri oshib boradi. Biroq ellinistik
dunѐda eng mashhur bo‘lgan voqea eramizdan oldingi IV va III asrlar bo‘sag‘asida paydo
bo‘lgan ravoqiylar va epikurchilar ta’limoti edi.
Eramizdan oldingi 302-yilda Afinada Qibrisning Kition shahridan bo‘lgan Zenon (er.ol
336-264yy.) tomonidan asos solingan ravoqiylar maktabiga Sol shahridan bo‘lgan Xrasipp
(er.ol. III asr), Rodoslik Panetiy (er.ol. II asr) va boshqa faylasuflar mansub edilar.
Ravoqiylar insonning axloqiy muammolariga alohida diqqat-e’tibor qaratdilar. Ularning
maqsadi polis tuzumining inqirozi, to‘xtovsiz harbiy va ijtimoiy nizolar, alohida shaxsning
jamiyat bilan aloqalari sustlashgan sharoitda axloqiy-falsafiy tayanch topish edi.
Epikur (er avv. 341 – 270 yy.) falsafasi Demokrit moddiyunchiligi taraqqiѐtida oldinga
qo‘yilgan qadam edi. Uning atomlar haqidagi ta’limotini qabul qilgan Epikur atomlarning
to‘g‘ri chiziqlik harakatdan ichki ta’sir natijasida chetga og‘ishi haqidagi taxminni o‘rtaga
qo‘ydi. Bu bilan u qonuniylik bilan tasodifiylik uyg‘unligi muammosini oldinga surdi.
Uning falsafasida inson markaziy o‘rinda turadi.
Antisfen (er. avv. 444- 370 yy.) va keyinroq Sinoplik Diogen (er. avv. 400-325 yy.)
tomonidan ishlab chiqilgan edi. Kiniklar o‘zlarini polis tartiblari va haѐtning an’anaviy
shakllariga qarshi qo‘yib, ehtiѐjlarni chegaralashni ta’lim berdilar. Ular fikricha, to‘g‘ri
xulq-atvorning asoslarini hayvonlar haѐti va kishilik jamiyatining ilk bosqichlaridan
qidirmoq lozim.
O‘rta asr G‘arb falsafasi rivojining asosiy bosqichlari: patristika, sxolastika,
apologetika
529 yilda Vizantiya imperatori Yustinian farmoniga binoan Afinadagi Aflotun
Akademiyasi bekitildi. Qadimgi dunѐ falsafasi o‘zining ming yillik mavjudligini to‘xtatdi.
Apologetika orqasidan xristian mafkurachilarining asarlari bo‘lgan patristika paydo
bo‘ldiki, uning mualliflari bid’atchilarga qarshi kurashga katta hissa qo‘shganliklari uchun
avliѐlik darajasiga ko‘tarildilar va cherkov otalari deb ataldilar. «Cherkov otalari» ning eng
