FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI. SHARQ FALSAFASI. Qadimgi Sharqda asotiriy tasavvurlar va falsafiy bilimlarning paydo bo‘lishi. Misr va Bobil falsafasi. Hindistonda falsafiy maktablar. Avestoda falsafiy fikrlar. Konfutsiy va Lao szi ta’limoti. Falsafa tarixi – dunyoqarash haqidagi munozaralar tarixidir. Dunyoqarash masalasi kishilik jamiyati taraqqiyotining boshlang‘ich davrida sodda shaklda kishilar tomonidan qo‘yila boshlagan. Ibtidoiy jamoa tuzumida falsafaning bo‘lishi mumkin emas edi, unda hali ishlab chiqarish juda past darajada edi. Bu davrda kishilar o‘zlariga noz-ne’mat topish uchun vaqt sarflar edilar. Tabiat hodisalari oldida ojiz bo‘lib, hodisalarning sababini qandaydir ilohiy kuch, deb bilardilar. Quldorlik tuzum–insoniyat tarixidagi dastlabki sinfiy jamiyatdir. Uning moddiy negizini quldorlik mehnatiga asoslangan ishlab chiqarish usuli tashkil qiladi. Quldorlik tuzumi sharoitida ishlab chiqarish vositalari bilan birga, qul ham xususiy mulk bo‘lib hisoblanar edi. Qul va quldordan tashqari bu davrda o‘z mehnati bilan kun ko‘ruvchi hunarmand va dehqonlar ham bor edi. Quldorlik jamiyatida jismoniy mehnat va aqliy mehnat o‘rtasida ajralish boshlandi. Quldor sinfi san’at, adabiyot, falsafa bilan shug‘ulana boshladi. Quldorlik davrida ishlab chiqarishning past darajada bo‘lishiga qaramay, savdo, hunarmandchilik rivojlanishi bilan quldorlar orasida tabaqalanish boshlandi. Eski amaldor bilan, yangisi orasida to‘sqinlik bo‘la boshladi. Quldor va qullar orasida kurash boshlandi. Ilg‘or dunyoqarash bilan konservativ dunyoqarash o‘rtasida kurash boradi. Materialistik va hayotiy diniy, mifologik dunyoqarash bir-biri bilan munozara qilishi natijasida dunyoga keldi. Quldorlar diniy afsonalarga suyanib, tabiat va jamiyat hodisalarini xudolar idora qiladi, har bir urug‘ boshida xudo turadi, degan fikrlardan foydalandilar. Diniy ta’limotlarga suyangan mafkurachilar ilg‘orroq dunyoqarashga qarshi kurashda turli idealistik qarashlarni oldinga surdilar. O‘sib kelayotgan ilg‘or tabaqa, bu diniy afsonaviy qarashlarga qarshi kurashda materializm falsafasini olg‘a surganlar. Quldorlik davrida materializm stixiyali ravishda dahriylik yoki materialistik qarashlar natijasida rivoj topdi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi asosida mazkur qarashlar paydo bo‘ldi. Nil daryosi bo‘yida geometriya fani kelib chiqdi. Misrda geometriya, geografiya, matematika, fanlarning asosi paydo bo‘la boshladi. Tabiat fanlari ham asta-sekin rivojlana boshladi. Shuni aytib o‘tish kerakki, qadimgi Misrda «u dunyo»ga ishonmaydiganlar ham bor edi, ular dunyoning asosida moddiy narsaning yotishini e’tirof etar edilar. Qadimgi falsafiy qarashlarning paydo bo‘lishida Misr madaniyati muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Chunki ilk madaniy yodgorliklar eramizdan avval to‘rt ming yil oldin paydo bo‘lganligi shundan dalolatdir. Misr madaniy yodgorliklarida, ertaklari, rivoyatlari, madhiya, duo, didaktik asarlar, masal, epos, ishqiy lirika, umuman xalq donishmandchiligining boshqa turlarida o‘sha davrning ijtimoiy muhiti, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy jihatlari, tabobat, urf- odatlari, tabiat hodisalari, diniy, axloqiy, falsafiy qarashlari yuzaki bo‘lsada, o‘z ifodasini topgan edi. Qadimgi Misr afsonalarida hamma narsa suvdan paydo bo‘lgan va barcha narsada havo bor, deb ta’kidlanadi. Shu sababli ham misrliklar suvni muqaddas, deb bilganlar. Ularning fikricha, hayot suvdan boshlanadi. Shu sababli ham ular Nil daryosini ilohiylashtirishga borib yetganlar. Misrliklar o‘z falsafasida insonlarni dunyo lazzatlaridan to‘la bahramand bo‘lishlariga chaqiradilar. Quvnoq va shod xurram yashash asosiy maqsad bo‘lishi kerak. Oxirat, o‘lim haqida doimiy o‘ylaverish shart emas. Misrliklarning qadimiy manbalaridan ma’lum bo‘lishicha, tabiat hodisalari, tabiat kuchlari mubolag‘alashtirilgan. Shu sababli o‘simlik va daraxtlarga sig‘inish Misrliklarda ancha qadimiydir. Misr falsafasini shakllanishida u yerdagi tabiat haqidagi fikrlarning shakllanishi o‘sha paytlardayoq falakiyot fanlari kurtaklari Misrda rivojlanganligidan dalolat beradi. Ular yulduzlar faoliyati bilan ko‘proq qiziqqanlar. Shu fan asosida taqvim tuzganlar va uni 12 taga bo‘lganlar. Inson salomatligi bilan bog‘liq bo‘lgan tibbiyot fanlari ham Misrda paydo bo‘lganki, natijada falsafiy muammolar ham o‘rtaga qo‘yila boshlangan. Misr mamlakatida bo‘lgani singari qadimgi Vaviloniya (Bobil)da ham ko‘hna yodgorliklar mavjud bo‘lib, ulardan hanuzgacha tarix va falsafa hamda boshqa fanlarni o‘rganishda foydalanib kelinadi. Jumladan, Bobildagi Adapa haqidagi doston fikrimizni tasdiqlaydi. Bu dostonda insoniyatning abadiy hayoti to‘g‘risidagi fikrlari, abadiy yashash haqidagi o‘ylar o‘z aksini topgan. Unda “o‘lgan va qayta tirilgan” xudolar, jumladan Bobil xudosi Marduqqa haqida fikrlar berilgan. O‘sha davrdagi insonlar ham tabiat va jamiyat yer yuzidagi o‘zgarishlar haqida mulohazalar yuritgan. Samoviy sirlarni bilishga intilganlar. Xayol surganlar, faraz qilganlar. Ertak va afsonalar to‘qiganlar. Bobilliklarning Etapa haqidagi afsonalari ana shular haqidadir. Bu afsonada insonlarning quyosh, oy, yulduzlar bilan qiziqqanligi, o‘zgarishlarni sabablarini ochishga harakat qilganliklari bayon etiladi. Bobilliklarning “Jafokash avliyo haqida doston” hamda “Xo‘jayinning qul bilan suhbati” asarlarida o‘sha davrning falsafiy muammolari yoritilganki, biz ular orqali qadimgi davr falsafasi bilan tanishmiz. Ulardan yaxshilik va yomonlik, johillik va ezgulik g‘oyalari kelajakni yaratuvchi insonlar uchun namuna bo‘lganligiga shubha qolmaydi. Ularda falsafiy tasavvur va g‘oyalar tasvirlangan. Materialistik falsafiy dunyoqarash ilk bor Hindistonda va qadimgi Xitoyda ham paydo bo‘la boshladi. Hindistonda falsafiy qarash eramizdan oldingi uchinchi ming yilliklardan so‘ng boshlangan. Hindistonda shakllangan yangi ilg‘or tabaqa braxmanizm diniy qarashga qarshi chiqdi. Ijtimoiy qarama-qarshilikning keskinlashuvi idealizm bilan dinga qarshi bo‘lgan materialistik maktablarning kelib chiqishi uchun zamin hozirlaydi. Qadimgi Hindistonda, «Ved» «Upanishad» kabi yodgorliklar uchraydi. Upanishad falsafasining asoschisi Brixaspati edi. Bundan tashqari «Charvaka» ta’limoti mavjud bo‘lib, dunyoning asosida to‘rtta narsa – yer, suv, havo, olov yotadi, deb tushuntiradi, shuningdek hamma narsa va hodisalarning paydo bo‘lishi va yo‘q bo‘lishi tabiiydir, deb ko‘rsatadi. Dunyoni bilish masalasini ham materialistik asosda hal qilganlar. Haqiqiy bilimning manbai tashqi dunyo bo‘lib, sezgi organlarimiz orqali u haqda tasavvur hosil qilamiz deydilar. Ular abstrakt tafakkurga ham baho berdilar. Shular sababli xudoga ishonmadilar. Bunday afsonalar xalq o‘rtasidan mustahkam o‘rin olgan bo‘lib, keyinchalik zardushtiylikning «Avesto» kitobida qat’iy muhrlandi. Jumladan, yaxshilik olamiga Axura Mazda, yomonlik olamiga Axriman hukmron, deb ko‘rsatilgan. Yomonlik va yaxshilik o‘rtasidagi kurashlar Mitra, Anaxita, Kayumars, Jamshid, Gershasp, Elikbek va boshqa obrazlar faoliyati orqali tasvirlangan. Karashlarda insonparvarlik, vatanparvarlik, tabiatni sevish, mehr-muhabbat sohalarida qahramonlik ko‘rsatuvchi tamoyillar asos qilib olingan Masalan, «Avesto»dagi Mitra obrazini oladigan bo‘lsak, u shunday kuchliki, unga dushman o‘qlari o‘tmaydi, Mitra o‘tda kuymas, suvda cho‘kmas, dushmanlarni yakson qiladigan buyuk qahramon. Xalq ijodida afsonaviy obrazlar orqali kishilarning osoyishtaligi va baxt saodati uchun kurashilgan, fidokorlik ko‘rsatilgan. Ana shunday qahramonliklardan yana biri XI asrda yashagan Asadi Tusiyning “Gershaspnoma”sida bayon qilinadi:Bir ajdar kishilarga ko‘p baxtsizliklar keltiradi, qabilaning hayoti xavf ostida qoladi. Qahramon Gershasp ajdarga qarshi jangga otlanadi, ajdarning maskaniga qarab yo‘l oladi. Gershasp tush chog‘iga qadar ajdarni qidiradi, biroq uni topaolmaydi. U o‘t qalab ovqat pishirmoqchi bo‘ladi. Ajdar shunchalik katta ekanki, Gershasp ancha vaqt uxlab yotgan ajdarning ustida aylanib yursa ham, uni payqamagan ekan va o‘z o‘chog‘ini uning ustiga qurgan ekan. O‘t ajdarning badanini qizitibdi, ajdar vazmin qimirlay boshlabdi. Shundan keyingina Gershasp ajdar ustida kezib yurganini payqab olibdi. Lekin Gershasp vahimaga va sarosimalikka tushmabdi. U bu ulkan va dahshatli mahluqqa qarshi jang boshlabdi, qurollarini mohirlik bilan ishlatibdi, ajdarni yengib, kishilarni halokatdan qutqaribdi1. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. «Kitobi Jamshid», «Chistoni Elikbek», «Qirqqiz», «Qublandi Botir», «To‘maris», «Bexistun», «Bundaxshin», «Denkard» kabi qadimiy manbalar fikrimizni tasdiqlaydi. Mazkur qadimiy manbalarda falsafiy fikrlarni uchratish mumkin. Ularda ko‘proq yovuzlik va ezgulik hislatlarni falsafiy qilib tushuntirilgan. Bundan tashqari, Xitoyda ham sinfiy tabaqalanishning boshlanishi, sinfiy kurashning keskinlashuvi ideologiyada o‘z aksini topdi. Xitoyda hokim sinflar, dinni xalqni ezish uchun qurol qilib oldilar, xalq ongiga diniy aqidalarni ham singdirdilar. Xitoyda matematika, meditsina, biologiya sohasida ham bir qancha yangiliklar ochildi. Qadimgi Xitoyda birinchi materialistic 1 Gershasp obrazi xalq xotirasida saqlanib qoldi, u qayta-qayta ishlandi va yozma adabiyotdan о‘rin oldi. Yozuvchi Asadi Tusiy (XIasr), shu afsonalardan foydalanib, о‘zining “Gershaspnoma” asarini yaratdi. qarash - dunyo besh xil elementdan – suv, yer, havo, olov, yog‘ochdan iborat deb tushuntirdi. Xitoy materialistik faylasuflari, dunyoni moddiy birligini e’tirof qilib, dunyoning asosida bitta «tsi» ya’ni abadiy harakat qiluvchi modda yotadi, deydilar. Moddaning harakat manbai ijobiy (yan), salbiy (in’) ta’sir orasidagi munosabatdan iborat, deydilar. Millodan avvalgi V-IIIasrlarda Konfutsiy ta’limoti paydo bo‘lgan va keng tarqalgan. Konfutsiy eramizgacha bo‘gan davrning 551-479-yillarida yashab, faoliyat yuritgan. Uning fikricha insonlarning barchasi tug‘ma xususiyatlariga ko‘ra o‘zaro yaqindirlar.Keyinchalik ular o‘zlaridagi xossa-xususiyatlarga ko‘ra farqlanadilar. Konfutsiy podsholarning ulug‘vorligiga e’tiborni qaratadi. Agar podshoh adolatli bo‘lsa insonlar uni e’zozlaydilar. Uning fikricha podshoh osmon o‘g‘lidir. Bu o‘g‘il buyruqni osmondan oladi va jamiyatni boshqaradi. Tabiatning qonuniy rivojlanishi to‘g‘risidagi materialistik, stixiyali, dialektik qarash dao-qonun daotsizm deyiladi. Buning asoschisi Lao-TSzidir. Loa-TSzi maktabi qadim Xitoy materialistik falsafaning rivojlanishida muhim bosqichni tashkil etadi. Lao - szining ta’lim berishicha, hech narsa abadiy emas, hamma narsa harakatda. Lao-TSzi fikricha narsalarning asosiy rivojlanish qonuni shundaki, har bir narsa o‘zining rivojlanish darajasiga yetishi bilan o‘zining qarama-qarshisiga aylanadi. Bu hayot qonunidir, deydi u. Ushbu materialistlarning fikricha, dunyo doimiy o‘zgarib turuvchi yaxlitlikni tashkil etadi. Aytish lozimki, mazkur ta’limot- larda dunyoning rivojlanishi haqidagi materialistik elementlar ancha rivojlangan edi. Demak, falsafa kishilik tarixida qadimgi Sharq mamlakatlarida Misr, Vaviloniya, Hindiston, Xitoyda paydo bo‘lib, sodda stixiyali materializm xarakteriga ega edi. Chunki Xitoy, Hindiston, Arabiston, O‘rta Osiyoda feodalizmning dastlabki davrida tabiiy ilmlar ancha rivojlangan edi. Qadimgi Xitoy va Hindiston falsafasi ilmiy zaminga ega bo‘lmasada, umuminsoniyat ilmiy xazinasiga katta hissa qo‘shdi. Lekin u falsafa feodalizm davri ideologiyasining asosiy shakli edi. Chunki ruhoniylar feodal sinfining asosiy qismini tashkil etar edi. Kishilik fikrining barcha sohasi falsafaga, dinga, diniy tizimga moslashtirilgan edi. Falsafa shu davrga kelib ilohiyotga, sxolastikaga aylandi. Tabiatni o‘rganish gunoh hisoblanar edi. Tabiat haqida fikr bildirganlar o‘ldirilganlar, quvg‘in qilinganlar. Lekin bunday harakatlar insonlar fikriga aksincha ta’sir etmadi. Chunki feodalizm zaminida kapitalistik ishlab chiqarish usuli vujudga kelgani uchun din va cherkovga qarshi atomistik, materialistik tendensiyalar ham avj oldi. Lekin ochiq kurashish mumkin emas edi. Shuning uchun progressiv fikr berish asosida harakat qildilar. Bularning barchasi sivilizatsiyadan dalolat edi. Islom dinining vudjudga kelishi va falsafiy ta’limoti. Ilk o‘rta asr Sharq falsafasi. Ilk o‘rta asrda tasavvuf va ilohiyotshunoslik. Islom dini dunyoda sig‘inuvchilar miqdori jihatidan ikkinchi o‘rinda turadi. Islom so‘zi arabcha «Xudoga o‘zini topshirish», «itoat», «bo‘ysunish» ma’nosini beradi. Bu dinga ishonuvchilar arabcha «Muslim» deb ataladi. Uning ko‘pchilik shakli bo‘lgan «Muslimun» so‘zining boshida xalqlar orasida turlicha: forslar – musulmon, o‘zbek-musulmon, qirg‘iz-qozoq- musulmon, Ukraina- Rossiya- bosurman, deb ataladi ular Muhammad ismini Magomed, deb aytadilar. Islom dinining kelib chiqishi masalasini turlicha talqin qiladilar. Islom manbalarida islom jamiyat bilan bog‘lanmagan. Xudo tomonidan yuborilgan oxirigi ta’limot, deydilar. Bu birinchi nuqtai nazar, ikkinchi nuqtai nazar: VI asr oxiri – VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida yuz bergan ijtimoiy iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Bu davrda qabilalar tugatila boshlagan. Sinfiy jamiyat yuzaga kelgan. Hukmron sinflar jamiyatga egalik qilgan, ya’ni ezuvchi sinflar ravnaq topgan. Avval mushrikiylik, ya’ni ko‘p xudolik bo‘lib, endi unga barham berish payti kelgan. Qadimiy ma’naviyat va madaniyat yanada rivojlanib, quldorlik tuzumini paydo qilgan, Yaman yarim oroli orqali karvonlar Habashiston, Hindiston, Suriya, Misr, Vizantiya va Eronni bog‘lagan. Makkada karvonlar to‘plangan. Savdo, chorvachilik, hunarmandchilik, savdogarlik taraqqiy etgan. Madina ham, Makka ham o‘sha paytda diniy markaz bo‘lgan. Undagi Ka’ba ibodatxonasi, u yerdagi qoratosh va uch yuzdan ortiq qabila xudolarining sanamlari tufayli bu joylar Ilmiybaza.uz e’tiqod markaziga aylangan. Qur’onning 108 – «Al- Kavsar» (Chashma buloq) surasida Arablarning Ka’ba ziyoratiga kelib, qurbonlik so‘yish odatlari o‘z ifodasini topgan. V-VI asrlarda Makkada arablarning Qurayishlar qabilasi hukmron bo‘lib, savdo qilish natijasida boyib ketgan. Pul muomalasi, sudxo‘rlik keng rivojlangan. Qul savdosi bo‘lgan. Sinfiy qarama- qarshiliklar kuchaygan. Bu joylarda yahudiylar va xristianlar ham yashagan. Islom dinini paydo bo‘lishida yahudiy va xristian dinlari ta’sir etgan. Yakka xudolikka ishonish islom dinigacha ham mavjud edi. Uni dastlab Xaniflar (haqiqat izlovchilar, e’tiqod qiluvchi) targ‘ib qilgan. Islom dinida payg‘ambar, deb tanilgan Muxammad 570-yilda tug‘ilgan. U Makkada Qurayish qabilasiga mansub bo‘lgan Hoshimiylar xonadonidandir. U 609-610-yilda Makkada yakka xudoga e’tiqod qilish to‘g‘risida targ‘ibot boshlagan. Qurayishlarga ummaviylar qabilasi qarshilik ko‘rsatgan. Ziddiyatlar kelib chiqqan. Makkada ahvol keskinlashgan. Shundan so‘ng Muhammad Madinadagi Avs va Xazraj qabilalari vakillari bilan muzokara olib borib, ular yordamida Madinaga o‘tgan. Natijada 622 -yili yuz bergan ko‘chish (arabcha «hijra») dan musulmonlarning hijriy yil hisobi boshlangan. Muhammad Hoshimiylar mavqeini tiklash uchun ummaviylarga qarshi kurashgan. Madinada musulmonlik tez qabul qilingan. Musulmonlikni qabul qilish ba’zida tinchlik – ba’zida urush yo‘li bilan amalga oshirilgan. Madina kuchli davlatga aylanib, Muhammad qo‘lida mujassamlashgan. Uning mavqei Makkaga nisbatan jiddiy kuchaya borgan. Natijada Makka zadogonlari Muhammad bilan kelishish yo‘lini topganlar. 630-yili Madina qo‘shinlari Makkani qarshiliksiz qo‘lga oladi. Keyinchalik Makka aholisi ham Muhammadni yordamchilariga aylangan. Muhammad 632-yil iyun oyida Madinada vafot etadi. Undan so‘ng uning o‘rinbosarlari - xalifalar davlatni boshqarganlar. Shu sababli arab xalifati, deb yuritdilar. Muhammadning ilk safdoshlaridan biri (qaynota) Abu Bakr (632-634) keyin Xalifa Umar (634-644) undan so‘ng Xalifa Usmon (644-656) va keyin Hazrati Ali (656-661) davrlarida istilolar bo‘ldi. Ayniqsa, Usmon va Ali davrida Kavkaz va O‘rta Osiyoga kurash boshlangan. Arab istilochilari VII asrni 70-yillarida Eronni bosib olib, O‘rta Osiyoga hujumni boshladilar. Arablar (Movoraunnaxr – ikki daryo o‘rtasidagi yerlar) avval bosqinchilik hujumlari qildilar, keyinroq VIII asr boshlarida va VIII asr o‘rtalarigacha O‘rta Osiyoni to‘la bosib olganlar. Movoraunnaxrda ularga qarshi Muqanna, Sumbod Mug‘, G‘urak va boshqa sarkardalar qo‘zg‘olonlar ko‘targanlar. Bosqinchilik natijasida: mahalliy madaniyat, falsafa, mahalliy dinlar, ma’naviy qadriyatlar cheklangan, inqirozga yuz tutgan. Islom dinining asosiy manbasi ya’ni, birinchisi Qur’ondir: unda islom aqidalari, e’tiqod talablari, huquqiy va axloqiy normalar o‘z ifodasini topgan. Islom an’anasida Qur’on Alloh tomonidan Muhammadga 22 yil davomida farishta Jabroil orqali nozil qilingan (uqtirilgan). Vahiylar Muhammad davrida sistemali yozib olinmagan, balki Abu Bakr davrida yozilgan. Buni Muhammadga kotiblik qilgan Zayd ibn Sobit amalga oshirgan. 632-yil oxirida Qur’onning matni tayyor bo‘lgan. Manbalarda u «Suxuf» (sahifalar) deb yuritilgan. Ular o‘rtasida tafovutlar ham Ilmiybaza.uz bo‘lgan. Xalifa Usmon davlatni mustahkamlash uchun yana Zayd ibn Sobitga Qur’onning matnini to‘plaganlar bilan birgalikda taqqoslashni va yagona to‘plam tuzishni buyurgan. Bu to‘plam «mushad» degan nom olgan. Usmon boshqalarning «Suhuf»ini yo‘qotishga buyruq bergan. Yangi to‘plamning asl nusxasi (ayrim ma’lumotlarga qaraganda VII) ko‘chirtirilib, Kufa, Basra, Damashq va boshqa shaharlarga yuborilgan. Qur’onni o‘qishdagi tafovutlarni yo‘q qilish uchun unga arab yozuvidagi xos belgilar qo‘yib chiqilgan. «Mushaf»dan ko‘chirilgan eng qadimiy nusxalaridan 4tasi hozirgacha saqlanib qolgan. Ulardan biri Toshkentda, O‘zbekiston musulmonlari diniy boshqarmasida saqlanadi. Qur’on 114 suradan iborat; har sura oyatlarga bo‘lingan. Suralar nomlangan. Masalan, 1-sura «Fotiha», 2-sura «Baqara» va h.k. Suralarning yaratilgan vaqti 2 davrga: 610-622-yillarda Makkada 90 sura, 622-632-yillarda Madinada 24 sura yaratilgan. Qur’onning asosiy g‘oyasi yakka xudolik – Alloh to‘g‘risidagi ta’limotdir.U birinchi manba. Shu bilan bog‘liq holda unda payg‘ambarlar, oxirat, taqdir va boshqa aqidalar bayon qilingan. Islom dinining asosiy talabi: e’tiqod, namoz, ro‘za, zakot, haj. Qur’onda musulmonlarning falsafiy va axloqiy, huquqiy qarashlari o‘z aksini topgan. XII asrda Yevropaning ba’zi xalqlari tillariga tarjima qilingan. XVIII asrda esa yevropaning ko‘pchilik tillariga, jumladan, rus tiliga 1878, 1894, 1907- yillarda tarjima qilingan. Islom dinining ikkinchi manbasi Sunna (arab tilida odob, an’ana, hatti- harakat)dir. Sunna islomda musulmonlar uchun ibrat hisoblangan. Muhammadning so‘zlari, qilmishlari, hatti-harakatlari aks ettirilgan hadislarda to‘plangan. Sunna islomda Qur’ondan keyingi uni to‘ldiruvchi manbadir. Islom mohiyati va shariatning ikkinchi asosi sifatida e’tirof etilgan. Sunna VII asr o‘rtalarida yig‘ila boshlagan. Unda qarama-qarshiliklar, yaxshi va yomon qadriyatlar to‘g‘risida fikr yuritilgan. Bir, ikki asr davomida hadislar ko‘payib ketgan.IX asrda tizimga solingan. Aniq, ishonchli hadislar hamyurtimiz Imom Ismoil Buxoriy (810-870) tomonidan to‘plangan. Islom dinining uchinchi manbasi – shariat qonunchiligi bo‘lib, u islom dinining huquqiy tizimidir. Unda sof huquqiy masalalardan tashqari axloqiy normalarga va amaliy diniy talablarga ham qonuniy tus berilgan. Islomda jamiyatni boshqarish Qur’on asosida olib borilgan. Keyinchalik, feodalizm rivojlanishi bilan diniy faoliyatni qamrab oluvchi qonunlar majmuasiga ehtiyoj tug‘ilgan. Islom ilohiyotchilari bir necha asr mobaynida shariat qonunlarini yaratganlar. Unga asos qilib, Qur’on va Sunnalar olingan. Shariat qonunlari XI-XII asrlarda to‘la shakllangan. Shariatda davlat huquqi normalari, majburiyat, jinoyat, jazo va oila-nikoh huquqlari, shuningdek, sud yuritish, vasiylik ko‘rsatmalari berilgan. Shariat, xususiy mulkni xudo tomonidan belgilangan, doimiy va o‘zgarmas, deb hisoblaydi. Kishi faoliyati ikki turga-harom va halolga ajratilgan. Shariat shakllanib tugallangan davrda 5ta kategoriya vujudga kelgan: 1.Farzning bajarilishi qat’iy, majburiy bo‘lgan; 2.Mansub (sunnat)- majburiy emas, lekin ma’qul, lozim deb hisoblangan; 3.Mubah –ixtiyoriy normalar; 4.Makruh – noma’qul normalar; 5.Harom-qat’iy ravishda ta’qiqlangan harakatlar. To‘rtinchi manba: Tafsir (arab-sharh, tushuntirish, izoh) islom an’anasida Qur’on, hadislar va boshqa diniy manbalarni talqin qilish. Qur’on tafsirlarida Qur’onning matni aynan sharhlab Ilmiybaza.uz beriladi. Beshinchi manba: kalom (arab,–so‘z, nutq) islom ilohiyotining ilk shakli. Falsafiy ta’limot sifatida arab xalifaligida VIII asrda paydo bo‘lgan. IX asrga kelib, O‘rta Osiyoga tarqalgan. Kalom tarafdorlari mutakallimlar deyiladi. Kalom asoschisi al – Ash’ariy(873-935)dir. Kalomda aytilishicha, Alloh ham insoniy xususiyatlarga ega, deb tushuntiriladi. Kalomchilar Qur’onga suyanib jannat va do‘zaxni azaliy mavjud, deb biladi. Insonda erkinlik yo‘q, barcha qilmishlari uchun insonlar Alloh oldida javob beradi. Oltinchi manba: fiqx (arab-tushunish) musulmon huquqshunosligini ishlab chiquvchi soha. Huquqshunoslik fani sifatida ham qo‘llaniladi. Shariat manbalarini ishlab chiqish, shariatni hayotga tatbiq qilish bilan shug‘ullanadi. Fiqx bilan shug‘ullangan olimlar (O‘rta Osiyoda) Burxoniddin Marg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiylardir. Huquqda 4 mazhab (yo‘nalish) bor. Xanafiya, molikiya, shofi’iya va hanbaliyalar. O‘rta asrlarda O‘rta Osiyodagi falsafa ana shu manbalarga asoslanib targ‘ib qilingan. Olam to‘g‘risida islom dini ma’lumotlaridan kelib chiqib ta’rif berilgan. Diniy bilimlar, dunyoviy bilimlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lishi bag‘rikenglikni taqozo etadi. Ayniqsa, buyuk muhaddislar hadislar to‘plashda bu jarayonlarga e’tiborni qaratganlar. Jumladan, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy hadislarida bag‘rikenglik jihatlari ochib berilgan. Imom Buxoriy jami 600 ming hadis to‘plab, shulardan 100 ming «sahih» va 200 ming «g‘ayri sahih» hadislarni yod olgan. Hadis ilmi bobida nihoyatda iqtidorli bo‘lgan. Minglab shogirdlar tarbiyalagan. Muslim ibn Hajjoj, Iso at- Termiziy, an-Nasoiy, Abu Zur’a, Yusuf al-Forobiy, Abu Bakr ibn Huzayma kabi mashhur muhaddislar shular jumlasidandir. Imom Buxoriyning «Al-Jom’i, as-sahih (ishonarli to‘plam)» deb nomlangan to‘rt jilddan iborat hadislar to‘plami islom olamidagi boshqa muhadislar tuzgan hadis to‘plamlari orasida eng mukammalidir. To‘plamda hadislardan tashqari islom huquqshunosligi, islom marosimlari, axloq-odob, ta’lim-tarbiya hamda o‘sha davr tarixi va etnografiyasiga doir ma’lumotlar ham bor. To‘rt jildlikda 600 ming hadisdan faqat 7275 tasi eng «sahih» hadislar kiritilgan. Bu to‘plam juda ko‘p marta chop etilgan. Unga sharhlar berilgan. Imom Buxoriy yana bir qancha boshqa asarlar tasnif etgan. «Al- adab ul Mufrad», «Kitob asmo‘ is-sahoba», «Kitob af’ol il-ibod», «Kitob bad’ il-maxluqot», «Kitob birr il-volidayn», «Ta’rix us-siqot va- z- zu’afo min ruvot il-hadis», «Ta’rix Buxoro» va boshqalar. Imom Buxoriyning falsafasi qadriyatlarimizni tiklashda kishilarda axloq- odob, halollik, rostgo‘ylik, poklik singari umuminsoniy fazilatlarni singdirish va qaror toptirishda muhim ahamiyatga egadir. Muhammad payg‘ambar «Kimgaki Alloh-taolo yaxshilikni ravo ko‘rg‘aydir, uni din ilmidan bahramand qilgaydir, ilmga ilm olmoq yo‘li birlan erishilg‘aydir» deganlar. Mazkur fikrda diniy bilimlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar ham e’tiborga olingan. Sunniylik ta’limotining "otasi" degan yuksak e’tirofga sazovor bo‘lgan samarqandlik Abu Mansur al-Motrudiy (Islom qomusi bo‘yicha) 870-yilda Samarqandning Motrud mavzesida tug‘ilib 944- yilda (ba’zi adabiyotlarda 941) vafot etgan. Qabri Samarqandning Chokardiza Qabristonidadir. U joy hozir ziyoratgohga aylantirilgan. Ilmiybaza.uz "Ta’vilati Ahli sunna"-Qur’on va sunnaning rasmiy ta’villari, ya’ni rasmiy islomiy talqini, sharhlari bitilgan kitob; Shariat asoslari va sofligi haqidagi kitob; "Kitob ul-Jadal" -diniy-axloqiy bahs munozaralarda g‘olib kelish haqidagi kitob; "Kitob ul-Usul"-diniy ta’limot uslubiyotiga oid asar; "Risolat ut-Tavhid"-Allohning yakkayu- yagonaligi, birligi, vahdoniyat dini, ya’ni ilm-ul aqoidning nazariy asoslari haqidagi va boshqa o‘nlab asarlarni tilga olish mumkin. Islom dini nuqtai nazdida o‘tmishda o‘chmas iz qoldirgan buyuk siymolardan yana biri bu al-Marg‘inoniydir. Alloma Burxoniddin al- Marg‘inoniyning to‘liq ismi Ali ibn Abu Bakr ibn Abd ul-Jalil al- Farg‘oniy ar-Rishtoniy al-Marg‘inoniydir. U kishi 1123-yilda tug‘ilib 1197-yilda vafot etgan. O‘z davrining ilmlarini mukammal o‘rgangan. Ayniqsa islom dinining asosiy manbalari Qur’oni Karim va hadislarni tahlil qilish natijasida Fiqh-islom huquqshunosligi sohasida jiddiy obro‘ e’tibor qozongan. Ayniqsa, yaratilgan "al-Hidoya" asari islom dini olamida hanafiya mazhabining qo‘llanmasiga aylandi. Ushbu kitobda islom dinidagi huquqiy masalalar keng ko‘lamda yoritilgan. "Hidoya" kitobi asrlar davomida musulmon mamlakatlarida huquqshunoslik bo‘yicha muhim qo‘llanma hisoblangan. O‘rta Osiyoda esa 1917-yildan 30-yillargacha shariat qozilari bekor qilinib sovet sud sistemasi joriy etilgan paytlargacha rioya qilindi. Ushbu kitob 1893-yilda rus tiliga N. P. Grodekov tomonidan (ingliz tilidan) tarjima qilingan edi. 1994-yilda "Hidoya" qayta nashr etildi. Kitob muallifi Burxonuddin Marg‘inoniyga hurmat va e’tibor O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng kuchaytirildi. Uning 910 yillik tavallud sanasi 2000-yilda nishonlandi. Bunday g‘oyalarni paydo bo‘lishida Ibn Muso Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Yazid Bistoniy, Mansur al-Xalloj, Abu Bakr ibn Muso al-Vositiy, Abu Rayhon Beruniy, Abulqosim Firdavsiy, Abdulla Jafar Rudakiy, Yusuf Bolasog‘uniy, Abu Bakr Narshaxiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Ahmad ibn Abdulloh, Ahmad ibn Abdulloh Mavraziy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Xojib, Mahmud Qoshg‘ariy kabi yuzlab allomalarning xizmati kattadir. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (787- 847) ilm-fan rivojiga ulkan hissa qo‘shib astronomiya, matematika sohalariga oid ko‘plab asarlar yozgan. Xorazmiy xalifa Ma’mun rahbarligida “Donishmandlar uyi”da ishlagan. Uning “Al-jabr val muqobala” asari ayniqsa mashhurdir. Bu asar G‘arb va Sharq olimlariga algebra fanidan dasturamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Xorazmiyning “Astronomik jadvallar”, “Quyosh soati to‘g‘risida risola”, “Hind hisobi haqida risola”, “Tarix bo‘yicha risola”, “Musiqa bo‘yicha risola”, “Zij” kabi asarlari ilmiy-falsafiy ahamiyatga ega bo‘lgan asarlardir. Bu asarlar Xorazmiyning buyuk matematik, umuman qomusiy alloma ekanligidan dalolatdir. To‘g‘ri, Xorazmiy aynan falsafaga oid maxsus asar yozmagan bo‘lsa-da, ammo uning matematika, geometriya, astronomiya, geografiya, tarix va musiqa ilmiga oid barcha asarlarida ilgari surilgan ilmiy isbotlangan falsafiy fikrlar, g‘oyalar, nazariy ta’limotlar son-sanoqsiz. Hamyurtimiz o‘zining bu asarlari bilan dunyo ilmining rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan hamyurtimiz. Falsafa tarixida ayniqsa O‘rta asr sharq falsafasida panteistik qarashlar ham paydo bo‘lgan Panteizm so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib rap-hamma, theos-xudo degan ma’nolarni anglatadi. Ushbu ta’limotning asosida Alloh bilan tabiat o‘zaro Ilmiybaza.uz mosdir, aynan birdir, Alloh va tabiatni bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishi zararli deb tushuntiradi, tafakkurga zid deb e’tirof eadilar. Mazkur tushuncha sharq mamlakatlarida vijudiyun ma’nosida ishlatilgan. Panteizm turli davrlarda turlicha xarakterga ega bo‘lgan. Xilma-xil qarashlarni o‘zida aks ettirgan. Jumladan, sharq mutafakkirlari qarashlarida ham panteizim sohasida fikr yuritilgan. Masalan, Abu Nasr Forobiy ham borliq va uning paydo bo‘lishini panteistik qarash bilan ifodalagan. Forobiy fikricha, moddiy boshlanish o‘zini olloh orqali oshkor qiladi. Allohda moddiy ibtido nisbatan, go‘yoki ochiq oydin ifoda etilmagan bir shaklda mavjud bo‘ladi. So‘ngra olloh noaniq shakldan o‘zini batafsil holda ozod qilib kuch-quvvat yarasha bir tarz namoyon bo‘lib beradi. Alloma, faylasuflar Ibn Rushd ham Abu Nasr Forobiy izidan borib panteistik qarashlarni targ‘ib qilgan. Abu Ali ibn Sino ham Forobiy ta’limotiga asoslanib “vujudi vojib” va “vujudi mumkin”ning o‘zaro munosabati orqali panteizm karashda bo‘lgan. Panteizm G‘arb mamlakatlarida ham tarqalgan. Uning vakillariga Ioann Skot Eriugena, David Dinanskiylarni olish mumkin. O‘rta asrda Aristotel’ boshlab bergan falsafiy ta’limotlaridan yana biri peripatetizmdir. Bu so‘z ham yunon tilidan olingan bo‘lib peripateo –sayr etib yurmoq ma’nosini anglatadi. Maktabda tinglovchilar bilan sayr qilib dars o‘tilgan. (nomi shundan olingan) Bu ta’limotning asoschilari asosan tabiat taraqqiyotini e’tirof etganlar. Tabiiy fanlar natijalariga ishonib ko‘proq materialistik qarashlarni targ‘ib qilganlar. Bu ta’limotning asoschisi Aristotel’ bo‘lib, undan so‘ng Teofrast davom ettirgan. Ularning ta’limoti ta’sirida O‘rta asr O‘rta Osiyo mutafakkirlari ham ularga taqlid qilganlar. Forobiy Abu Nasr Muhammad (870-950) Sirdaryo bo‘yidagi Forobda keyin Damashqda bilim oldi. U yirik tilshunos, mantiq- shunos, matematik, ximik, tabib, psixolog, etnik, musiqashunos edi. Grek madaniyatini yaxshi egallagan, tabiat fani, sohasida ilg‘or fikrlarni ilgari surgan ijtimoiy-siyosiy fikr egasi edi. Forobiy Aristoteldan keyingi, ikkinchi ustoz bo‘lib tanildi. Aristotel asarlarini to‘g‘ri tarjima qilgan yirik faylasuf edi. Aristotelning “Kate- goriyalar”, “Analitika”, “Poetika” kabi asarlarini tarjima qildi. O‘zi esa yuz ellikdan ortiq asar yozgan. Asarlari yo‘qolgan bo‘lishiga qaramay, ulardan bizga bir qanchasi yetib kelgan. Metafizikani sharhlash, “Ehsonul-ulum” falsafa, tibbiyot, matematika, mantiqshunoslik, tilshunoslik, siyosatshunosliklarga oid fikrlar berilgan. “Musiqaning ulug‘ kitobi” “Assiyosat al madaniyat”, “Fanlarning kelib chiqish risolasi” kabi asarlari bizgacha yetib kelgan. U moddiy dunyoni moddiy obyektlar, deya anglaydi va Aristotelning progressiv qarashini mistikadan ozod qilishga urindi, progressiv fikrlarni targ‘ib qildi. Olim tabiatdan tashqaridagi kuchga ishonadi va uni massa, sifat, xususiyatga ega emas, deya ishlarga aralashmaydi, deydi. Forobiy falsafasida materialistik tendensiya kuchli. Materiyani u inkor etmaydi, uni birinchi asos, deb biladi. Uning fikricha, suv, havo, olov, osmon, yerdagi narsalar qo‘shilib boshqa predmetlar paydo bo‘ladi. Osmon jismi ham shundan paydo bo‘lgan deydi. Ilmiybaza.uz Demak, uning fikricha olamda materiya va shakl bor, lekin ular teng. Bu yerda uni fanda, falsafada Aristoteldan ilgari ketgan deya olamiz. Aristotel shakl birlamchi, materiya ikkilamchi degan. Forobiy “materiyaning harakati obyektiv, zero materiya obyektivdir. U moddiy olamning harakat manbai, olamdagi narsalar o‘zgarishda, harakatning sababi turli moddalarning birikishida” deb ko‘rsatadi. U moddiy narsalarni o‘zgaruvchan – vujudga keladi, yo‘qoladi deydi. Uning fikricha, moddiy elementdan tashkil topgan narsalar o‘zgarmaydi, yangisi vujudga kelmaydi, yo‘qolmaydi. U moddiy olamni, harakat va o‘zgarishda bo‘lgan narsalarni quyidagi qismlarga bo‘ladi: 1) osmon jismlari; 2) minerallar; 3) o‘simliklar; 4) hayvonlar; 5) insonlar. Bular sifat jihatidan farq qiluvchi cheksiz hodisalardir. Sifat o‘zgarishining sababi, materiya deb biladi. Bu stixiyali dialektika va sodda materializmdir. Forobiy bilish nazariyasida ham progressiv fikrlarni ilgari surgan. Odam, uning sezgisi aqldan ilgari paydo bo‘lgan, aql esa moddiy olam mahsulidir. Inson hayvondan aqli bilan farq qiladi, deydi. Inson bilishi sezishdan aqliy bilish tafakkurigacha ko‘tariladi, deydi. Bu- bilish nazariyasidagi materializmdir. Forobiy inson bilimi moddiy dunyo sirini yorita olmaydi, deb fikr yuritdi. Forobiy jon va tana haqidagi masalada jon chiqishi bilan tan o‘ladi, deydi. Shunday qilib, Forobiyning falsafiy qarashlarida ilg‘or fikrlar mujassamdir. O‘rta Osiyo mutafakkirlaridan yana biri Abu Rayhon al Beruniy (973- 1048)dir. U katta qomusiy olim hisoblanadi. O‘zining tabiiy bilimlar sohasidagi yutuqlari bilan fan tarixida katta o‘ringa ega. Olim yil hisobini, kalendarni ishlab chiqqan. Uning “Hindiston” asari esa falsafa, geografiya, astronomiya, mineralogiyaga oid. Mutafakkirning fikricha, materiya bor narsalarni o‘zgartiradi, shaklini yaratadi. Materiya tafakkurning ham asosi hisoblanadi. Kishining bilish imkoniyatiga ishonadi, diniy xurofotga ehtiyotlik bilan yondoshadi. Materiya barcha narsaning asosi, uningcha, hamma narsa o‘zgaradi, o‘sadi, vujudga keladi, halok bo‘ladi. Bu tabiiy jarayon. Materiya yaratuvchi xususiyatga ega deydi. O‘sha davrning buyuk mutafakkiri. Abu Ali ibn Sino(980-1037) Buxoro yonidagi Afshona qishlog‘ida, Somoniy Nuh ibn Mansur saroyi amaldori oilasida tug‘ilgan. Bu davrda O‘rta Osiyoda arablar hukmronlik qilgan davr edi. Lekin undan keyin bu yer markazga aylandi. Fan, madaniyat rivojlandi. Ibn Sino tabib, farmakolog, adabiyotchi, ximik, astronom, faylasuf, etnologik sifatida boshqa fanlarning ham rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan olim. 500dan ortiq asar yozgan. Ulardan 60 tasi bizgacha yetib kelgan. Asarlari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi sharqshunoslik institutida saqlanadi. Abu Ali ibn Sinoni qadim davrdagi Gippokrat, Galen, Aristotel bilan yonma-yon qo‘yadilar. Uning “Kitob al-qonun fittib” asari tabiblarga qo‘llanma bo‘lib keldi va kelmoqda. Undan XVIII asrgacha anatomiya, fiziologiya, terapiya, diagnostika, profilaktika, farmakologiyadan ensiklopediya sifatida foydalanildi. Bu asar Lion, Rim, Neapol’, Venetsiyalarda lotin tilida 30 martadan ortiq nashr qilingan. U tabiat fani bilan din orasidagi munosabatda xolislik bo‘lishini talab qiladi. O‘sha vaqtlarda u anatomiya bilan yashirin shug‘ullandi, bemorlarni davolaydi. U, kishidagi psixik holat organizmga, uning ahvoliga bog‘liqligini, ruhiy faoliyatni bilish uchun biologik jarayonni va nerv sistemasini yaxshi o‘rganish kerakligini, Ilmiybaza.uz shuningdek, dam olish, sayohat, jismoniy tarbiya, ob-havo va profilaktika jarayonlari inson salomatligiga zarur ekanligini ko‘rsatdi. Hali mikroblarni aniqlashdan oldin, suv orqali kasallik tarqalishini aniqladi. U nazariya va amaliyot birligi masalasiga e’tibor qaratdi. Tabiatni o‘rganish sohasida vulqonlar, tog‘lar borasida, ularni harakatlanishi haqidagi ilmiy falsafiy fikrlarni bildirdi. Ibn Sinoning falsafiy ilmiy tabiiy qarashlari bilan bog‘liq asarlari «Kitob ash shifo», «Donishnoma», «Najot» kabilardir. U, fizika (tabiat to‘g‘risidagi ta’limot), logika (tabiat va insonni bilish yo‘llari), metafizika (borliqni bilish to‘g‘risidagi) falsafa borliq xususidagi fanlar, deb e’tirof etdi. Ibn Sino bu sohada Aristotel izdoshidir. U Aristotelning noto‘g‘ri qarashlarini qabul qilmasdan o‘z fikrlarini rivojlantirdi. Olam mangu, yaratilmagan deb tushuntirdi. Borliqni materiya degan. Mangu materiya mavjud, buyumlar materiyadan paydo bo‘ladi. Materiya borliq manbaidir. Shakl materiya bilan aloqadadir, deydi. Aristotelning abstrakt shaklini rad etdi. Ibn Sino bilish nazariyasida materialistik qarashlarni ilgari surgan. Uning fikricha, aql faol kuch, bilish qurolidir. Inson tajribasini birinchi o‘ringa qo‘yadi, tushuncha keyin keladi. Moddiy dunyo birlamchi, tushuncha ikkilamchi. Inson aqli uzoq davr davomida mehnat orqali hissiy qabul qilishi orqali yuzaga keladi. Aristotelning mantiq fanini asosladi. Ibn Sinoning ijtimoiy-siyosiy qarashlariga to‘xtalsak, u adolatsizlikka qarshi kurashgan. Uningcha ruhoniylar ham, davlat arboblari, adabiyotchilar, harbiylar ham aniqrog‘i, har kim o‘z o‘rnida bo‘lishi zarur. Bu fikr o‘sha davr ijtimoiy ziddiyatlaridan kelib chiqqan fikrlar bo‘lsa, ajab emas. Tasavvuf ilmi yoki so‘fiylik diniy oqimi VIII asrda arab mamlakatlarida vujudga kelgan. Dastlab so‘fiylar shaxsiy istakdan to‘la voz kechish g‘oyasini targ‘ib qilganlar. Tasavvuf musulmon mamlakatlaridagi ijtimoiy taraqqiyotning xususiyatlari bilan bog‘liq ravishda vujudga kelgan. Unda neoplatonizm ta’limoti, iudaizm, xristianlik, zardushtiylik va ayniqsa, buddizmlarning ta’siri bor. Tasavvuf tarafdorlari axloqiy jarayonlarni targ‘ib qilib xudoga yaqin bo‘lishni asosiy maqsad qilib qo‘yganlar. Shaxsiy manfaat xislatlardan voz kechishni talab qilganlar. Tasavvuf ham xilma-xil shakl va oqimlarga ega. Tasavvufning asosiy maqsadi, obyekti inson va xudo. Tasavvufda inson 4ta bosqich orqali kamolatga erishadi. Birinchi shariat qonunlaridir. Shariat qonunlariga barcha musulmonlar bo‘ysunishi kerak. Faqat shundan so‘ng ikkinchi bosqich-tariqatga ko‘tariladi. Bunda muridlar o‘z pirlariga itoat qilishi, o‘z shaxsiy shakllaridan voz kechishi shart hisoblangan. Bu bosqichdan o‘tganlar uchinchi bosqichga – ma’rifatga ko‘tariladi. Bunda koinotning birligi xudoda mujassam bo‘lishini, yaxshilik va yomonlikning nisbiyligini aql bilan emas, balki qalb bilan anglash kerak, deya talqin qilinadi. To‘rtinchi bosqich haqiqat. Tasavvufda haqiqatga erishuv so‘fiylikni «Shaxs sifatida tugatib» xudoga singib va natijada abadiylikka erishishi deb qayd etilgan. Bunga tasavvufchilar maxsus ruhiy va jismoniy harakatlar (psixofizik) sig‘inish va ibratlar orqali erishadi, ular haqiqiy boylik bu- moddiylik emas, balki ma’naviylikdir deydilar. Abu Hamid G‘azzoliy tasavvufni islom dini bilan yaqinlashtirib, uni keyinchalik rasmiy ta’limot sifatida tan olishga yo‘l ochgan. Movarounnahrda tasavvufchilik Yusuf Hamadoniy tariqati(XII asr)dan boshlangan. Undan tashqari Abduxoliq G‘ijduvoniy va Ahmad Ilmiybaza.uz Yassaviy tariqati, XIII-XIV asrda Naqshband tariqatlari yuzaga kelgan. Ular ta’sirida Najmiddin Kubro, Xoja Ahror Vali ta’limotlari ham paydo bo‘lgan. Sobiq Ittifoq davrida bu ta’limotlarni reaksion ta’limot sifatida taqiqlaganlar. Uni insonlarni jamiyat hayotidan chetga tortadi, qizg‘in faoliyatni so‘ndiradi deb tushuntirilgan. Tasavvuf ta’limotida Ahmad Yassaviy (1041-yilda tug‘ilgan. Ilmiy adabiyotlarda vafoti 1165-1167-yillar deb ko‘rsatilgan) ta’limoti muhim ahamiyatga ega. Yassaviy buyuk shayx sifatida musulmonlar o‘rtasida e’tibor qozongan. Rivoyatlarga ko‘ra, Ahmad Yassaviy payg‘ambardan ortiq umr ko‘rishni gunoh deb bilib, 63 yoshida yer to‘laga – chillaxonga kirgan. Umrining oxirini shu chillaxonda o‘tkazgan. Mavlono Xusomiddin Sig‘noqiyning risolasida Ahmad Yassaviy 130 yil umr ko‘rgan, deb ma’lumot beriladi. Ahmad Yassaviyning she’rlar to‘plami «Devoni hikmat» deb yurtiladi. «Devoni hikmat»ning yetakchi g‘oyasi din va tasavvufdir. Ahmad Yassaviy islom dinining qonun-qoidalari va urf- odatlarining yig‘indisi bo‘lgan «shariat»ni, tasavvuf mohiyati bo‘lgan «tariqat»ni, ishqi-ilohiy- «ma’rifat»ni, xudo va unga erishmoq-«haqiqat»ni targ‘ib qilgan. «Devoni hikmat»da «Ey darvesh, bilgil va ogoh bo‘lg‘ilkim, avval kalimai shariat, ikkinchi kalimai tariqat, uchinchi kalimai ma’rifat, to‘rtinchi kalimai haqiqatni bilmoq kerak. So‘fiy bo‘lib bu kalimalarni bilmasa so‘fiy emas» - deyiladi. Ahmad Yassaviyning hikmatlarida diniy olamga g‘arq bo‘lish bilan birga tarkidunyochilik birlashib ketgan. Zolimlar qoralangan, kambag‘allar faoliyati yaxshilik bilan bog‘langan. Uning falsafasida insonlarni yaxshilikka chorlash, boylikka berilmaslik, mansabni suiste’mol qilmaslik g‘oyalari yetakchi o‘rinni egallaydi. Tasavvuf falsafasi Abduxoliq G‘ijduvoniy (1220-yilda vafot etgan) ta’limotida ham rivojlantirildi. Uning vasiyatnomasida jamoatga mulozim bo‘lish unga xizmat qilish muqaddas vazifa ekanligi uqtiriladi. Allohga yaqinlashishning yo‘li shudir, deb ko‘rsatadi u. Shu bilan birga insonlarni chillaxonada hadeb o‘ltiravermaslik, Allohga toat-ibodat haddan tashqari oshirilib yuborilmasligi ta’kidlanadi. Mehnat qilishga chorlanadi. Halol yashashga chaqiriladi. Uning falsafasi Yassaviy ta’limotidan ilg‘orroq edi. Tasavvuf falsafasining yirik siymolaridan yana biri Najmiddin Kubro(1145- 1221)dir. Tasavvufdagi Kubroviya tariqati Kubro tomonidan yaratilgan. U yirik olim sifatida «Jamolning muattarlari va kamolotning egalari», «O‘nta qonun va qoidalar» nomli asarlarning muallifidir. Najmiddin Kubro falsafasida vatanparvarlik, xalqpar- varlik, insonparvarlik g‘oyalari mujassamlashgan. Shaxsiy faoliyati bilan mazkur sohalarda namuna ko‘rsatgan. Tasavvuf falsafasi XIV asrda Bahouddin Naqshband (1318- 1389) tomonidan rivojlantirildi. Uning ta’limoti suluki naqshbandiya, deb ataladi. Naqshband tahallus bo‘lib, aynan ma’nosi matoga gul- naqsh solishni bildiradi. Naqshband kishilar hayotida xilvatchilik, tarkidunyochilik bilan hayot kechirishini targ‘ib qilmaydi, balki bu dunyoda shod va hurram yashash kerak, deya takidlaydi. Ammo bu holat kelajakni, xudoni esdan chiqarishga olib kelmasligi lozim. Uning ta’limotida «kishi zohirda odamlar bilan, botinda (ichdan) esa xudo bilan bo‘lishi kerak» degan fikr yotadi. Uning falsafasi inson- larni o‘z qo‘li bilan, mehnati bilan, mehnat orqali keladigan daromad bilan kun kechirish, tirikchilik qilish sohalarini yoritib beradi. Ilmiybaza.uz Islom dini singari tasavvuf ta’limotining asosichlari ham insonlarni yaxshilikka, hur va farovon hayot kechirishga, tinchlikni barqaror bo‘lishiga undaydilar. Bu ta’limotlar Vatanimiz hududidagi insonlarni diniy aqidalar orqali insofli bo‘lishga chaqirgan. Falsafani diniy nuqtai nazaridan yuqori darajaga ko‘targan. Nizomiy, Navoiy, Hofiz, Jomiy kabi allomalarimiz ham ilmi tasavvuf bilan bog‘laganlar. Temuriylar sulolasi davri. Abduraxmon Jomiy va Alisher Navoiy ijodida gumanizim g‘oyalari. Ma’lumki, Amir Temur mazmun jihatidan farq qiladigan, markazlashgan yirik davlatga asos soldi. Bu bilan u o‘z xalqining buyukligini ham ta’minladi. Keyinchalik Amir Temur asos solgan davlatchilik «Temuriylar davlatchiligi», «Temuriylar davri», «Temuriylar saltanati», «Temuriylar sulolasi» kabi nomlar bilan tarix sahifasidan o‘rin oldi. Buyuk strateg, mohir siyosatchi, eskirgan ijtimoiy munosabatlarning qat’iy islohotchisi, savdo-sotiq, hunarmandchilik va madaniyatning homiysi Amir Temur qonunlar va urf-odatlarga asoslangan davlatni barpo etdi. Temuriy tamoyillar davlat yuritishdagi muhim yo‘nalishlar bo‘lib, ular davlatchilik falsafasining o‘ziga xos ifodasidir. Shu bois, xulosa qilish mumkinki, A. Temur falsafasida bog‘lanish va aloqadorliklarga e’tibor qaratilgan. «Tuzuklar»dagi bog‘lanishlar va aloqadorliklarning hammasi quyidagi xarakterga ega: hodisalardagi sababiy bog‘lanish va aloqadorliklar; muhim hamda muhim bo‘lmagan bog‘lanish va aloqador- liklar; vositali hamda vositasiz bog‘lanish va aloqadorliklar; zaruriy hamda tasodifiy bog‘lanish va aloqadorliklar. Bu bog‘lanish va aloqadorliklarni alohida-alohida tahlil etadigan bo‘lsak, ular ham o‘z navbatida o‘zaro ta’sir vositasida navbatdagi bog‘lanish va aloqadorliklarni keltirib chiqaradi. Chunonchi, davlat boshqaruvi benihoya ko‘p omillar bilan bog‘liq, uning zamirida murakkab falsafa, son-sanoqsiz jarayonlar mavjud. Ularning birini anglab yetsangiz, undan ikkinchi bir haqiqat kelib chiqadi. Shuning uchun hodisalar mohiyatini bilish, barcha aloqador jihatlarni, vositalarni bir butun holda tekshirish talab qilinadi. Shundagina xatolardan saqlangan holda hodisalar rivoji ta’minlanadi. Shu bilan birga, ularni aniqlashda turli uslublardan ham foydala- niladi. Ta’kidlash lozimki, Amir Temur bobomiz a’lo darajadagi falsafiy tafakkur uslubiga ega bo‘lgani sababli, boshlagan ishlarining barchasini poyoniga yetkazib, yutuqlarga erishgan. Zero, bog‘lanish va aloqadorlikning o‘zi ham falsafiy deterministik (bog‘lanish, aloqa, o‘zaro ta’sir) xususiyatlariga egadir. Amir Temur o‘z faoliyatida tamoyillardan foydalanib ish yuritdi. Tamoyillardan birinchisini sababiy bog‘lanishlar nuqtai nazaridan teranroq tahlil qiladigan bo‘lsak, ya’ni Tangri taoloning dini va Muhammad payg‘ambarning shariatiga qat’iy amal qilib yashashiga asosiy sabab, avvalo, o‘sha davrdagi ijtimoiy siyosiy muhit hisobga olingan edi. Amir Temur yashagan davrda islom dini Turon zaminida xalqning ongi Ilmiybaza.uz va tafakkuridagi real kuch sifatida e’tirof etilar edi. Bu mukammal ilohiy ta’limot xalq qalbiga singib ketgandi. Tabiiyki, Amir Temur hazratlari ham islom dini aqidalariga qat’iy amal qilib, mamlakatga hukmronlik faoliyatida islomiy g‘oyalarni bosh shior qilib oldi. Madrasa va masjidlar qurdirdi. Din peshvolarini hurmatladi. Natijada mudom g‘alaba ul zotga yor bo‘ldi. Islom dinini targ‘ib qilish natijasida Sohibqiron tarafdorlari ortdi, davlatining kuch-qudrati oshdi. Amir Temur tuzuklari bevosita Temuriy tajribasining mantiqiy natijasi bo‘lib, ul zot umrining poyonida bitilgan asardir. Amir Temur o‘zining davlat boshqaruviga xos ustun jihatlarini e’tirof etgan holda bu boshqaruv an’ana sifatida davom ettirilishini orzu qilib, «...Toki mendan ularga yetadigan davlat va saltanat zararu tanazzuldan omon bo‘lgay», deya umidvor vasiyat etgan edi. Haqiqatan ham, Amir Temurning avlodlari turli davrlarda, turli mamlakatlarda bu vasiyatdan to‘g‘ri xulosa chiqaradilar va shu bois Temuriylar sulolasi uzoq asrlar mamlakatni boshqarib keldilar. Amir Temurning asaridan sezilib turadiki, o‘zi tanlagan va tayinlagan kishilarning axloqiy xislatlariga ko‘proq diqqatni tortgan. Jumladan Sohibqiron fikricha, vazirlar 4 sifatga ega bo‘lishi kerak: Asillik, toza nasllik va ulug‘vorlik. Ko‘pni ko‘ra oladigan, tez xulosa qiladigan, aqlu-farosatlilik. Insonparvar, xalq ahvolini, sipohlarni biladigan va g‘am- xo‘rlik ko‘rsata oladigan. Chidamli, sabr-toqatli, xushmuomalali, muloyim. Ko‘rib turibmizki, bu axloqiy xislatlar Amir Temur tomonidan yuqori baholangan va ularga amal qilingan. Turli manba va fikrlarni tahlil qilgan kishi buni darrov fahmlab yetadiki, Amir Temur falsafasi faqat inson falsafasidir. Chunki insonning yurish turishi, faoliyati, barcha ishlari Sohibqironning doimiy diqqat markazida turgan. Sohibqiron o‘z davrida ilm-fan arboblari, din peshvolari va donishmandlarga hamisha xayrixoh bo‘lgan. Manbalardan ma’lumki, Amir Temur buyuk sarkarda bo‘lishi bilan birga, u ilm-fan va yuksak falsafaning shakllanishida buyuk homiy edi. Zero, ilm va fanni e’zozlagan Amirning o‘zi ham shubhasiz ilm fandan jiddiy xabari bo‘lgan. Demak, Sohibqiron keng ma’lumotli bo‘lib, har bir sohani nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qila olgan. Qur’on, Hadis, qonun, geografiya va tarix, falsafa ilmlarini o‘zida mujassam- lashtirgan. «Musulmonlarga diniy masalalardan, shariat aqidalari va islom dini ilmlaridan-tafsir, hadis, fiqhdan dars bersinlar, deb... har bir shaharga olimlar va mudarrislar tayin qildim»2 – deya ta’kidlaydi Amir Temur. Demak, Amirning majlis va kengashlari doimo fuzalolarsiz o‘tmagan. Manbalar yana shuni ko‘rsatadiki, sohibqiron davrida yuqorida tilga olingan ilm-fan sohalari jiddiy rivojlandi. Bu rivojlanish podshoning marhamatisiz bo‘lmas edi, albatta. Buni hatto, Amir Temur faoliyatiga tanqidiy qaragan ibn Arabshoh ham tan olgan. U shunday deb yozadi: «Xullasi kalom, Temur har bir (foydali) jonni atrofiga yig‘ib, nimaiki bo‘lsa, sarasini Samarqandga keltirdi. Natijada, Samarqandda har bir 2 Temur tuzuklari. T.: 1996 yil, 73-bet. Ilmiybaza.uz ajib fan ahli namoyon- dasidan va san’atlar g‘aroyib uslubidan fazilati peshonasida nishona bo‘lib, o‘z tengqurlaridan ustun turgan, o‘z sohasida alloma kishilar yig‘ilgan edi»3. Tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiyning guvohlik berishicha, Amir Temur biron shahar yoki mamlakatda bo‘lganida, albatta, bironta bino qurib qoldirgan. Rus tarixchisi A.Yu.Yakubovskiyning fikricha, mashhur podshoh Mahmud G‘aznaviy butun dunyoni talab, katta boylik yiqqan bo‘lsa, Temur topganini el-yurt obodonchiligiga sarflagan, ilm maskanlarini qurdirgan. Buni Amir Temurning o‘zi shunday ta’kidlaydi: «Har bir shahar, har bir qishloqda masjid, madrasa va xonaqohlar bino qilsinlar. Faqiru miskinlarga langarxona solsinlar, kasallar uchun shifoxona qurdirsinlar va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlasinlar».4 Shu kabi sohalarda Amir Temur bir necha bor to‘xtalgan va ularni sodda qilib tushuntirgan. Jumladan, Amir Temur yosh avlodlarga nasihat qilib aytadiki, bilimli kishilar o‘tirgan o‘rni bilan ham podshohga yaqin bo‘lishi darkor. Amir Temur saroyida o‘sha vaqtda ko‘plab ilm-ma’rifat allomalari yashagan va ijod qilgan. Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshi, Mavlono Abdullo Lison, Mavlono Badriddin Ahmad, Mavlono No’moniddin Xorazmiy, Xoja Afzal, Mavlono Alouddin Koshiy, Jalol Hokiylar shular jumlasidandir. Amir Temur o‘z davrining barcha ilmlariga e’tibor berganligini fransuz olimi Lyangle shunday ta’riflaydi: «Temur olimlarga seriltifot edi. Bilimdonligi bilan bir qatorda sofdilligini ko‘rgan kishilarga ishonch bildirardi. U tarixchilar, faylasuflar, shuningdek, ilm-fan, idora va boshqa ishlarda iste’dodli bo‘lgan barcha kishilar bilan suhbatlashish uchun ko‘pincha taxtdan tushib, ularning yoniga kelardi. Chunki Temur bu sohalarga g‘amxo‘rlik qilishga asosiy e’tiborni berardi5». Yoki Ibn Arabshoh yozganidek: «Temur olimlarga mehribon, sayyidu shariflarni o‘ziga yaqin tutar edi. Ulamoyu fuzaloga to‘la izzat-hurmat ko‘rsatib, ularni har qanday odamdan tamom muqaddas ko‘rardi. Ularning har birini o‘z martabasiga qo‘yib, izzatu- ikromini unga izhor qilar edi»6. Ammo ko‘rsatilgan mehr-muhabbat va oqibatga olimu fuzalolar tomonidan himmat ko‘rsatilmaganda, Amir Temur ularni to‘g‘ri yo‘lga boshqarishga intilardi, jumladan: «Ilm va dinning mashhur kishilari o‘z maslahatlari bilan podshohlarga yordam berib kelganlar. Sizlar esa menga nisbatan bunday qilmayapsizlar. Mening maqsadim- mamlakatda adolat o‘rnatish, tartib va tinchlikni mustahkamlash, fuqaroning turmushini yaxshilash, yurtimizda qurilishni kuchaytirish, davlatimizni rivojlantirishdir. Sizlar bu ishlarni amalga oshirishda menga o‘z maslahatlaringiz bilan ko‘maklashishingiz kerak. Mamlakatning ahvoli, devonning suiste’mol qilinganligi va qilinmayotganligi, oddiy odamlarning joylardagi hokimlar tomonidan ezilayotgani mendan ko‘ra sizlarga ayondir. Shular haqida ma’lumot beringiz, bu kabi adolatsiz ishlarni bartaraf etuvchi hamda shariat 3 B. Ahmedov. Amir Temurni yod etib. T.: «О‘zbekiston». 1996. 115-bet 4 Temur tuzuklari. T.: 1996. 125-bet. 5 Buyuk siymolar, allomalar. T.: 1996. 15-bet. 6 Amir Temur о‘gitlari. T.: 1992. 39-41 betlar. Ilmiybaza.uz va qonunlarga muvofiq chora-tadbirlarni aytsangizlar yaxshi bo‘lurdi», deb norizolik bildirgan. Temuriylar avlodiga mansub bo‘lgan Shohruh Mirzoning o‘g‘li – Muhammad Tarag‘ay-Mirzo Ulug‘bek (1394-1449) falsafa, ilm-fan taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shdi. U yoshligidanoq o‘z davridagi ilm-fanga qiziqqan. Olimlar, shoirlar, san’atkorlar, diniy ulamolar, allomalar davrasida bo‘lib, ilmiy bahslarda qatnashgan va ilhomlangan. Qiyin va murakkab, ziddiyatli sharoitda yashagan Ulug‘bek mamlakatni siyosiy va iqtisodiy hayotini boshqarish bilan bir qatorda ilmiy ishlar bilan shug‘ullangan. Olimlarga rahbarlik qilgan. O‘z ustida tinmay ishlagan. Ilmiy- falsafiy tafakkurni rivojlantirgan. U o‘z faoliyatida falsafa, tarix, mantiq, astronomiya, matematika, tabiatshunoslik va huquq bilimlari bilan shug‘ullanib asarlar yozgan. Yunon olimlaridan Platon, Aristotel’, Ptolomey asarlari bilan tanishgan. Ulug‘bek o‘tmish ajdodlaridan, xususan, O‘rta Osiyo olimlaridan qolgan madaniy meros, falsafiy qarashlardan unumli foydalangan. Uning falsafasida aql- zakovatni jangu-jadallarga, yurt olish, boylik orttirishga emas, adolat bilan hukm surish, mamlakatni obod qilish, adabiyot ilm-fanni rivojlantirish markaziy o‘rinni oladi. Ulug‘bek o‘z atrofiga o‘z davrining «Aflotuni» deb nom qozongan mashhur matematik, astronom Qozizoda Rumiy va taniqli olimlar Ali Qushchi, Mansur Koshiy, Ali ibn Muhammad Birjandiy, Miram Chalabiy, G‘iyosiddin Jamshid, Muhammad ibn Umar Chag‘niniy kabilarni to‘plagan. Ulug‘bek shu olimlar ishtirokida kengashlar o‘tkazib matematika, astronomiya, geometriya fanlari yuzasidan tadqiqotlar olib borgan. Obi rahmat soyi yoqasida rasadxona qurdirgan. Ko‘rinib turibdiki, u tabiat muammolarini yechish bilan birga diniy e’tiqoddan voz kechmagan. Uning falsafasida moddiylik va ma’naviylik mujassam edi. Ulug‘bek 1437-yilda «Zichi Ko‘ragoniy» risolasini yozib tugatdi. Uning asari hozirgacha olimlar qo‘lidan tushmaydi. O‘z rasadxonasida ish olib borib 1018 ta yulduzning muvozanatini aniqlagan. Mirzo Ulug‘bek ilmiy kuzatishlar olib borish va madrasada falakiyot ilmidan va’z aytish bilan birga madaniy-maishiy ishlarga ham jiddiy e’tibor bergan. O‘nlab madrasa, honaqoh, machit, karvonsaroylar qurdirgan. Oldinroq qurila boshlagan Bibixonim masjidi, Go‘ri amir maqbarasi, Shohi zinda ansamblini nihoyasiga yetkazgan. Ulug‘bek haqida yuzlab asarlar mavjudki, ularda donishmand faylasuf, adolatli sulton, ustoz sifatida madh etiladi. Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonida «Ulug‘bek madhiyasi» degan maxsus bob mavjud. Unda Ulug‘bekni zaminda osmon yaratgan olim deb ta’riflanadi: Rasadkim bog‘lamish zebi jahondir, Jahon ichra yana bir osmondir. Bilib bu nav’ ilmi osmoniy, Ki andin yozdi «Zichi Ko‘ragoniy». Qiyomatga degancha ahli ayyom, Yozarlar aning ahkomidin ahkom. «Zichi Ko‘ragoniy» asari nazariy-kirish qism va to‘rtta katta bobdan iborat. Birinchi bobida muallif xitoylar, hindlar, greklar, eroniylar va boshqa xalqlarning kalendarlari bilan tanishib, o‘z fikrlarini bildiradi. Ikkinchi bobda esa amaliy astronomiya, uchinchi bobda sayyoralar nazariyasi va to‘rtinchi bobda astrologiya haqida o‘z fikrlarini bildiradi. Uzoq yillar kuzatish va ilmiy tekshirishlar natijasida Ilmiybaza.uz Ulug‘bek fazodagi sir-asrorlarni o‘rganishda, yil, hafta va kecha-kunduzlarni belgilashda ulkan yutuqlarga erishadi. O‘zidan oldin o‘tgan Erotosfen, Gipparx, Ptolomey, al - Batonniy, ibn Yunus, Nosiriddin Tusiy va boshqa astronomlarning bu sohadagi yutuqlarini orqada qoldirgan edi. «Zichi Ko‘ragoniy» asaridan tashqari Ulug‘bek, «Bir darajaning sinusini aniqlash haqida risola», «Risola-dar ilmu musiqa» asarlarini ham yozib qoldirgan. Ulug‘bek falsafasi dunyoviy falsafa bo‘lib, jahon tabiatshunosligi, ijtimoiy fanlarining rivojlantirishda muhim hissadir. Temuriylar sulolasi davrida ijod qilgan fors-tojik mutafakkiri Abdurahmon Jomiy (1414-1492) o‘zining insonparvarligi-gumanist allomaligi bilan tarixda qolgan. Abdurahmon Jomiy o‘z davridagi fan, ma’naviyat, san’at, falsafani rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan shoirdir. O‘zining insonparvarligini Sulton Husaynni Qunduz viloyatiga qarshi yurishga to‘sqinlik qilgan. Maqsadi ko‘pgina kishilarni o‘lib ketishiga qarshi bo‘lgan. Podshohni bu yurtga bormasligini A.Navoiydan iltimos qiladi. A.Jomiy bizga ulkan va mazmunli adabiy va ilmiy meros qoldirgan. Uning asarlari falsafa, tasavvuf, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, san’at sohalariga hamda nazm va nasrning har xil janrlariga oiddir. A.Jomiy ijodida xalqning ayanchli ahvoli ko‘proq aks etgan. Mazlumlarga shoir samimiylik, zolimlarga esa nafrat bilan qaragan. Falsafani rivojlantirishda uning diniy qarashlari ustuvordir. Uning fikricha xudo jonli mavjudot bo‘lmay, nurga o‘xshash, na tanaga, na jismga ega. Barcha narsani paydo qilgan xudo go‘zal ma’shuqaga o‘xshagan bo‘lib, xudo minglarcha oynada turli qiyofada va ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. A.Jomiy qo‘proq Plotin 204-269) ta’limotini ya’ni (jilollanish) emanatsiya falsafasini davom ettirgan va rivojlantirgan. Ruh bilan moddani, subyekt bilan obyektni o‘zaro qo‘shib tasvirlamoqchi bo‘lgan. A.Jomiy o‘rta asr sharoitida borliqni va undagi ulug‘ zot insonni ulug‘laydi. Olamni tuzilishini avval diniy ilohiy asosda yechib so‘ngra panteizm oqimida ish yuritadi. Uning ta’limotida tasavvuf yetakchi o‘rin egallaydi. Butun ijodi davomida adolat va omma manfaatlarini himoya qiladi. Insonlarni teng huquqli bo‘lib yashashini orzu qilgan. U ma’rifatni kuylagan. Jaholatga qarshi kurashgan. U o‘zining “Yusuf va Zulayho”, “Suhbat ul-abror”, “Tuhfat ul-ahror”, “Layli va Majnun”, “Solomon va Ibsol” asarlarida yuksak axloqiylik g‘oyalarini targ‘ib qilgan va hal etgan. O‘z lirikasida hayotiy voqealarni yozib qoldirgan.Insonni go‘zalligi, his tuyg‘ularini madh etgan. Ya’ni yaxshi xulqli bo‘lgil hamda sof. ko‘ngil, Odamlarga doim insofli bo‘lgil. Bu mehnatxonada yaxshiyu yomon, Uchraydi, yaxshilik qilover hamon. Jahon madaniyati tarixida ulkan iz qoldirgan mutafakkir Alisher Navoiy (1441-1501) o‘z davrida falsafa fanini taraqqiy etishida salmoqli hissasini qo‘shgan allomadir. Uning faoliyati XV asrda O‘rta Osiyo mintaqasida ko‘zga tashlandi. Bu faoliyat ijtimoiy- siyosiy, badiiy, ilmiy, falsafiy faoliyat edi. Navoiyning ilm- ma’rifat sohasidagi harakati uning juda yoshligidan boshlangan. U tasavvuf ilmini rivojlantirishga o‘z hissasini qo‘shgan. Uning falsafasida «Kalom», «Shariat», «Oriflik», «Axloqiylik», «Siyosat», «Komillik», «Davlat», «Fozil jamiyat», «Muqaddas oila» sohalari mustahkam o‘rin olgan. Navoiy dunyoqarashi ijodi va Ilmiybaza.uz faoliyati turkiy xalqlarning jahon taraqqiyotidagi o‘rni, falsafasi bilan bog‘lanib ketgan. Navoiy asarlarida odil podshoh, fozil jamiyat to‘g‘risidagi fikrlar Navoiydan oldin o‘tgan allomalar fikrlaridan farq qiladi. Navoiy o‘z falsafasida butun olam, borliq, koinotning xudo tomonidan yaratilganligini e’tirof etadi. Butun olam jumladan, tabiat va jamiyat Allohning namoyon bo‘lishi, zuhr etilishidir. Uning bu fikri tasavvuf ta’limotidagi xudo butun mavjudotning, borliqning yaratuvchisi, qolgan barcha narsa va hodisalar jumladan, inson ham uning zarralaridir, degan umumiy qoidaga to‘la asoslangandir. Ma’lumki, tasavvuf falsafasi qoidasiga binoan inson xudo tomonidan yaratilgan bo‘lib, boshqa mahluqotlardan farqli ravishda ilohiy aqlga egadir. Navoiy o‘zining epik asarlari bilan katta muvafaqqiyatlarga erishdi. U 1482– 1485-yillarda o‘zining «Xamsa»sini, 1499-yilda esa «Lisonut-tayr» falsafiy dostonini yaratdi. Uning «Lisonut-tayr» asari XV asr taraqqiyparvar falsafiy fikrlarning badiiy mujassami bo‘ldi. Navoiyning «Xamsa» yaratishi o‘zbek klassik adabiyoti va uning istiqboli uchun ham katta va mas’uliyatli imtihon bo‘ldi. Ta’kidlaganimizdek, Navoiy dostonlaridan uch xildagi masalalarni e’tirof etish mumkin. Bular: 1. Falsafiy masalalar. 2. Ijtimoiy- siyosiy masalalar. 3. Axloqiy-ta’limiy masalalar. Navoiy falsafiy masalalar ustida to‘xtalar ekan, uning fikrlarida obyektiv borliq va ilohiyot, inson va uning o‘zligi, din, tasavvuf va boshqalar falsafiy qarashlarning asosini tashkil etadi. Bu masalalar ayniqsa, «Hayratul-abror»da o‘z aksini topgan. Navoiyning falsafiy qarashlari rang-barangdir. Unda materialistik elementlar ham mavjud bo‘lsa-da, tabiat va jamiyat hodisalarini ilohiyot nuqtai nazaridan mushohada qiladi. U o‘zining insonparvarligi, oqilona mushohadasi va xalqparvarlik tendensiyasi bilan falsafiy qarashlarning saviyasini yuqori ko‘taradi. Navoiyning fikricha, ilohiyot, xudo, butun borliqning yagona boshlanishi – substan- siyasidir. Dastlab yolg‘iz xudoning o‘zidan boshqa hech kim va hech narsa bo‘lmagan. Xudo hadsiz kuch-qudrat va imkoniyatlarga ega bo‘lgan. Natijada xudo o‘z kuch-qudrati va imkoniyatlarini namoyish qilib, butun borliqni yaratgan. Shunday qilib, Alisher Navoiy obyektiv borliqni e’tirof qiladi. Shu bilan birga uni ilohiylashtiradi. U obyektiv borliqni inkor etuvchi kishilarga va uni rad qiluvchi dinsizlarga qarshi fikr bildirib, borliqni e’tirof etishni tavsiya etadi. Hatto ularni sevishga, yaxshilashga, insonning baxt- saodati uchun e’zozlashga undaydi. Navoiy falsafasida inson butun borliqning ko‘rki va sharafidir: Muncha g‘aroyibki misol aylading, Borchani mir’oti jamol aylading. Ganjing aro naqd farovon edi, Lek boridin g‘araz inson edi. Koniyu hayvoni, agar xud nabot, Har biri bir gavhari oliy sifot. Barchasini garchi latif aylading, Borchadin insonni sharif aylading — deb insonni madh etgan. Navoiy dinni e’tirof etish bilan birga uni madh etgan allomalarga hurmat va ehtirom ila qaraydi. Jumladan, tasavvufning yirik namoyondalari Bahovuddin Naqshband va Xo‘ja Ahror Valiy kabi allomalarni o‘z asarlarida madh etgan. Buyuk siymolardan biri Zahiriddin Muhammad Bobur (1483- 1530)dir. Bobur jahon ilmiga, madaniyatiga katta hissa qo‘shgan alloma. U yirik davlat Ilmiybaza.uz arbobi, iste’dodli sarkarda, talantli yozuvchi, faylasuf shoir va adib, donishmand tarixchi, zakovatli olim va tarjimon. Boburning asarlarida, yirik she’rlari va ruboiylarida inson va Vatan faoliyati muqaddas ne’mat sifatida ta’riflanadi. Uning «Boburnoma» asari qomusiy asar bo‘lib, unda ziddiyatli ijtimoiy, tarixiy voqealar bilan birga ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatga, xalq ommasi hayotining turli-tuman sohalariga taalluqli juda qimmatli falsafiy mulohazalar, hayotiy tafsilotlar o‘z aksini topgan. Zahiriddin Muhammad Boburning faoliyatini ikki davrga bo‘lib o‘rganish mumkin. Birinchi davri 1506-yilgacha bo‘lgan Turkiston davridir. Ikkinchi davri 1506-yildan keyingi Afg‘oniston va Hindiston davridir. Birinchi davrida u Farg‘onada taxtga o‘tirib, temuriylar orasidagi tarqoqlik holatlarini bartaraf etishga harakat qilgan. Ikkinchi davrida Bobur nafaqat siyosatchi, sulola asoschisi, harbiy sarkarda, balki juda iqtidorli olim, islomiy ilmlar, shariat, tariqatlar bilimdoni, buyuk so‘z ustasi, shoir va vo‘iz sifatida tanilgan. Boburning ijtimoiy-falsafiy, badiiy-axloqiy, siyosiy va huquqiy, irfoniy, islohchilik qarashlari nihoyatda keng qamrovlidir. Bobur falsafasining bosh yo‘nalishlari insonparvarlik, ma’rifatparvarlik san’atsevarlik, vatanparvarlikdir. Bobur o‘z yurtini e’zozlaydi, qo‘msaydi. Kunlarning birida unga Farg‘onadan qovun keltirgan- larida, u achchiq-achchiq yig‘laydi. Bobur ilm-ma’rifatni qadrlab unga homiylik qiladi. Ilm o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmasligini falsafiy tahlil qiladi: Kim yor anga ilm tolibi ilm kerak, O‘rgangali ilm tolibi ilm kerak. Men tolibi ilmu tolibi ilm yo‘q, Men bormen ilm tolibi, ilm kerak — deya insonlarni ilmga bo‘lgan havas va ishtiyoqini ta’riflaydi. Uning asarlarida yaxshilik falsafasi–axloqiy mavzu asosiy o‘rinni egallaydi. Jumladan, u quyidagicha fikrni bildiradi: Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidir. Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlig‘ hargiz, Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqusidir. Temuriylar davrida yuqorida keltirilgan mutafakkirlardan tashqari ko‘plab allomalar yetishib chiqdiki, ular O‘rta Osiyo falsafasini rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Jumladan, Turdi Farog‘iy, Boborahim Mashrab, Mujrim Obid, Shermuhammad Munis, Muhammad Sharif Gulxaniy, Muhammad Rizo Ogahiy, Mirzo Abdulqodir Bedil va boshqalar fikrimizning yorqin dalilidir. Bu allomalar o‘z davrida o‘zbek xalqining falsafiy qarashlarini dunyo ahliga tanitganlar. Shu sababli ham Amir Temur va temuriylar davri falsafasini o‘rganish bugungi kunning dolzarb muammosidir. Ularning falsafasi vatanparvarlik, insonparvarlik g‘oyalarini madh etganki, ulardan o‘rnak olish hozirgi zamon yoshlarining maqsad va vazifalariga mos tushadi. Milliy g‘oyalarni singdirish uchun buyuk ajdodlarimizning faoliyatlari misol bo‘la oladi. Insonlar faoliyatidagi sivilizatsiya kishilik jamiyati paydo bo‘lgandan boshlab rivojlangan. sivilizatsiya madaniyat so‘zining sinonimi sifatida ham talaffuz etiladi. Shu sababli sivilizatsiyani moddiy ishlab chiqarish bilan ham bog‘lash o‘rinlidir. Dunyo mamlakatlaridagi o‘zgarishlar xalqlar o‘rtasidagi munosabatlar jahon sivilizatsiyasini tashkil qiladi. Dunyodagi barcha xalqlar jahon sivilizatsiyasini taraqqiy qilishga o‘z hissasini qo‘shadi. Ma’lumki, XX asrning oxirida insoniyat Ilmiybaza.uz juda ko‘p yangiliklarni kashf etdi. Bu kashfiyotlarni biror xalq faoliyati bilan bog‘lab, tor ma’noda tushunish noto‘g‘ridir. Kashfiyotlarning minglab qirralari borki, bu qirralar qanday bo‘lmasin u yoki bu xalq faoliyatiga taalluqli. Umumiy madaniyatni ko‘tarishda Yevropa, Osiyo, Afrika va Amerika xalqlari ham o‘z hissalarini qo‘shganlar. Umumjahon sivilizatsiyasiga turli dinlar ham o‘z hissasini qo‘shib kelayotir. Inson faoliyati ko‘pqirrali bo‘lganligi bois madaniyatning ham qirralari beqiyos. Bu qirralar bir mamlakatda bir vaqtning o‘zida rivojlanmaydi. U asta-sekinlik bilan uzoq davrlar ichida rivojlanadi. Shu asosda insonlarning dunyoqarashlari ham rivojlanadi, o‘zgarib boradi. Sivilizatsiya mintaqalarning rivojlanish darajasiga ham bog‘liq. Har bir mintaqaning o‘z tarixi mavjud bo‘lib, shu tarix o‘rganilganda mintaqa jahon madaniyatiga qanchalik hissa qo‘shilganligini aniqlash mumkin. Mintaqalar madaniyati bir-biridan farq qilsa-da ularni mutloqo ajratish mumkin emas. sivilizatsiya jamiyat taraqqiyotiga katta hissa qo‘shadi. G‘arbiy Yevropada fan va texnika ko‘proq taraqqiy qilib, ishlab chiqarish jarayoniga katta ta’sir ko‘rsatdi. Natijada olimlar xulosa qila boshlaganlarki, jamiyatni, faqat inson aql idroki bilan yuksak darajaga ko‘tarishi va uni o‘zgartirishi mumkin ekan. Shu bois, erkinlikda ma’rifatparvarlikka jiddiy e’tibor qaratish payti kelib, o‘sha davrning ilg‘or fikrlovchi kishilari ma’rifatni keskin holda targ‘ib qilganlar. Binobarin, G‘arbiy Yevropa uchun «Ma’rifatparvarlik» so‘zining o‘zi ham yangi ibora bo‘lib, uni Vol’ter, Gerder va boshqalar birinchi bor ilmiy muloqotga olib kirdilar. Shundan so‘ng I.Kantning «Ma’rifatparvarlik nima?» (1784) maqolasi bosilib chiqdi va bu so‘z keng tus ola boshladi. Ma’lumki, u davrlarda G‘arbiy Yevropada tabiat, jamiyat, tafakkur haqidagi ilmlar rivojlandi. Bu davrda Tomas Gobbs, Dekart, Leybnits, Nyuton, Spinoza kabi yevropalik buyuk tabiatshunoslar va faylasuflar yetishib chiqib, turli fanlarda ayniqsa, fizika, kimyo, matematika, geometriya, mexanika, astronomiya sohalarida kashfiyot qildilarki, natijada bu kashfiyotlar ma’rifatprvarlikning kengayishiga olib keldi. O‘z navbatida ma’rifatparvarlik Yevropadagi Renessans (uyg‘onish) davri bilan ham uzviy aloqada bo‘ldi. Ma’lumki, uyg‘onish davri vakillari insonparvarlik g‘oyalarini ilgari surgan edilar. Ularning fikricha, kapitalistik rivojlanish feodalizmga nisbatan ustunroq bo‘lib, inson faoliyatini kapitalizmgina yangi pog‘onaga ko‘tarar edi. Shu sababli, uyg‘onish davrining targ‘ib qiluvchilari bilan ma’rifatparvarlari o‘rtasida birmuncha tafovut mavjud bo‘lib, ma’rifatparvarlar uyg‘onish davri tarafdorlarini ko‘proq tanqid qilib ham chiqdilar. Bu jamiyat va davlat tuzilishlarini qayta ko‘rib chiqishga, ularni jiddiyroq hal qilishga olib kelardi. Ular ma’rifatni iqtisodiy soha, xususiy mulkchilik, dunyoqarash, estetik qarashlar, badiiy jarayonlar, shaxs faoliyatlari bilan bog‘lab tushuntirdilar. Shu o‘rinda Lokk, Gel’vetsiy, Didro, Jan Jak Russo va boshqa faylasuflarning yozgan asarlarini tilga olish kifoyadir. «Yevropatsentrizm» deya ataluvchi oqimning faoliyatiga bir yoqlama baho berib, uni qo‘llab-quvvatlaydilar. Ularning fikricha taraqqiyotning markazi ham Yevropadir. «Yevropatsentrizm» oqimi rim-grek taraqqiyotidagi ma’naviy, markaziy «papachilik» deb yuritiluvchi katoliklar fikrlariga qarshi chiqish natijasida paydo bo‘lib, ko‘proq nemis faylasufi Georg Gegel (1770-1831) ta’limotida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Aslini olganda esa, ma’rifatparvarlikning ildizlari, bizning Ilmiybaza.uz fikrimizcha, (boshqa sohalarda bo‘lgani singari) Sharq mamlakatlari, aynan O‘rta Osiyo mamlakatlari donishmandlari faoliyatiga ham borib taqaladi. «Yevropatsentrizm»ning paydo bo‘lishi «Osiyotsentrizm»ning keltirib chiqargan. «Osiyotsentrizm» tarafdorlari «Yevropatsentrizm»ga qarshi chiqib «Yevropatsentrizm»ning salbiy tomonlarini ochib tashlagan. Hatto, yevropalik olimlarning o‘zlari jumladan, Montes’ke, Gotfrid, Vol’terlar uyg‘onish davri har bir millatga taalluqli va uni har bir millat rivojlantirishga qodir deb, chiqdilar. Umuminsoniy qadriyatlar barchaga taalluqli ekanligini targ‘ib qildilar. Qadimgi Sharq mamlakatlarida, Osiyoda ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun eradan oldingi davrlarda harakat boshlanganki, keyinchalik barcha sohada jumladan iqtisodiyotda, siyosatda, madaniyatda beqiyos o‘zgarishlar bo‘lgan. Buyuk ipak yo‘lini Osiyo mamlakatlaridan boshlanganligi bejiz emas. Umuminsoniy ma’naviyat va madaniyatni rivojlanishiga Osiyo xalqlarining ta’siri bo‘lganligiga shubha yo‘q. Qadimgi Hindiston, Xitoydagi fan, madaniyat, ma’rifat sohasidagi o‘zgarishlar O‘rta Osiyo taraqqiyotiga ham jiddiy ta’sir qilmay qolmagan. Natijada O‘rta Osiyodan buyuk allomalar yetishib chiqdiki, ular ma’rifatda, diniy e’tiqod hamda ma’naviy sohalarda dunyoda yetakchi o‘rinlarni egalladilar. Masalan, vatandoshimiz Zamaxshariy «Jorulloh» degan (Alloh qo‘shnisi) mo‘’tabar nomga sazovor bo‘lgan. Undan avvalroq alloma Abu Nasr Forobiy esa Aristoteldan so‘ng, «Ikkinchi muallim» degan faxriy nisbatga erishgan. Endilikda ma’lum bo‘layotirki, o‘rta asrlarda falsafiy fikrlarni va ma’rifatni targ‘ib qiluvchilar aynan O‘rta Osiyoda ko‘pchilikni tashkil qilgan. Yaqin yillargacha, ming afsuslar bo‘lsinki, biz ulardan xabardor bo‘lmay keldik. Bularga misol: Yusuf Hamadoniy, Zamaxshariy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Imom al-Buxoriy, Hakim at- Termiziy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Bahovuddin Naqshband, Xo‘ja Ahror Vali, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Abu Mansur Moturudiy, Burxoniddin Marg‘inoniy va boshqalar. Bu ulug‘ zotlarning har biri bitmas- tuganmas bilim jarayonlarini egallabgina qolmadilar, balki ilg‘or g‘oyalarni o‘rtaga tashlab yuksak ma’naviyat va ma’rifatparvarlikning oldingi saflarida bordilar. Demak, ilk uyg‘onish davri IX – XII asrlardayoq O‘rta Osiyoda paydo bo‘lgan. Al- Xorazmiy, Forobiy, ibn Sino, Beruniy, Umar Xayyom ta’limotlari ham shundan dalolat beradi. Sobiq sovet davlatining ba’zi bir «o‘tkir» targ‘ibotchilari esa mazkur buyuk shaxslarning, fan va taraqqiyot sohasidagi ishlarini faqat dinga taqab tanqid qildilar, faoliyatlarini (asl nusxada) o‘rganishga yo‘l qo‘ymadilar. Sovet davridagi lug‘atlarda, ensiklopediyalarda faqat fransuz, ingliz, rus olimlari to‘g‘risida fikr yuritildi, xolos. To‘g‘ri, jahon sivilizatsiyasi, madaniyati, ilm fanining rivojida yevropalik allomalarning hissasi beqiyosdir. Ammo, har bir zamon va makonning o‘z xususiyati, mavqei bor. Shu sababli ham aytishga to‘la asos borki, uyg‘onish davri oldinroq O‘rta Osiyoda paydo bo‘lganligi haqidagi Osiyotsentrizm tarafdorlarining fikrlari to‘g‘ridir. Ilmiybaza.uz