FAN IJTIMOIY-MADANIY HODISA (Fan tushunchasining tahlili, Fan tarixiga oid yondashuvlar, Fanning funksiyalari)

Yuklangan vaqt

2024-07-21

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

28

Faytl hajmi

186,5 KB


 
 
 
 
FAN IJTIMOIY-MADANIY HODISA 
 
 
1.1. Fan tushunchasining tahlili 
1.2. Fan tarixiga oid yondashuvlar 
1.3. Fanning funksiyalari 
1.4. Fan taraqqiyotining asosiy bosqichlari 
 
1.1. Fan tushunchasining ma’nosi.   
 
Fan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida insoniyatning kundalik ehtiyojlariga 
javob sifatida paydo bo‘ldi. Ko‘p sonli ta’riflarga ko‘ra fan bilim faoliyat va 
ijtimoiy hodisa sifatida namoyon bo‘ladi. Bilim sifatida fan atrof borliq narsalari 
va jarayonlarini amalda aniq, izchil va tadrijiy bilishga qaratilgan. 
    Faoliyat sifatida fan maqsadlarni belgilash, qarorlar qabul qilish, yo‘l 
tanlash, o‘z manfaatlarini ko‘zlash, mas’uliyatni tan olish maydonida amal qiladi. 
V.I.Vernadskiy fanning aynan faoliyat sifatidagi talqinini alohida qayd etgan edi: 
«Fanning mazmuni ilmiy nazariyalar, gipotezalar, modellar bo‘lib, u yaratuvchi 
dunyoning manzarasi bilan cheklanmaydi, uning negizi asosan ilmiy omillar va 
ularning empirik xulosalaridan tashkil topadi, tirik odamlarning ilmiy ishi uning 
asosiy jonli mazmunini tashkil etadi»1. 
 
Faoliyat sifatidagi fan ob’ektivlik, aniqlik, haqiqiylik mezonlariga javob 
beruvchi bilimlar tizimi sifatida amal qiluvchi ilmiy bilim o‘ziga erkinlik hududini 
ta’minlashga, mafkuraviy va siyosiy yo‘nalishlarga nisbatan betaraf bo‘lishga 
harakat qiladi. Olimlar o‘z umrini baxshida etuvchi haqiqat yo‘lidagi izlanishlar 
hamma narsadan ustun turadi, fanning bosh omili va asosiy boyligi hisoblanadi.  
                                                 
1 Вернадский В.И. Проблема биохимии. – М., 1988. – 252-б.  
FAN IJTIMOIY-MADANIY HODISA 1.1. Fan tushunchasining tahlili 1.2. Fan tarixiga oid yondashuvlar 1.3. Fanning funksiyalari 1.4. Fan taraqqiyotining asosiy bosqichlari 1.1. Fan tushunchasining ma’nosi. Fan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida insoniyatning kundalik ehtiyojlariga javob sifatida paydo bo‘ldi. Ko‘p sonli ta’riflarga ko‘ra fan bilim faoliyat va ijtimoiy hodisa sifatida namoyon bo‘ladi. Bilim sifatida fan atrof borliq narsalari va jarayonlarini amalda aniq, izchil va tadrijiy bilishga qaratilgan. Faoliyat sifatida fan maqsadlarni belgilash, qarorlar qabul qilish, yo‘l tanlash, o‘z manfaatlarini ko‘zlash, mas’uliyatni tan olish maydonida amal qiladi. V.I.Vernadskiy fanning aynan faoliyat sifatidagi talqinini alohida qayd etgan edi: «Fanning mazmuni ilmiy nazariyalar, gipotezalar, modellar bo‘lib, u yaratuvchi dunyoning manzarasi bilan cheklanmaydi, uning negizi asosan ilmiy omillar va ularning empirik xulosalaridan tashkil topadi, tirik odamlarning ilmiy ishi uning asosiy jonli mazmunini tashkil etadi»1. Faoliyat sifatidagi fan ob’ektivlik, aniqlik, haqiqiylik mezonlariga javob beruvchi bilimlar tizimi sifatida amal qiluvchi ilmiy bilim o‘ziga erkinlik hududini ta’minlashga, mafkuraviy va siyosiy yo‘nalishlarga nisbatan betaraf bo‘lishga harakat qiladi. Olimlar o‘z umrini baxshida etuvchi haqiqat yo‘lidagi izlanishlar hamma narsadan ustun turadi, fanning bosh omili va asosiy boyligi hisoblanadi. 1 Вернадский В.И. Проблема биохимии. – М., 1988. – 252-б.  
 
 
Fanning uchinchi – institutsional talqini uning ijtimoiy tabiatiga urg‘u beradi 
va uning borlig‘ini ijtimoiy ong shakli sifatida moddiylashtiradi. Umuman 
olganda, fanning institutsional ko‘rinishi bilan ijtimoiy ongning boshqa shakllari: 
din, siyosat, huquq, mafkura, san’at va hokazolar ham bog‘liq.  
 
Ijtimoiy institut yoki ijtimoiy ong shakli sifatidagi fan ilmiy tashkilotlar, 
ilmiy hamjamiyat a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar tizimini, me’yorlar va 
qadriyatlar tizimini tashkil etadi. Biroq o‘n minglab va hatto yuz minglab odamlar 
o‘z kasbini topgan institut sifatidagi fan yaqin o‘tmishdagi rivojlanish mahsulidir. 
Zotan, faqat XX asrga kelib olim kasbi o‘z ahamiyatiga ko‘ra ruhoniy va qonunchi 
kasbi bilan tenglashdi.  
Ijtimoiy madaniy hodisa sifatidagi fan ikki yo‘nalishda davlat boshqaruv 
tizimi  va jamoa sifatidagi fanda namoyon bo‘ladi. 
Davlat boshqaruvi tizimi sifatidagi  fan bu universitetlar, ilmiy tadqiqot 
institutlari, laboratoriyalarida boshqaruvning davlat boshqaruvi darajasida amalga 
oshishini nazarda tutadi, jamoa sifatidagi fan esa bu kafedralar, bo‘limlarda 
ishlayotgan olimlar, xodimlar bo‘lib, ularga odamlarning tipik ko‘rinishiga xos 
bo‘lgan barcha fazilatlar va illatlar  xosdir. Shu bois, jamoa sifatidagi fanda  
haqiqiy fan fidoiylari bilan bir qatorda munofiqlar, fikr o‘g‘rilari va amalparastlar 
ham faoliyat yuritadi. 
 
 
J.Bernal fan tushunchasiga amalda ta’rif berish mumkin emasligini qayd 
etib, fanning mohiyatiga yaqinlashish imkonini beruvchi yo‘llarni belgilaydi. 
Uning fikricha fan: 
1) institut; 
2) metod; 
3) ilmiy an’analarning shakllanishi; 
4) ishlab chiqarishning rivojlanish omili; 
5) e’tiqodlar va insonning dunyoga munosabatini shakllantiruvchi eng kuchli 
omil sifatida namoyon bo‘ladi1.  
                                                 
1 Қаранг: Бернар Дж. Наука в истории общества. – М., 1956. – 18-б. 
Fanning uchinchi – institutsional talqini uning ijtimoiy tabiatiga urg‘u beradi va uning borlig‘ini ijtimoiy ong shakli sifatida moddiylashtiradi. Umuman olganda, fanning institutsional ko‘rinishi bilan ijtimoiy ongning boshqa shakllari: din, siyosat, huquq, mafkura, san’at va hokazolar ham bog‘liq. Ijtimoiy institut yoki ijtimoiy ong shakli sifatidagi fan ilmiy tashkilotlar, ilmiy hamjamiyat a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar tizimini, me’yorlar va qadriyatlar tizimini tashkil etadi. Biroq o‘n minglab va hatto yuz minglab odamlar o‘z kasbini topgan institut sifatidagi fan yaqin o‘tmishdagi rivojlanish mahsulidir. Zotan, faqat XX asrga kelib olim kasbi o‘z ahamiyatiga ko‘ra ruhoniy va qonunchi kasbi bilan tenglashdi. Ijtimoiy madaniy hodisa sifatidagi fan ikki yo‘nalishda davlat boshqaruv tizimi va jamoa sifatidagi fanda namoyon bo‘ladi. Davlat boshqaruvi tizimi sifatidagi fan bu universitetlar, ilmiy tadqiqot institutlari, laboratoriyalarida boshqaruvning davlat boshqaruvi darajasida amalga oshishini nazarda tutadi, jamoa sifatidagi fan esa bu kafedralar, bo‘limlarda ishlayotgan olimlar, xodimlar bo‘lib, ularga odamlarning tipik ko‘rinishiga xos bo‘lgan barcha fazilatlar va illatlar xosdir. Shu bois, jamoa sifatidagi fanda haqiqiy fan fidoiylari bilan bir qatorda munofiqlar, fikr o‘g‘rilari va amalparastlar ham faoliyat yuritadi. J.Bernal fan tushunchasiga amalda ta’rif berish mumkin emasligini qayd etib, fanning mohiyatiga yaqinlashish imkonini beruvchi yo‘llarni belgilaydi. Uning fikricha fan: 1) institut; 2) metod; 3) ilmiy an’analarning shakllanishi; 4) ishlab chiqarishning rivojlanish omili; 5) e’tiqodlar va insonning dunyoga munosabatini shakllantiruvchi eng kuchli omil sifatida namoyon bo‘ladi1. 1 Қаранг: Бернар Дж. Наука в истории общества. – М., 1956. – 18-б.  
 
 
«Etimologik lug‘at»da fanga «tabiiy hodisalarni kuzatish, tasniflash, 
tavsiflash, tajribada sinash va nazariy tushuntirish taomillarini ko‘rsatish vositasi» 
deb ta’rif berilgan2. Bu ta’rif asosan amaliy xususiyat kasb etadi.  
E.Agassi fan «ob’ektlar haqidagi fikr-mulohazalarning oddiy majmui 
sifatida emas, balki ob’ektlarning muayyan sohasi haqidagi nazariya sifatida» 
qaralishi lozimligini qayd etadi3. Bu ta’rifda ilmiy va oddiy bilimni farqlashga 
da’vo, fan ob’ektni o‘rganishni uni nazariy tahlil qilish darajasiga yetkazgan 
taqdirdagina to‘laqonli xususiyat kasb etishiga ishora mavjud.  
Shunday qilib, fan bilan faqat dalillar majmuini qayd etish va ularni 
tavsiflashni bog‘lash mumkin emas. Biz narsalar va hodisalarni tushuntirish va 
ularni taxmin qilish tamoyillarini aniqlashga muvaffaq bo‘lgan taqdirdagina 
to‘laqonli fanga ega bo‘lamiz. Ko‘pgina olimlar ma’lum tamoyillar, soddalik 
mavjud bo‘lmasa, fan ham mavjud bo‘lmaydi, deb hisoblaydilar. Bu bahsli fikr. 
Chunki fanning yetukligi nafaqat soddalik va aniqlik, balki teran nazariy, 
konseptual daraja bilan ham belgilanadi. Agar inson mushohada yuritishni emas, 
balki unga barcha dalillar taqdim etilishini xohlayotgan bo‘lsa, u fanning dastlabki 
bosqichida emas, balki bu bosqichning nuqtai nazarida turgan bo‘ladi.  
Hozirgi vaqtda fan avvalo ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida namoyon 
bo‘ladi. Bu fan jamiyatda amal qiluvchi rang-barang kuchlar va ta’sirlarga bog‘liq 
ekanligi, ijtimoiy kontekstda o‘z ustuvor vazifalarini belgilashi, murosai madoraga 
moyilligi va o‘zi ham jamiyat hayotini sezilarli darajada belgilashini anglatadi. Shu 
tariqa ikki xil munosabat qayd etiladi: fan ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida 
insoniyatning dunyo haqida haqiqiy, aniq bilim olish va yaratishga bo‘lgan 
muayyan ehtiyojiga javob tariqasida yuzaga kelgan va o‘z mavjudlik jarayonida 
jamiyat hayotining barcha jabhalari rivojlanishiga ancha kuchli ta’sir ko‘rsatadi.  
Fanga ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida qaralishi shu bilan izohlanadiki, 
uning asoslarini o‘rganish to‘g‘risida so‘z  yuritilgan taqdirda bugungi kunda biz 
fan deb ataydigan hodisaning chegarasi «madaniyat» chegarasigacha kengayadi. 
                                                 
2 Қаранг: Холтон Дж. Что такое антинаука // Вопросы философии. 1992. №2. 
3 Қаранг: Агацци Э. Моральное измерение науки и техники. – М., 1998. – 12-б. 
«Etimologik lug‘at»da fanga «tabiiy hodisalarni kuzatish, tasniflash, tavsiflash, tajribada sinash va nazariy tushuntirish taomillarini ko‘rsatish vositasi» deb ta’rif berilgan2. Bu ta’rif asosan amaliy xususiyat kasb etadi. E.Agassi fan «ob’ektlar haqidagi fikr-mulohazalarning oddiy majmui sifatida emas, balki ob’ektlarning muayyan sohasi haqidagi nazariya sifatida» qaralishi lozimligini qayd etadi3. Bu ta’rifda ilmiy va oddiy bilimni farqlashga da’vo, fan ob’ektni o‘rganishni uni nazariy tahlil qilish darajasiga yetkazgan taqdirdagina to‘laqonli xususiyat kasb etishiga ishora mavjud. Shunday qilib, fan bilan faqat dalillar majmuini qayd etish va ularni tavsiflashni bog‘lash mumkin emas. Biz narsalar va hodisalarni tushuntirish va ularni taxmin qilish tamoyillarini aniqlashga muvaffaq bo‘lgan taqdirdagina to‘laqonli fanga ega bo‘lamiz. Ko‘pgina olimlar ma’lum tamoyillar, soddalik mavjud bo‘lmasa, fan ham mavjud bo‘lmaydi, deb hisoblaydilar. Bu bahsli fikr. Chunki fanning yetukligi nafaqat soddalik va aniqlik, balki teran nazariy, konseptual daraja bilan ham belgilanadi. Agar inson mushohada yuritishni emas, balki unga barcha dalillar taqdim etilishini xohlayotgan bo‘lsa, u fanning dastlabki bosqichida emas, balki bu bosqichning nuqtai nazarida turgan bo‘ladi. Hozirgi vaqtda fan avvalo ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida namoyon bo‘ladi. Bu fan jamiyatda amal qiluvchi rang-barang kuchlar va ta’sirlarga bog‘liq ekanligi, ijtimoiy kontekstda o‘z ustuvor vazifalarini belgilashi, murosai madoraga moyilligi va o‘zi ham jamiyat hayotini sezilarli darajada belgilashini anglatadi. Shu tariqa ikki xil munosabat qayd etiladi: fan ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida insoniyatning dunyo haqida haqiqiy, aniq bilim olish va yaratishga bo‘lgan muayyan ehtiyojiga javob tariqasida yuzaga kelgan va o‘z mavjudlik jarayonida jamiyat hayotining barcha jabhalari rivojlanishiga ancha kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Fanga ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida qaralishi shu bilan izohlanadiki, uning asoslarini o‘rganish to‘g‘risida so‘z yuritilgan taqdirda bugungi kunda biz fan deb ataydigan hodisaning chegarasi «madaniyat» chegarasigacha kengayadi. 2 Қаранг: Холтон Дж. Что такое антинаука // Вопросы философии. 1992. №2. 3 Қаранг: Агацци Э. Моральное измерение науки и техники. – М., 1998. – 12-б.  
 
Boshqa tomondan, fan o‘zining dastlabki – faoliyat va texnologiya sifatidagi 
talqinida madaniyatning birdan-bir barqaror va «haqiqiy» poydevori roliga 
da’vogar bo‘ladi.  
Ijtimoiylik munosabatlarining o‘zi odamlarning odamlar xususidagi 
munosabatlari va odamlarning narsalar xususidagi munosabatlari sifatida 
tushuniladi. 
Bundan 
fan 
ijtimoiy-madaniy 
hodisa 
sifatida 
insoniy 
munosabatlarning barcha jabhalariga kirib boradi, u odamlar o‘rtasidagi 
munosabatlarning 
asosiy 
negizlaridan 
ham, 
narsalarni 
ishlab 
chiqarish, 
ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish bilan bog‘liq barcha faoliyat 
shakllaridan ham o‘rin oladi, degan xulosa kelib chiqadi. Hozirgi texnokratik asr 
qonuni shunday yangraydi: «Hamma narsa ilmiy, ilmiy asoslangan va ilmiy 
tekshirilgan bo‘lishi lozim». Fanning bunday yuksak maqomidan u inson 
hayotining barcha jabhalariga rasman faol kirib borishi kerak, degan xulosa kelib 
chiqadimi yoki, aksincha, bu fanga insoniyat hayotidagi barcha salbiy jarayonlar 
uchun mas’uliyat yuklaydimi? Bu savol ochiq qolmoqda. Shu narsa aniqki, fan, 
ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida, doim jamiyatda shakllangan madaniy an’nalarga, 
qabul qilingan qadriyatlar va me’yorlarga tayanadi.  
Ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida tushuniladigan fan jamiyat mulkiga 
aylangan va ijtimoiy xotirada saqlanayotgan bilimlarni o‘zlashtirmasdan rivojlana 
olmaydi. Fanning madaniy mohiyati uning axloqiy tamoyillar va qadriyatlar bilan 
boyib borishiga sabab bo‘ladi. Fan etosining yangi imkoniyatlari intellektual va 
ijtimoiy mas’uliyat muammosi, qarorlar qabul qilishning shaxsiy jihatlari, ilmiy 
hamjamiyat va jamoadagi ma’naviy muhit muammolarida namoyon bo‘ladi.  
Ijtimoiy-madaniy hodisa sifatidagi fanni tushuntirishning mushkulligi shu 
bilan izohlanadiki, fan o‘z erkinligidan voz kechmaydi va ijtimoiy munosabatlar 
kontekstiga butunlay singib ketmaydi. Fan, hech shubhasiz, «kommunitar 
(kollektiv) korxona»dir. Biron-bir olim o‘z hamkasblarining yutuqlariga, 
odamzotning umumiy xotirasiga tayanmasligi mumkin emas. Fan juda ko‘p 
odamlarning hamkorligini talab qiladi, u intersub’ektivdir.  
Boshqa tomondan, fan o‘zining dastlabki – faoliyat va texnologiya sifatidagi talqinida madaniyatning birdan-bir barqaror va «haqiqiy» poydevori roliga da’vogar bo‘ladi. Ijtimoiylik munosabatlarining o‘zi odamlarning odamlar xususidagi munosabatlari va odamlarning narsalar xususidagi munosabatlari sifatida tushuniladi. Bundan fan ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida insoniy munosabatlarning barcha jabhalariga kirib boradi, u odamlar o‘rtasidagi munosabatlarning asosiy negizlaridan ham, narsalarni ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish bilan bog‘liq barcha faoliyat shakllaridan ham o‘rin oladi, degan xulosa kelib chiqadi. Hozirgi texnokratik asr qonuni shunday yangraydi: «Hamma narsa ilmiy, ilmiy asoslangan va ilmiy tekshirilgan bo‘lishi lozim». Fanning bunday yuksak maqomidan u inson hayotining barcha jabhalariga rasman faol kirib borishi kerak, degan xulosa kelib chiqadimi yoki, aksincha, bu fanga insoniyat hayotidagi barcha salbiy jarayonlar uchun mas’uliyat yuklaydimi? Bu savol ochiq qolmoqda. Shu narsa aniqki, fan, ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida, doim jamiyatda shakllangan madaniy an’nalarga, qabul qilingan qadriyatlar va me’yorlarga tayanadi. Ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida tushuniladigan fan jamiyat mulkiga aylangan va ijtimoiy xotirada saqlanayotgan bilimlarni o‘zlashtirmasdan rivojlana olmaydi. Fanning madaniy mohiyati uning axloqiy tamoyillar va qadriyatlar bilan boyib borishiga sabab bo‘ladi. Fan etosining yangi imkoniyatlari intellektual va ijtimoiy mas’uliyat muammosi, qarorlar qabul qilishning shaxsiy jihatlari, ilmiy hamjamiyat va jamoadagi ma’naviy muhit muammolarida namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy-madaniy hodisa sifatidagi fanni tushuntirishning mushkulligi shu bilan izohlanadiki, fan o‘z erkinligidan voz kechmaydi va ijtimoiy munosabatlar kontekstiga butunlay singib ketmaydi. Fan, hech shubhasiz, «kommunitar (kollektiv) korxona»dir. Biron-bir olim o‘z hamkasblarining yutuqlariga, odamzotning umumiy xotirasiga tayanmasligi mumkin emas. Fan juda ko‘p odamlarning hamkorligini talab qiladi, u intersub’ektivdir.  
 
Ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida tushuniladigan fan sivilizatsion rivojlanish 
tipi bilan taqqoslashni nazarda tutadi. A.Toynbi taklif qilgan tasnifga ko‘ra 
sivilizatsiyaning 21 tipi farqlanadi. Eng umumiy yondashuv sivilizatsiyalarning 
ikki xili: an’anaviy va texnogen sivilizatsiyalarni hisobga olib, umumiy 
sivilizatsion farqlashni taklif qiladi. Texnogen sivilizatsiyalar XV-XVII asrlarda 
Yevropa mintaqasida texnogen jamiyatlar paydo bo‘lishi munosabati bilan yuzaga 
kelgan. Ayrim an’anaviy jamiyatlar texnogen jamiyatlarga qo‘shilib ketgan, 
ayrimlari esa, texnogen va an’anaviy mo‘ljallar o‘rtasida rivojlanib, aralash 
xususiyat kasb etgan.  
Texnogen rivojlanishning madaniy matritsasi uch bosqich: oldindustrial, 
industrial va postindustrial bosqichlardan o‘tadi. Texnika va texnologiyaning 
rivojlanishi uning muhim ko‘rsatkichiga aylanadi. Rivojlanishning texnogen tipi – 
bu tabiiy muhitning jadal sur’atlarda o‘zgarishi, uning odamlar ijtimoiy 
aloqalarining faol o‘zgarishi bilan birikishidir. Texnogen sivilizatsiya yuzaga 
kelganiga 300 yildan sal ko‘proq vaqt bo‘lgan. U ancha agressiv bo‘lib, ko‘pgina 
eski madaniy an’analarning halokatiga sabab bo‘ladi. Tashqi dunyo inson faoliyati 
maydoniga aylanadi. Inson o‘zgartiruvchi va zabt etuvchi faoliyatga turtki 
beruvchi markaz sifatida amal qiladi. «Kuch» tushunchasi ishtirokidagi umumiy 
madaniy munosabatlar tavsifi shundan kelib chiqadi: ishlab chiqarish kuchlari, 
ilmiy kuchlar, intellektual kuchlar va h.k. 
An’anaviy va texnogen jamiyatlarda shaxs erkinligi muammosiga nisbatan 
munosabat ham har xildir. An’anaviy jamiyatga shaxs erkinligi umuman xos emas, 
shaxs imkoniyatlarini faqat muayyan korporatsiyaga mansublik orqali, korporativ 
aloqalar elementi sifatida ro‘yobga chiqarish mumkin.  
Texnogen jamiyatda har xil ijtimoiy birliklar va madaniy an’analar bilan 
o‘zaro munosabatlarga kirishish imkonini beruvchi shaxs erkinligi himoya 
qilinadi. Inson faol mavjudot sifatida tushuniladi. Uning faoliyati ekstensiv bo‘lib, 
sirtga, tashqi dunyo va tabiatni bo‘ysundirish va o‘zgartirishga qaratiladi. Biroq 
tabiat har xil texnogen mashg‘ulotlar uchun tubsiz rezervuar bo‘lishi mumkin 
Ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida tushuniladigan fan sivilizatsion rivojlanish tipi bilan taqqoslashni nazarda tutadi. A.Toynbi taklif qilgan tasnifga ko‘ra sivilizatsiyaning 21 tipi farqlanadi. Eng umumiy yondashuv sivilizatsiyalarning ikki xili: an’anaviy va texnogen sivilizatsiyalarni hisobga olib, umumiy sivilizatsion farqlashni taklif qiladi. Texnogen sivilizatsiyalar XV-XVII asrlarda Yevropa mintaqasida texnogen jamiyatlar paydo bo‘lishi munosabati bilan yuzaga kelgan. Ayrim an’anaviy jamiyatlar texnogen jamiyatlarga qo‘shilib ketgan, ayrimlari esa, texnogen va an’anaviy mo‘ljallar o‘rtasida rivojlanib, aralash xususiyat kasb etgan. Texnogen rivojlanishning madaniy matritsasi uch bosqich: oldindustrial, industrial va postindustrial bosqichlardan o‘tadi. Texnika va texnologiyaning rivojlanishi uning muhim ko‘rsatkichiga aylanadi. Rivojlanishning texnogen tipi – bu tabiiy muhitning jadal sur’atlarda o‘zgarishi, uning odamlar ijtimoiy aloqalarining faol o‘zgarishi bilan birikishidir. Texnogen sivilizatsiya yuzaga kelganiga 300 yildan sal ko‘proq vaqt bo‘lgan. U ancha agressiv bo‘lib, ko‘pgina eski madaniy an’analarning halokatiga sabab bo‘ladi. Tashqi dunyo inson faoliyati maydoniga aylanadi. Inson o‘zgartiruvchi va zabt etuvchi faoliyatga turtki beruvchi markaz sifatida amal qiladi. «Kuch» tushunchasi ishtirokidagi umumiy madaniy munosabatlar tavsifi shundan kelib chiqadi: ishlab chiqarish kuchlari, ilmiy kuchlar, intellektual kuchlar va h.k. An’anaviy va texnogen jamiyatlarda shaxs erkinligi muammosiga nisbatan munosabat ham har xildir. An’anaviy jamiyatga shaxs erkinligi umuman xos emas, shaxs imkoniyatlarini faqat muayyan korporatsiyaga mansublik orqali, korporativ aloqalar elementi sifatida ro‘yobga chiqarish mumkin. Texnogen jamiyatda har xil ijtimoiy birliklar va madaniy an’analar bilan o‘zaro munosabatlarga kirishish imkonini beruvchi shaxs erkinligi himoya qilinadi. Inson faol mavjudot sifatida tushuniladi. Uning faoliyati ekstensiv bo‘lib, sirtga, tashqi dunyo va tabiatni bo‘ysundirish va o‘zgartirishga qaratiladi. Biroq tabiat har xil texnogen mashg‘ulotlar uchun tubsiz rezervuar bo‘lishi mumkin  
 
emas, chunki inson faoliyati azaldan biosfera dominanti emas, balki uning 
komponenti hisoblanadi.  
 
1.2.Fan taraqqiyotiga oid yondoshuvlar tasnifi.  
 
Fan tarixining empirik bazasini o‘tmishdagi ilmiy matnlar, kitoblar, jurnal 
maqolalari, olimlarning o‘zaro yozgan xatlari, nashr qilinmagan qo‘lyozmalar va 
h.k. tashkil qiladi. Lekin, bu bilan fan tarixchisi o‘z tadqiqoti uchun yetarli 
materialga ega bo‘la oladimi? Yo‘q, chunki olim biror narsani kashf qilganda, uni 
yolg‘on xulosalarga olib kelgan turli xato yo‘llarni unutishga harakat qiladi va 
bunda tarixni ob’ektiv o‘rganishga harakat qiladi. 
Agar tarixiy ilmiy tadqiqot ob’ekti o‘tmish bo‘lsa unda bunday tadqiqot 
doimo ob’ektivlikka da’vo qilishga intiladi. Barcha tarixchilar kabi fan 
tarixchilariga ham tadqiqotlarda asos bo‘ladigan, bir-biridan farq qiladigan ikki 
yo‘nalish ma’lum: prezentizm (o‘tmishni hozirgi zamon tilida tushuntirilishi) va 
antikvarizm (o‘tmishning to‘liq manzarasini hozirgi zamonga bog‘lamasdan 
tiklash). Hozirgi kunda fanda umuman foydalanilmagan o‘zga tarix, madaniyat, 
tafakkur uslubi, o‘zga bilimni o‘rganar ekan, fan tarixchisi o‘z davrining 
in’ikosinigina tiklashga harakat qilmayotganmikan? Bu ma’noda prezentizm ham, 
antikvarizm ham fan tarixchilari e’tirof qilgan bartaraf qilib bo‘lmaydigan 
qiyinchiliklarga duch keladi.  Zero, o‘tmishni hozirgi zamon tilida tushuntirish  
mafkuraning tazyiqi ostida qolishni ifodalasa, o‘tmishni hozirgi zamonga 
bog‘lamasdan tiklash  tarixiy vorisiylikni inkor qiladi. ( tarixiy vaoqealardan 
misollar keltiring). 
Fan taraqqiyoti haqidagi tarixiy tadqiqotlarda o‘ziga xos iz qoldirgan yana 
ikki oqim XX asrning 30 yillarida paydo bo‘ldi. 1931 yildagi jahon 
faylasuflarining 
Londonda 
o‘tkazilgan 
kongressida 
B.M.Gassen 
Nyuton 
mexanikasining ijtimoiy-iqtisodiy ildizlari haqida ma’ruza qiladi. Bu ma’ruza 
kongress ishtirokchilarida katta taassurot qoldiradi va u fan tarixi bilan 
emas, chunki inson faoliyati azaldan biosfera dominanti emas, balki uning komponenti hisoblanadi. 1.2.Fan taraqqiyotiga oid yondoshuvlar tasnifi. Fan tarixining empirik bazasini o‘tmishdagi ilmiy matnlar, kitoblar, jurnal maqolalari, olimlarning o‘zaro yozgan xatlari, nashr qilinmagan qo‘lyozmalar va h.k. tashkil qiladi. Lekin, bu bilan fan tarixchisi o‘z tadqiqoti uchun yetarli materialga ega bo‘la oladimi? Yo‘q, chunki olim biror narsani kashf qilganda, uni yolg‘on xulosalarga olib kelgan turli xato yo‘llarni unutishga harakat qiladi va bunda tarixni ob’ektiv o‘rganishga harakat qiladi. Agar tarixiy ilmiy tadqiqot ob’ekti o‘tmish bo‘lsa unda bunday tadqiqot doimo ob’ektivlikka da’vo qilishga intiladi. Barcha tarixchilar kabi fan tarixchilariga ham tadqiqotlarda asos bo‘ladigan, bir-biridan farq qiladigan ikki yo‘nalish ma’lum: prezentizm (o‘tmishni hozirgi zamon tilida tushuntirilishi) va antikvarizm (o‘tmishning to‘liq manzarasini hozirgi zamonga bog‘lamasdan tiklash). Hozirgi kunda fanda umuman foydalanilmagan o‘zga tarix, madaniyat, tafakkur uslubi, o‘zga bilimni o‘rganar ekan, fan tarixchisi o‘z davrining in’ikosinigina tiklashga harakat qilmayotganmikan? Bu ma’noda prezentizm ham, antikvarizm ham fan tarixchilari e’tirof qilgan bartaraf qilib bo‘lmaydigan qiyinchiliklarga duch keladi. Zero, o‘tmishni hozirgi zamon tilida tushuntirish mafkuraning tazyiqi ostida qolishni ifodalasa, o‘tmishni hozirgi zamonga bog‘lamasdan tiklash tarixiy vorisiylikni inkor qiladi. ( tarixiy vaoqealardan misollar keltiring). Fan taraqqiyoti haqidagi tarixiy tadqiqotlarda o‘ziga xos iz qoldirgan yana ikki oqim XX asrning 30 yillarida paydo bo‘ldi. 1931 yildagi jahon faylasuflarining Londonda o‘tkazilgan kongressida B.M.Gassen Nyuton mexanikasining ijtimoiy-iqtisodiy ildizlari haqida ma’ruza qiladi. Bu ma’ruza kongress ishtirokchilarida katta taassurot qoldiradi va u fan tarixi bilan  
 
shug‘ullanuvchi ingliz faylasuflarini ikki guruhga bo‘ladi. G‘arb fani tarixida 
paydo bo‘lgan bu yo‘nalishlar eksternalizm va internalizmdir. 
Internalizm va eksternalizm. Ilmiy bilimning o‘sish yo‘llari va 
yo‘nalishlarini qaysi omillar belgilaydi? Fanning rivojlanish mantiqi nima bilan 
belgilanadi? Bu savollarga javob topish yo‘lidagi harakatlar ikki tarixiy-
metodologik yondashuv – internalizm va eksternalizm o‘rtasida bahs-
munozaralarga sabab bo‘ldi. Ingliz fizik va fanshunos olimi J.Bernal (1901-1971) 
«Fanning ijtimoiy funksiyalari», «Fan va jamiyat», «Jamiyat tarixida fan» kabi 
maqolalarini nashr qiladi va eksternalizmga asos soladi. Bu yo‘nalish 
namoyondalari E.Silzel, R.Merton, A.Krombi, S.Lippi va h.k. fan taraqqiyoti va 
ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar orasida o‘zaro bog‘liqlik borligini asoslashga 
harakat qilganlar. Ya’ni, eksternalizm tamoyiliga ko‘ra fanning rivojlanishi tashqi 
determinatsiya bilan tavsiflanadi, ya’ni tashqi, ijtimoiy-tarixiy omillar ta’siri bilan 
belgilanadi  
Fan tarixi haqidagi eksternalizm konsepsiyasi ba’zi fanshunos olimlar 
orasida norozilikni uyg‘otadi va unga qarama-qarshi internalizm, ya’ni immanent 
konsepsiya shakllanadi. Internalizm vakillari A.Koyre, Dj.Prayz, R.Xoll, 
Dj.Rendell, Dj.Agassi va boshqalar fikriga ko‘ra, fan ijtimoiy voqelikdagi tashqi 
ta’sir vositasida emas, balki o‘zining ichki evolyusiyasi, tafakkur uslubining ijodiy 
salohiyati natijasida rivojlanadi.  Demak internalizm tamoyiliga ko‘ra: fanning 
rivojlanishi ichki determinatsiya bilan tavsiflanadi, ya’ni ilmiy bilishga ichdan xos 
bo‘lgan qonuniyatlar bilan belgilanadi.  
Internalistlar g‘oyalar faqat g‘oyalardan kelib chiqishini ta’kidlaydilar. 
Ularning fikricha, g‘oyalar paydo bo‘lishining tadrijiy ketma-ketligi mavjud. Bu 
ketma-ketlikni buzishga hech qanday tashqi ta’sirlar qodir emas. Fan 
rivojlanishining ichki determinatsiyasi yana shu bilan ham belgilanadiki, 
eksperimental tadqiqotlar uchun maxsus apparatura talab etiladi, uni yaratish 
uchun esa metallar va boshqa xil materiallarning xossalari, ularga ishlov berish 
usullari, mexanik, kimyoviy, elektrik, optik va boshqa jarayonlar haqida ilmiy 
bilimlarning zaruriy darajasiga erishish talab etiladi.  
shug‘ullanuvchi ingliz faylasuflarini ikki guruhga bo‘ladi. G‘arb fani tarixida paydo bo‘lgan bu yo‘nalishlar eksternalizm va internalizmdir. Internalizm va eksternalizm. Ilmiy bilimning o‘sish yo‘llari va yo‘nalishlarini qaysi omillar belgilaydi? Fanning rivojlanish mantiqi nima bilan belgilanadi? Bu savollarga javob topish yo‘lidagi harakatlar ikki tarixiy- metodologik yondashuv – internalizm va eksternalizm o‘rtasida bahs- munozaralarga sabab bo‘ldi. Ingliz fizik va fanshunos olimi J.Bernal (1901-1971) «Fanning ijtimoiy funksiyalari», «Fan va jamiyat», «Jamiyat tarixida fan» kabi maqolalarini nashr qiladi va eksternalizmga asos soladi. Bu yo‘nalish namoyondalari E.Silzel, R.Merton, A.Krombi, S.Lippi va h.k. fan taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar orasida o‘zaro bog‘liqlik borligini asoslashga harakat qilganlar. Ya’ni, eksternalizm tamoyiliga ko‘ra fanning rivojlanishi tashqi determinatsiya bilan tavsiflanadi, ya’ni tashqi, ijtimoiy-tarixiy omillar ta’siri bilan belgilanadi Fan tarixi haqidagi eksternalizm konsepsiyasi ba’zi fanshunos olimlar orasida norozilikni uyg‘otadi va unga qarama-qarshi internalizm, ya’ni immanent konsepsiya shakllanadi. Internalizm vakillari A.Koyre, Dj.Prayz, R.Xoll, Dj.Rendell, Dj.Agassi va boshqalar fikriga ko‘ra, fan ijtimoiy voqelikdagi tashqi ta’sir vositasida emas, balki o‘zining ichki evolyusiyasi, tafakkur uslubining ijodiy salohiyati natijasida rivojlanadi. Demak internalizm tamoyiliga ko‘ra: fanning rivojlanishi ichki determinatsiya bilan tavsiflanadi, ya’ni ilmiy bilishga ichdan xos bo‘lgan qonuniyatlar bilan belgilanadi. Internalistlar g‘oyalar faqat g‘oyalardan kelib chiqishini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, g‘oyalar paydo bo‘lishining tadrijiy ketma-ketligi mavjud. Bu ketma-ketlikni buzishga hech qanday tashqi ta’sirlar qodir emas. Fan rivojlanishining ichki determinatsiyasi yana shu bilan ham belgilanadiki, eksperimental tadqiqotlar uchun maxsus apparatura talab etiladi, uni yaratish uchun esa metallar va boshqa xil materiallarning xossalari, ularga ishlov berish usullari, mexanik, kimyoviy, elektrik, optik va boshqa jarayonlar haqida ilmiy bilimlarning zaruriy darajasiga erishish talab etiladi.  
 
Internalizm ijtimoiy sharoitlar fanning rivojlanish jarayoniga ta’sir 
ko‘rsatishini, albatta, inkor etmaydi, lekin bu ta’sirni ahamiyatga molik emas deb 
hisoblaydi.  
Eksternalistlar esa, aksincha, fan rivojlanishining ijtimoiy sharoitlariga 
tayangan holda mazkur rivojlanish sabablarini tushunish mumkin emasligini 
ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, fan jamiyat faoliyatining mahsulidir, u ijtimoiy 
mehnat tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Har qanday ijtimoiy mehnat kabi, ilmiy 
faoliyat ham jamiyat ehtiyojlarini qondirishga qaratiladi. Fan o‘z rivojlanishining 
alohida qonuniyatlariga ega ekanligini eksternalistlar tan oladilar. Ammo uning 
rivojlanish jarayonini harakatlantiruvchi kuchlar – bu ijtimoiy ehtiyojlardir. 
Olimlarni turli-tuman muammolar qiziqtirishi mumkin, lekin har bir tarixiy davrda 
fan rivojlanishining umumiy yo‘nalishi oxir-oqibatda jamiyat ehtiyojlari bilan 
bog‘liq vazifalarni yechishga qaratilgan.  
Masalan, qadimgi Misrda geometriyaning rivojlanishi har yili Nil 
daryosining toshqinidan so‘ng yer maydonlarining chegaralarini o‘rnatish 
zaruriyati bilan belgilangan («geometriya» so‘zining o‘zi aslida «er o‘lchash» 
degan ma’noni anglatadi). Yangi davrda matematika va mexanikaning taraqqiyoti 
mashinada ishlab chiqarishning vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Siyosiy 
iqtisod bozor iqtisodiyotining rivojlanish ehtiyojlarini qondirish uchun yaratilgan 
fan sifatida e’tirof etiladi.  
Internalistlar 
ilmiy 
bilimning 
kumulyativistik 
talqinini 
qo‘llab-
quvvatlashga moyil bo‘lsalar, eksternalizmga antikumulyativistik qarashlarning 
tarafdorlari moyildirlar. Kun va Feyerabend g‘oyalarida ilmiy hamjamiyat 
qarashlarining shakllanishida va uning yangi ilmiy nazariyalar va paradigmalarga 
o‘tishini asoslashda ijtimoiy-tarixiy va psixologik omillar birinchi darajali 
ahamiyat kasb etadi.  
Eksternalistlar internalistlarni fanga jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi rolini 
kamsitishda ayblaydilar. Ularning fikricha, internalizm ilmiy bilimlarning o‘sishiga 
«shaxssiz» jarayon sifatida qaraydi, aslida bu jarayonga tarixan konkret jamiyat 
a’zolari sanalgan fan bunyodkorlarida shakllanuvchi ijtimoiy-siyosiy, madaniy va 
Internalizm ijtimoiy sharoitlar fanning rivojlanish jarayoniga ta’sir ko‘rsatishini, albatta, inkor etmaydi, lekin bu ta’sirni ahamiyatga molik emas deb hisoblaydi. Eksternalistlar esa, aksincha, fan rivojlanishining ijtimoiy sharoitlariga tayangan holda mazkur rivojlanish sabablarini tushunish mumkin emasligini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, fan jamiyat faoliyatining mahsulidir, u ijtimoiy mehnat tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Har qanday ijtimoiy mehnat kabi, ilmiy faoliyat ham jamiyat ehtiyojlarini qondirishga qaratiladi. Fan o‘z rivojlanishining alohida qonuniyatlariga ega ekanligini eksternalistlar tan oladilar. Ammo uning rivojlanish jarayonini harakatlantiruvchi kuchlar – bu ijtimoiy ehtiyojlardir. Olimlarni turli-tuman muammolar qiziqtirishi mumkin, lekin har bir tarixiy davrda fan rivojlanishining umumiy yo‘nalishi oxir-oqibatda jamiyat ehtiyojlari bilan bog‘liq vazifalarni yechishga qaratilgan. Masalan, qadimgi Misrda geometriyaning rivojlanishi har yili Nil daryosining toshqinidan so‘ng yer maydonlarining chegaralarini o‘rnatish zaruriyati bilan belgilangan («geometriya» so‘zining o‘zi aslida «er o‘lchash» degan ma’noni anglatadi). Yangi davrda matematika va mexanikaning taraqqiyoti mashinada ishlab chiqarishning vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Siyosiy iqtisod bozor iqtisodiyotining rivojlanish ehtiyojlarini qondirish uchun yaratilgan fan sifatida e’tirof etiladi. Internalistlar ilmiy bilimning kumulyativistik talqinini qo‘llab- quvvatlashga moyil bo‘lsalar, eksternalizmga antikumulyativistik qarashlarning tarafdorlari moyildirlar. Kun va Feyerabend g‘oyalarida ilmiy hamjamiyat qarashlarining shakllanishida va uning yangi ilmiy nazariyalar va paradigmalarga o‘tishini asoslashda ijtimoiy-tarixiy va psixologik omillar birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Eksternalistlar internalistlarni fanga jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi rolini kamsitishda ayblaydilar. Ularning fikricha, internalizm ilmiy bilimlarning o‘sishiga «shaxssiz» jarayon sifatida qaraydi, aslida bu jarayonga tarixan konkret jamiyat a’zolari sanalgan fan bunyodkorlarida shakllanuvchi ijtimoiy-siyosiy, madaniy va  
 
dunyoqarashga doir mo‘ljallar hamda ularning individual shaxsiy-psixologik 
fazilatlari, aql va iste’dod xususiyatlari kuchli ta’sir ko‘rsatishini e’tiborga 
olmaydi. Fanga internalistik yondashuv nima uchun ilmiy bilimlarning o‘sishi 
tarixan mutanosib emasligini, nima sababdan u ayrim mamlakatlarda jadal 
sur’atlarda kechishi va ayni vaqtda ba’zi mamlakatlarda hech qanday ilmiy 
yutuqlar qo‘lga kiritilmasligini tushunish imkoniyatini bermaydi.   
Masalan, antik Gresiyada ilmiy-falsafiy tafakkurning misli ko‘rilmagan 
darajada rivojlanishini nima bilan tushuntirish mumkin? Nima uchun algebra 
xristian mamlakatlarida emas, balki arab dunyosida paydo bo‘lgan? Nima uchun 
XVI-XVII asrlardagi ilmiy inqilob Sharqda emas, balki Yevropada yuz bergan, 
axir Xitoy, Hindiston, arab davlatlari o‘z vaqtida madaniy rivojlanishda 
Yevropadan ancha oldinda bo‘lgan-ku? Bunday savollarga internalistlar javob bera 
olmaydilar, chunki bu yerda sabablarni fan ichida emas, balki fan mavjudligining 
ijtimoiy sabablaridan izlash kerak.  
Bunga javoban internalistlar eksternalizm fan yutuqlarining noilmiy 
omillarga bog‘liqligini bir yoqlama va yuzaki talqin qilishini vaj qilib ko‘rsatadilar. 
Ular fan yutuqlarining o‘zi ham ijtimoiy ehtiyojlarning shakllanishiga ta’sir 
ko‘rsatishini e’tiborga olmaydilar. Ular ilmiy g‘oyalarning rivojlanish mantiqini 
hamda o‘zi yechayotgan vazifalar doirasini o‘zi tanlaydigan olimning ilmiy 
tadqiqot erkinligini e’tibordan soqit etadilar.  
Ijtimoiy ehtiyojlar fanni o‘z imkoniyatlari chegarasidan chetga chiqishga 
majbur eta olmaydi. Ijtimoiy buyurtma fan faqat u tabiat qonunlariga zid 
bo‘lmagan va ilmiy bilim rivojlanishining ichki mexanizmlari uni mazkur 
buyurtmani bajarish uchun zaruriy holatga olib kelgan taqdirdagina bajarishi 
mumkin.  
Masalan, o‘rta asrlar Yevropasida o‘latga qarshi kurash vositalariga ehtiyoj 
juda kuchli bo‘lsa-da, fan bu ijtimoiy ehtiyojni qondirishga ojiz bo‘lgan. Suv 
toshqini va zilzilalarni bashorat qilish va ularning oldini olish asrlar mobaynida 
muhim ijtimoiy vazifa bo‘lib kelmoqda. Fan bu vazifani ham hanuzgacha yecha 
olgani yo‘q.  
dunyoqarashga doir mo‘ljallar hamda ularning individual shaxsiy-psixologik fazilatlari, aql va iste’dod xususiyatlari kuchli ta’sir ko‘rsatishini e’tiborga olmaydi. Fanga internalistik yondashuv nima uchun ilmiy bilimlarning o‘sishi tarixan mutanosib emasligini, nima sababdan u ayrim mamlakatlarda jadal sur’atlarda kechishi va ayni vaqtda ba’zi mamlakatlarda hech qanday ilmiy yutuqlar qo‘lga kiritilmasligini tushunish imkoniyatini bermaydi. Masalan, antik Gresiyada ilmiy-falsafiy tafakkurning misli ko‘rilmagan darajada rivojlanishini nima bilan tushuntirish mumkin? Nima uchun algebra xristian mamlakatlarida emas, balki arab dunyosida paydo bo‘lgan? Nima uchun XVI-XVII asrlardagi ilmiy inqilob Sharqda emas, balki Yevropada yuz bergan, axir Xitoy, Hindiston, arab davlatlari o‘z vaqtida madaniy rivojlanishda Yevropadan ancha oldinda bo‘lgan-ku? Bunday savollarga internalistlar javob bera olmaydilar, chunki bu yerda sabablarni fan ichida emas, balki fan mavjudligining ijtimoiy sabablaridan izlash kerak. Bunga javoban internalistlar eksternalizm fan yutuqlarining noilmiy omillarga bog‘liqligini bir yoqlama va yuzaki talqin qilishini vaj qilib ko‘rsatadilar. Ular fan yutuqlarining o‘zi ham ijtimoiy ehtiyojlarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatishini e’tiborga olmaydilar. Ular ilmiy g‘oyalarning rivojlanish mantiqini hamda o‘zi yechayotgan vazifalar doirasini o‘zi tanlaydigan olimning ilmiy tadqiqot erkinligini e’tibordan soqit etadilar. Ijtimoiy ehtiyojlar fanni o‘z imkoniyatlari chegarasidan chetga chiqishga majbur eta olmaydi. Ijtimoiy buyurtma fan faqat u tabiat qonunlariga zid bo‘lmagan va ilmiy bilim rivojlanishining ichki mexanizmlari uni mazkur buyurtmani bajarish uchun zaruriy holatga olib kelgan taqdirdagina bajarishi mumkin. Masalan, o‘rta asrlar Yevropasida o‘latga qarshi kurash vositalariga ehtiyoj juda kuchli bo‘lsa-da, fan bu ijtimoiy ehtiyojni qondirishga ojiz bo‘lgan. Suv toshqini va zilzilalarni bashorat qilish va ularning oldini olish asrlar mobaynida muhim ijtimoiy vazifa bo‘lib kelmoqda. Fan bu vazifani ham hanuzgacha yecha olgani yo‘q.  
 
«Internalizm – eksternalizm» jumbog‘i yechib bo‘lmaydigan jumbog‘ 
emas. Uni faqat mazkur yo‘nalishlar doirasida ilgari surilayotgan g‘oyalar 
mutlaqlashtirilgan holdagina yechib bo‘lmaydi. Ammo ikkala oqim vakillari 
o‘rtasidagi munozaralarda  fan rivojlanishi ichki va tashqi determinatsiyasining 
dialektik birligi manzarasi namoyon bo‘ladi. Bular fanning qo‘shimchalilik 
munosabatida bo‘lgan harakatlantiruvchi kuchlaridir.  
Ichki determinatsiya ilmiy g‘oyalarning rivojlanishi va ilmiy bilimlarning 
bir 
darajasidan 
boshqa 
darajasiga 
o‘tish 
mantiqini, 
fan 
rivojlanish 
bosqichlarining tadrijiyligini, ilmiy tadqiqotlar (kashfiyotlar, loyihalar, empirik 
ma’lumotlar, nazariy tizimlar) natijalarining ob’ektiv mazmunini belgilaydi. 
Tashqi determinatsiya u yoki bu ijtimoiy sharoitlarda ilmiy bilimlar 
rivojlanishining yetakchi tendensiyalarini, fanni rivojlantirishning ustuvor 
yo‘nalishlarini tanlashni, uning rivojlanish sur’atlarini, fan maqsadlari va 
ideallarini, uning madaniyatdagi o‘rni va ahamiyatini qanday talqin qilishni 
belgilaydi. Bunda ichki va tashqi omillar bir-biri bilan birikishi va o‘zaro aloqaga 
kirishishini, fanning rivojlanish jarayonining tarixan belgilangan rang-barang 
stimullari, shakllari va mexanizmlarini yaratishini e’tiborga olish zarur.  
Eksternalizm va internalizm yo‘nalishi namoyondalari uchun umumiy 
bo‘lgan fikrga ko‘ra, fan o‘rta asrlardan Yangi davrga o‘tish jarayonidagi 
madaniyat tarixidagi olamshumul voqeadir. Pozitivizmning fan haqidagi fikrlariga 
qarshi o‘laroq, ular ilmiy metod insonda ob’ektiv voqelikni idrok qilishning tabiiy 
vositasi emas, balki har xil omillar ta’sirida shakllanishini ta’kidlaydilar, biroq bu 
omillarni ular turlicha tushunadilar. Masalan, eksternalizm vakillari E.Silzel va 
Dj.Nidam bu omillarni kapitalizm paydo bo‘lishi hamda shakllanishi davrida 
hunarmandlarning yuqori tabaqalari va universitet olimlari faoliyati o‘rtasidagi 
ijtimoiy to‘siqni bartaraf etish bilan bog‘liq, deb hisoblaydilar. R.Merton ilmiy 
metodning alohida jihatlari ratsionalizm va empirizmni protestant etikasi ta’sirida 
shakllangan, deb hisoblaydi. Fransuz faylasufi, fanshunos olim, internalist A.Koyre 
(1892-1964) tafakkur uslubini tubdan qayta qurish fan paydo bo‘lishining omili, 
deb hisoblaydi. Bu qayta qurishni u ierarxik tartibli dunyo sifatidagi Kosmos 
«Internalizm – eksternalizm» jumbog‘i yechib bo‘lmaydigan jumbog‘ emas. Uni faqat mazkur yo‘nalishlar doirasida ilgari surilayotgan g‘oyalar mutlaqlashtirilgan holdagina yechib bo‘lmaydi. Ammo ikkala oqim vakillari o‘rtasidagi munozaralarda fan rivojlanishi ichki va tashqi determinatsiyasining dialektik birligi manzarasi namoyon bo‘ladi. Bular fanning qo‘shimchalilik munosabatida bo‘lgan harakatlantiruvchi kuchlaridir. Ichki determinatsiya ilmiy g‘oyalarning rivojlanishi va ilmiy bilimlarning bir darajasidan boshqa darajasiga o‘tish mantiqini, fan rivojlanish bosqichlarining tadrijiyligini, ilmiy tadqiqotlar (kashfiyotlar, loyihalar, empirik ma’lumotlar, nazariy tizimlar) natijalarining ob’ektiv mazmunini belgilaydi. Tashqi determinatsiya u yoki bu ijtimoiy sharoitlarda ilmiy bilimlar rivojlanishining yetakchi tendensiyalarini, fanni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini tanlashni, uning rivojlanish sur’atlarini, fan maqsadlari va ideallarini, uning madaniyatdagi o‘rni va ahamiyatini qanday talqin qilishni belgilaydi. Bunda ichki va tashqi omillar bir-biri bilan birikishi va o‘zaro aloqaga kirishishini, fanning rivojlanish jarayonining tarixan belgilangan rang-barang stimullari, shakllari va mexanizmlarini yaratishini e’tiborga olish zarur. Eksternalizm va internalizm yo‘nalishi namoyondalari uchun umumiy bo‘lgan fikrga ko‘ra, fan o‘rta asrlardan Yangi davrga o‘tish jarayonidagi madaniyat tarixidagi olamshumul voqeadir. Pozitivizmning fan haqidagi fikrlariga qarshi o‘laroq, ular ilmiy metod insonda ob’ektiv voqelikni idrok qilishning tabiiy vositasi emas, balki har xil omillar ta’sirida shakllanishini ta’kidlaydilar, biroq bu omillarni ular turlicha tushunadilar. Masalan, eksternalizm vakillari E.Silzel va Dj.Nidam bu omillarni kapitalizm paydo bo‘lishi hamda shakllanishi davrida hunarmandlarning yuqori tabaqalari va universitet olimlari faoliyati o‘rtasidagi ijtimoiy to‘siqni bartaraf etish bilan bog‘liq, deb hisoblaydilar. R.Merton ilmiy metodning alohida jihatlari ratsionalizm va empirizmni protestant etikasi ta’sirida shakllangan, deb hisoblaydi. Fransuz faylasufi, fanshunos olim, internalist A.Koyre (1892-1964) tafakkur uslubini tubdan qayta qurish fan paydo bo‘lishining omili, deb hisoblaydi. Bu qayta qurishni u ierarxik tartibli dunyo sifatidagi Kosmos  
 
haqidagi antik tasavvurlarning parchalanishida ko‘radi. U kosmos g‘oyasi barcha 
narsalar aynan bitta reallik darajasiga tegishli bo‘lgan noaniq va cheksiz 
Universum (umumiylik) g‘oyasi bilan almashinadi deb hisoblaydi. A.Koyre 
fikricha Kosmos haqidagi bunday antik tasavvurlarning parchalanishi inson aqlida 
yuz bergan buyuk ilmiy revolyusiyadir. Fan taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi keyingi 
omil sifatida olim borliqning geometrizatsiyasini tushunadi, ya’ni Galileygacha 
bo‘lgan davr fizikasidagi borliqni Yevklid geometriyasidagi gomogen borliq bilan 
almashtiradi. Uning fikricha, kuzatish va eksperiment emas, (zero ularning fan 
taraqqiyotidagi ahamiyatini inkor qilmasada), balki aynan maxsus fan tilining 
yaratilishi eksperimentlar uchun zaruriy sharoit hisoblanadi (u uchun bu til 
matematika, xususan, geometriyadir). Koyre, fan shakllanishi davrigacha bo‘lgan 
ilmiy fikrni uch davrga bo‘lish mumkin, deb izohlaydi 
Ssientizm va antissietizm. Ba’zi bir ilmiy davralarda fanning roli va 
ahamiyatini mutlaqlashtiruvchi yondashuv mavjud bo‘lib, u “ijobiy”, “foydali” 
bilim sifatida fanni “mavhum” va “tajribaga asoslanmagan” falsafaga qarshi 
qo‘yadi. Bunday qarashlar ssientistik deb, nazariy tafakkur yo‘nalishi esa – 
ssientizm (lot. scientia va ingl. science – fan, bilim) deb ataladi. Csientizm fan 
texnika taraqqiyotining ijobiy jihatlarini mutlaqlashtiradi. Antissientizm falsafiy 
bilishni ilmiy bilishdan ajratadi, uni ilmiy bilish bilan muvofiq emas, deb e’lon 
qiladi, u oqilonalikni kamsitadi va mistika, intuitsiya, iroda va shu kabilarni 
mutlaqlashtiradi.  
Fanning mikrokonteksti va makrokonteksti. Davrimizga xos fanlararo 
tadqiqotlar har qanday natija jamoa kuch-g‘ayratining mahsuli ekanligiga urg‘u 
beradi. Biroq kommunitarlikning ijtimoiylikdan farqini tushunish uchun fan 
mikrokonteksti va makrokonteksti tushunchalarini ilmiy muomalaga kiritish lozim. 
Fanning mikrokonteksti u yoki bu davr sharoitida ishlayotgan ilmiy hamjamiyat 
xususiyatlariga fanning bog‘liqligini anglatadi. Fanning makrokonteksti  fan 
rivojlanuvchi kengroq ijtimoiy-madaniy muhitdagi bog‘liqliklar haqida bahs etadi; 
bu fan ijtimoiy mezonining ifodasidir. Boshqacha aytganda, har bir jamiyat o‘z 
ma’rifatli rivojlanish darajasiga mos keluvchi fanga ega bo‘ladi.  
haqidagi antik tasavvurlarning parchalanishida ko‘radi. U kosmos g‘oyasi barcha narsalar aynan bitta reallik darajasiga tegishli bo‘lgan noaniq va cheksiz Universum (umumiylik) g‘oyasi bilan almashinadi deb hisoblaydi. A.Koyre fikricha Kosmos haqidagi bunday antik tasavvurlarning parchalanishi inson aqlida yuz bergan buyuk ilmiy revolyusiyadir. Fan taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi keyingi omil sifatida olim borliqning geometrizatsiyasini tushunadi, ya’ni Galileygacha bo‘lgan davr fizikasidagi borliqni Yevklid geometriyasidagi gomogen borliq bilan almashtiradi. Uning fikricha, kuzatish va eksperiment emas, (zero ularning fan taraqqiyotidagi ahamiyatini inkor qilmasada), balki aynan maxsus fan tilining yaratilishi eksperimentlar uchun zaruriy sharoit hisoblanadi (u uchun bu til matematika, xususan, geometriyadir). Koyre, fan shakllanishi davrigacha bo‘lgan ilmiy fikrni uch davrga bo‘lish mumkin, deb izohlaydi Ssientizm va antissietizm. Ba’zi bir ilmiy davralarda fanning roli va ahamiyatini mutlaqlashtiruvchi yondashuv mavjud bo‘lib, u “ijobiy”, “foydali” bilim sifatida fanni “mavhum” va “tajribaga asoslanmagan” falsafaga qarshi qo‘yadi. Bunday qarashlar ssientistik deb, nazariy tafakkur yo‘nalishi esa – ssientizm (lot. scientia va ingl. science – fan, bilim) deb ataladi. Csientizm fan texnika taraqqiyotining ijobiy jihatlarini mutlaqlashtiradi. Antissientizm falsafiy bilishni ilmiy bilishdan ajratadi, uni ilmiy bilish bilan muvofiq emas, deb e’lon qiladi, u oqilonalikni kamsitadi va mistika, intuitsiya, iroda va shu kabilarni mutlaqlashtiradi. Fanning mikrokonteksti va makrokonteksti. Davrimizga xos fanlararo tadqiqotlar har qanday natija jamoa kuch-g‘ayratining mahsuli ekanligiga urg‘u beradi. Biroq kommunitarlikning ijtimoiylikdan farqini tushunish uchun fan mikrokonteksti va makrokonteksti tushunchalarini ilmiy muomalaga kiritish lozim. Fanning mikrokonteksti u yoki bu davr sharoitida ishlayotgan ilmiy hamjamiyat xususiyatlariga fanning bog‘liqligini anglatadi. Fanning makrokonteksti fan rivojlanuvchi kengroq ijtimoiy-madaniy muhitdagi bog‘liqliklar haqida bahs etadi; bu fan ijtimoiy mezonining ifodasidir. Boshqacha aytganda, har bir jamiyat o‘z ma’rifatli rivojlanish darajasiga mos keluvchi fanga ega bo‘ladi.  
 
Tadqiqotchilar fanning «tashqi» va «ichki» ijtimoiyligiga ishora qiladilar4. 
Fanga nisbatan siyosatni, uning rivojlanishini quvvatlash yoki tiyib turish 
usullarini belgilovchi u yoki bu tipdagi jamiyat va davlat faoliyatining ijtimoiy-
iqtisodiy, mafkuraviy va ma’naviy omillariga bog‘liqlik fanning «tashqi» 
ijtimoiyligini tashkil etadi. Olimning fikrlash va o‘z qobiliyatini namoyon etish 
uslubini boyituvchi ilmiy hamjamiyat va ayrim olimlar ichki mental mo‘ljallari, 
me’yorlari va qadriyatlarining ta’siri, davr xususiyatlariga bog‘liqlik «ichki» 
ijtimoiy haqidagi tasavvurni tashkil etadi.  
Fan taraqqiyotining asosiy omillari. Fan taraqqiyoti nima bilan belgilanadi, 
degan savolga javob izlashda nafaqat fan va ishlab chiqarishning munosabatlarini, 
balki boshqa ko‘plab omillarni ham qayd etish lozim. Ular orasida institutsional, 
intellektual, falsafiy, diniy va hatto estetik omillar bor. Shu sababli sanoat inqilobi, 
iqtisodiy o‘sish yoki tanazzul, barqarorlik yoki beqarorlikning siyosiy omillari 
ijtimoiy ongning boshqa shakllari tizimida fanning mavjudligini ko‘p jihatdan 
belgilovchi omillar sifatida tushunilishi lozim.  
 
1.3.Fanning funksiyalari.  
 
Fan funksiyalarining tasnifi muammosi hanuzgacha bahsli bo‘lib 
qolmoqda. Bu holat qisman fan o‘z zimmasiga yangi va yangi funksiyalarni olib 
rivojlangani, qisman u ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida amal qilib, ob’ektiv va 
shaxssiz qonuniyat haqida emas, balki fan-texnika taraqqiyotining barcha 
yutuqlarini amalga tatbiq etish haqida o‘ylay boshlagani bilan izohlanadi. Fanning 
ijtimoiy funksiyalari haqidagi masala alohida va ustuvor ahamiyatga ega muammo 
sifatida qayd etiladi.  
Fanning asosiy maqsadi doim ob’ektiv bilimlarni yaratish va tizimga solish 
bilan bog‘liq bo‘lgani tufayli, fanning zaruriy funksiyalari tarkibiga borliq 
jarayonlari va hodisalarini fanda kashf etilgan qonunlar asosida tavsiflash, 
tushuntirish va bashorat qilish kiritilgan. Fan, ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida, 
                                                 
4 Қаранг: Торосян В.Г. Концепции современного естествознания. – Краснодар, 1999. – 16-б. 
Tadqiqotchilar fanning «tashqi» va «ichki» ijtimoiyligiga ishora qiladilar4. Fanga nisbatan siyosatni, uning rivojlanishini quvvatlash yoki tiyib turish usullarini belgilovchi u yoki bu tipdagi jamiyat va davlat faoliyatining ijtimoiy- iqtisodiy, mafkuraviy va ma’naviy omillariga bog‘liqlik fanning «tashqi» ijtimoiyligini tashkil etadi. Olimning fikrlash va o‘z qobiliyatini namoyon etish uslubini boyituvchi ilmiy hamjamiyat va ayrim olimlar ichki mental mo‘ljallari, me’yorlari va qadriyatlarining ta’siri, davr xususiyatlariga bog‘liqlik «ichki» ijtimoiy haqidagi tasavvurni tashkil etadi. Fan taraqqiyotining asosiy omillari. Fan taraqqiyoti nima bilan belgilanadi, degan savolga javob izlashda nafaqat fan va ishlab chiqarishning munosabatlarini, balki boshqa ko‘plab omillarni ham qayd etish lozim. Ular orasida institutsional, intellektual, falsafiy, diniy va hatto estetik omillar bor. Shu sababli sanoat inqilobi, iqtisodiy o‘sish yoki tanazzul, barqarorlik yoki beqarorlikning siyosiy omillari ijtimoiy ongning boshqa shakllari tizimida fanning mavjudligini ko‘p jihatdan belgilovchi omillar sifatida tushunilishi lozim. 1.3.Fanning funksiyalari. Fan funksiyalarining tasnifi muammosi hanuzgacha bahsli bo‘lib qolmoqda. Bu holat qisman fan o‘z zimmasiga yangi va yangi funksiyalarni olib rivojlangani, qisman u ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida amal qilib, ob’ektiv va shaxssiz qonuniyat haqida emas, balki fan-texnika taraqqiyotining barcha yutuqlarini amalga tatbiq etish haqida o‘ylay boshlagani bilan izohlanadi. Fanning ijtimoiy funksiyalari haqidagi masala alohida va ustuvor ahamiyatga ega muammo sifatida qayd etiladi. Fanning asosiy maqsadi doim ob’ektiv bilimlarni yaratish va tizimga solish bilan bog‘liq bo‘lgani tufayli, fanning zaruriy funksiyalari tarkibiga borliq jarayonlari va hodisalarini fanda kashf etilgan qonunlar asosida tavsiflash, tushuntirish va bashorat qilish kiritilgan. Fan, ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida, 4 Қаранг: Торосян В.Г. Концепции современного естествознания. – Краснодар, 1999. – 16-б.  
 
ko‘p sonli munosabatlar, shu jumladan iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik, mafkuraviy, 
ijtimoiy-tashkiliy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Bilish faoliyati madaniyat 
borlig‘i bilan mushtarakdir.  
Haqiqiy bilimni yaratish funksiyasi fan binosini quruvchi asosiy funksiya 
hisoblanadi. U kichik funksiyalar: tavsiflash, tushuntirish, prognoz qilishga 
bo‘linadi.  
Fanning 
loyihalash-konstruksiyalash 
funksiyasi 
borliqni 
amalda 
o‘zgartirish bosqichidan oldin keladi va har qanday darajadagi intellektual 
izlanishning ajralmas qismi hisoblanadi. Loyihalash-konstruksiyalash funksiyasi 
mutlaqo yangi texnologiyalarni yaratish bilan bog‘liq bo‘lib, bu bizning 
davrimizda o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi5.  
Fanning madaniy-texnologik funksiyasi insonning bilish  faoliyati sub’ekti 
sifatida materialga ishlov berish, uni o‘zlashtirish va bilish jarayoniga jalb qilish 
bilan bog‘liqdir.  
Fanning madaniy funksiyasi faqat samarali natija, ya’ni ilmiy faoliyat 
natijalari madaniyatning umumiy salohiyatini ham tashkil etishi bilan bog‘liq 
emas. Fanning madaniy funksiyasi o‘zining protsessualligi bilan kuchli. U avvalo 
insonni faoliyat va bilish sub’ekti sifatida shakllantirishni nazarda tutadi. 
Individual bilishning o‘zi faqat madaniyatda qabul qilingan va mavjud bo‘lgan 
madaniylashtirilgan, ijtimoiy shakllarda amalga oshiriladi. Individga bilish 
vositalari va usullari tayyor holda taqdim etiladi. Individ ular bilan ijtimoiylashuv 
jarayonida tanishadi. Tarixan u yoki bu davrning kishilik jamiyati doimo borliqni 
o‘rganishning umumiy leksik vositalariga ham, umumiy vositalarga ham, maxsus 
tushunchalar va taomillarga ham ega bo‘lgan. Ilmiy bilim hayotga chuqur kirib, 
odamlar ongi va dunyoqarashini shakllantirishning muhim negizini tashkil etib, 
shaxsning shakllanishi yuz beruvchi ijtimoiy muhitning ajralmas tarkibiy qismiga 
aylandi.  
Fan jamiyatdagi jarayonlarni ijtimoiy tartibga solish funksiyasini bajaradi. 
U jamiyat ehtiyojlariga ta’sir ko‘rsatadi, oqilona boshqarishning zaruriy shartiga 
                                                 
5 Қаранг: Швырев В.С. Научное познание как деятельность. – М., 1984. – 12-б. 
ko‘p sonli munosabatlar, shu jumladan iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik, mafkuraviy, ijtimoiy-tashkiliy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Bilish faoliyati madaniyat borlig‘i bilan mushtarakdir. Haqiqiy bilimni yaratish funksiyasi fan binosini quruvchi asosiy funksiya hisoblanadi. U kichik funksiyalar: tavsiflash, tushuntirish, prognoz qilishga bo‘linadi. Fanning loyihalash-konstruksiyalash funksiyasi borliqni amalda o‘zgartirish bosqichidan oldin keladi va har qanday darajadagi intellektual izlanishning ajralmas qismi hisoblanadi. Loyihalash-konstruksiyalash funksiyasi mutlaqo yangi texnologiyalarni yaratish bilan bog‘liq bo‘lib, bu bizning davrimizda o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi5. Fanning madaniy-texnologik funksiyasi insonning bilish faoliyati sub’ekti sifatida materialga ishlov berish, uni o‘zlashtirish va bilish jarayoniga jalb qilish bilan bog‘liqdir. Fanning madaniy funksiyasi faqat samarali natija, ya’ni ilmiy faoliyat natijalari madaniyatning umumiy salohiyatini ham tashkil etishi bilan bog‘liq emas. Fanning madaniy funksiyasi o‘zining protsessualligi bilan kuchli. U avvalo insonni faoliyat va bilish sub’ekti sifatida shakllantirishni nazarda tutadi. Individual bilishning o‘zi faqat madaniyatda qabul qilingan va mavjud bo‘lgan madaniylashtirilgan, ijtimoiy shakllarda amalga oshiriladi. Individga bilish vositalari va usullari tayyor holda taqdim etiladi. Individ ular bilan ijtimoiylashuv jarayonida tanishadi. Tarixan u yoki bu davrning kishilik jamiyati doimo borliqni o‘rganishning umumiy leksik vositalariga ham, umumiy vositalarga ham, maxsus tushunchalar va taomillarga ham ega bo‘lgan. Ilmiy bilim hayotga chuqur kirib, odamlar ongi va dunyoqarashini shakllantirishning muhim negizini tashkil etib, shaxsning shakllanishi yuz beruvchi ijtimoiy muhitning ajralmas tarkibiy qismiga aylandi. Fan jamiyatdagi jarayonlarni ijtimoiy tartibga solish funksiyasini bajaradi. U jamiyat ehtiyojlariga ta’sir ko‘rsatadi, oqilona boshqarishning zaruriy shartiga 5 Қаранг: Швырев В.С. Научное познание как деятельность. – М., 1984. – 12-б.  
 
aylanadi. Har qanday yangilik dalillar bilan ilmiy asoslashni talab qiladi. Fanni 
madaniy-ijtimoiy tartibga solish mazkur jamiyatda shakllangan ta’lim va tarbiya 
tizimi orqali hamda tadqiqotchilik faoliyati va fan etosiga jamiyat a’zolarini jalb 
qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi.  
Fanni olimlar hamjamiyati rivojlantiradi. Shu sababli fan muayyan ijtimoiy 
va kasbiy tashkilotga, rivojlangan kommunikatsiyalar tizimiga ega bo‘ladi. Frensis 
Bekon o‘z davrida shunday deb qayd etgan edi: «Fanning takomillashuvini biron-
bir odamning qobiliyati yoki uddaburonligidan emas, balki bir-birining o‘rniga 
keluvchi ko‘plab avlodlarning izchil faoliyatidan kutish lozim». Olim – doim u 
yoki bu ijtimoiy-madaniy muhit vakili. Mavjud ilmiy-ijodiy imkoniyatlarga butun 
ijtimoiy-madaniy maydonning ta’siri fan preparatining «soflik» darajasini 
ko‘rsatadi.  
Fanda haqiqatni izlash, tanqid, bahs, munozara ham qo‘llab-quvvatlanadi. 
Olim o‘zining kasbiy mahoratini maqolalar, asarlar e’lon qilish, ilmiy davralarda 
ma’ruzalar bilan chiqish, fanga doir malakaviy talablarga javob berish orqali 
muttasil tasdiqlaydi va ko‘pincha o‘z opponentlari-hamkasblari bilan ham, 
jamoatchilik fikri bilan ham murakkab munosabatlarga kirishadi. Olim 
faoliyatining e’tirof etilishi unga ilmiy daraja va unvonlar berilishi bilan bog‘liq. 
Fanda eng nufuzli mukofot Nobel mukofoti hisoblanadi.  
Albatta, shaxsning ijodiy imkoniyatlari ro‘yobga chiqmasligi yoki ijtimoiy 
tizim bunga imkoniyat bermasligi ham mumkin. Biroq ixtiro qilish, biror yangi 
narsani kashf etishga jamiyat emas, balki faqat teran aql va zarur bilimlarga ega 
bo‘lgan individgina qodirdir.  
Fan va texnika taraqqiyoti davrida fanning o‘rni va ahamiyati tinimsiz o‘sib 
bordi. Natijada uni ichki differensiatsiyalashning yangi shkalasiga ehtiyoj tug‘ildi. 
Katta fanda ayrim olimlar evristik izlanish faoliyatiga – yangi g‘oyalarni ilgari 
surishga, ayrim olimlar analitik va eksplikatsion faoliyatga – mavjud g‘oyalarni 
asoslashga, ba’zim olimlar – ularni tekshirishga, yana bir toifa olimlar esa – 
olingan ilmiy bilimni amalga tatbiq etishga ko‘proq moyil ekanligi ayon bo‘lib 
qoldi.  
aylanadi. Har qanday yangilik dalillar bilan ilmiy asoslashni talab qiladi. Fanni madaniy-ijtimoiy tartibga solish mazkur jamiyatda shakllangan ta’lim va tarbiya tizimi orqali hamda tadqiqotchilik faoliyati va fan etosiga jamiyat a’zolarini jalb qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Fanni olimlar hamjamiyati rivojlantiradi. Shu sababli fan muayyan ijtimoiy va kasbiy tashkilotga, rivojlangan kommunikatsiyalar tizimiga ega bo‘ladi. Frensis Bekon o‘z davrida shunday deb qayd etgan edi: «Fanning takomillashuvini biron- bir odamning qobiliyati yoki uddaburonligidan emas, balki bir-birining o‘rniga keluvchi ko‘plab avlodlarning izchil faoliyatidan kutish lozim». Olim – doim u yoki bu ijtimoiy-madaniy muhit vakili. Mavjud ilmiy-ijodiy imkoniyatlarga butun ijtimoiy-madaniy maydonning ta’siri fan preparatining «soflik» darajasini ko‘rsatadi. Fanda haqiqatni izlash, tanqid, bahs, munozara ham qo‘llab-quvvatlanadi. Olim o‘zining kasbiy mahoratini maqolalar, asarlar e’lon qilish, ilmiy davralarda ma’ruzalar bilan chiqish, fanga doir malakaviy talablarga javob berish orqali muttasil tasdiqlaydi va ko‘pincha o‘z opponentlari-hamkasblari bilan ham, jamoatchilik fikri bilan ham murakkab munosabatlarga kirishadi. Olim faoliyatining e’tirof etilishi unga ilmiy daraja va unvonlar berilishi bilan bog‘liq. Fanda eng nufuzli mukofot Nobel mukofoti hisoblanadi. Albatta, shaxsning ijodiy imkoniyatlari ro‘yobga chiqmasligi yoki ijtimoiy tizim bunga imkoniyat bermasligi ham mumkin. Biroq ixtiro qilish, biror yangi narsani kashf etishga jamiyat emas, balki faqat teran aql va zarur bilimlarga ega bo‘lgan individgina qodirdir. Fan va texnika taraqqiyoti davrida fanning o‘rni va ahamiyati tinimsiz o‘sib bordi. Natijada uni ichki differensiatsiyalashning yangi shkalasiga ehtiyoj tug‘ildi. Katta fanda ayrim olimlar evristik izlanish faoliyatiga – yangi g‘oyalarni ilgari surishga, ayrim olimlar analitik va eksplikatsion faoliyatga – mavjud g‘oyalarni asoslashga, ba’zim olimlar – ularni tekshirishga, yana bir toifa olimlar esa – olingan ilmiy bilimni amalga tatbiq etishga ko‘proq moyil ekanligi ayon bo‘lib qoldi.  
 
Sotsiologlarning hisob-kitoblariga ko‘ra, fan bilan aholining faqat 6-8% 
shug‘ullanishga qodir. Ba’zan tadqiqotchilik faoliyati va oliy ta’limni qo‘shib olib 
borish fanning asosiy va empirik jihatdan aniq belgisi hisoblanadi. Bu fan kasbiy 
faoliyatga aylanib borayotgan sharoitda juda o‘rinlidir. Ilmiy-tadqiqotchilik 
faoliyati zarur va barqaror ijtimoiy-madaniy an’ana sifatida e’tirof etiladi. Bu 
faoliyatsiz jamiyat normal mavjud bo‘lishi va rivojlanishi mumkin emas. Fan har 
qanday ma’rifatli davlat faoliyatining ustuvor yo‘nalishlaridan birini tashkil etadi.  
Fanning bunyodkor kuch funksiyasi jamiyatning iqtisodiy ehtiyojlarini 
qondirish uchun o‘z imkoniyatlarini bevosita ro‘yobga chiqaradi. Bunda u 
odamlar xo‘jalik-madaniy rivojlanishining muhim omili sifatida amal qiladi. 
XVIII-XIX asrlardagi sanoat to‘ntarishi natijasida yuzaga kelgan yirik mashinali 
ishlab chiqarish fanning bevosita bunyodkor kuchga aylanishi uchun moddiy negiz 
bo‘lib xizmat qildi. Har bir yangi kashfiyot ixtiro uchun asosga aylanadi. Ishlab 
chiqarishning rang-barang tarmoqlari fanning turli tarmoqlari ma’lumotlarining 
bevosita texnologik qo‘llanilishi sifatida rivojlana boshlamoqda. Bu tarmoqlarga 
tijorat keng kirib kelmoqda. Boshqa erkin kasblardan farqli o‘laroq, fan bir lahzada 
iqtisodiy foyda keltirmaydi va bevosita naf ko‘rish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq 
emas, shu sababli tirikchilik uchun mablag‘lar topish muammosi olim uchun har 
doim juda muhim bo‘lgan. Hozirgi zamon fanining rivojlanishiga ko‘p miqdorda 
mablag‘lar kiritish va bunda ular o‘zini tez oqlashiga umid qilmaslik talab etiladi.  
Fanning 
siyosat 
vositasidagi 
funksiyasi 
jamiyatning 
mafkuraviy 
ehtiyojlariga javob berishda amal qiladi. Markscha mafkura fanni to‘la va yalpi 
nazorat qilgani, kibernetika, genetika, matematik mantiq va kvant nazariyasiga 
qarshi kurash olib borgani XX asr fani tarixidan yaxshi ma’lum. Markscha fan 
rivojlanishining bu jihatiga baho berar ekan, E.Agassi shunday xulosa chiqaradi: 
«Mafkura fanni unga mafkuraviy fikrlashga nisbatan ustunlikni ta’minlagan 
ob’ektiv bilim imidjidan mahrum etishga harakat qildi... Markschilar fan, ayniqsa 
ilmiy faoliyat amaliy sohalarda va hokimiyat bilan munosabatlarda (pragmatik 
Sotsiologlarning hisob-kitoblariga ko‘ra, fan bilan aholining faqat 6-8% shug‘ullanishga qodir. Ba’zan tadqiqotchilik faoliyati va oliy ta’limni qo‘shib olib borish fanning asosiy va empirik jihatdan aniq belgisi hisoblanadi. Bu fan kasbiy faoliyatga aylanib borayotgan sharoitda juda o‘rinlidir. Ilmiy-tadqiqotchilik faoliyati zarur va barqaror ijtimoiy-madaniy an’ana sifatida e’tirof etiladi. Bu faoliyatsiz jamiyat normal mavjud bo‘lishi va rivojlanishi mumkin emas. Fan har qanday ma’rifatli davlat faoliyatining ustuvor yo‘nalishlaridan birini tashkil etadi. Fanning bunyodkor kuch funksiyasi jamiyatning iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish uchun o‘z imkoniyatlarini bevosita ro‘yobga chiqaradi. Bunda u odamlar xo‘jalik-madaniy rivojlanishining muhim omili sifatida amal qiladi. XVIII-XIX asrlardagi sanoat to‘ntarishi natijasida yuzaga kelgan yirik mashinali ishlab chiqarish fanning bevosita bunyodkor kuchga aylanishi uchun moddiy negiz bo‘lib xizmat qildi. Har bir yangi kashfiyot ixtiro uchun asosga aylanadi. Ishlab chiqarishning rang-barang tarmoqlari fanning turli tarmoqlari ma’lumotlarining bevosita texnologik qo‘llanilishi sifatida rivojlana boshlamoqda. Bu tarmoqlarga tijorat keng kirib kelmoqda. Boshqa erkin kasblardan farqli o‘laroq, fan bir lahzada iqtisodiy foyda keltirmaydi va bevosita naf ko‘rish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq emas, shu sababli tirikchilik uchun mablag‘lar topish muammosi olim uchun har doim juda muhim bo‘lgan. Hozirgi zamon fanining rivojlanishiga ko‘p miqdorda mablag‘lar kiritish va bunda ular o‘zini tez oqlashiga umid qilmaslik talab etiladi. Fanning siyosat vositasidagi funksiyasi jamiyatning mafkuraviy ehtiyojlariga javob berishda amal qiladi. Markscha mafkura fanni to‘la va yalpi nazorat qilgani, kibernetika, genetika, matematik mantiq va kvant nazariyasiga qarshi kurash olib borgani XX asr fani tarixidan yaxshi ma’lum. Markscha fan rivojlanishining bu jihatiga baho berar ekan, E.Agassi shunday xulosa chiqaradi: «Mafkura fanni unga mafkuraviy fikrlashga nisbatan ustunlikni ta’minlagan ob’ektiv bilim imidjidan mahrum etishga harakat qildi... Markschilar fan, ayniqsa ilmiy faoliyat amaliy sohalarda va hokimiyat bilan munosabatlarda (pragmatik  
 
daraja) ijtimoiy jabhaga bog‘liq ekanligini qayd etardilar, bundan tashqari, fanni 
texnologiya bilan tenglashtirishga moyil edilar»6.  
Rasmiy fan jamiyatning asosiy mafkuraviy mo‘ljallarini qo‘llab-
quvvatlash, mavjud hokimiyat va mafkura o‘zining imtiyozli mavqeini saqlashiga 
yordam beruvchi intellektual dalillar va amaliy vositalar taqdim etishga doimo 
majburdir. 
Bu 
jihatdan 
fan 
mafkuradan 
«ruhlanishi», 
uni 
o‘zida 
mujassamlashtirishi lozim. T.Kun ta’biri bilan aytganda, «olimlar boshqotirmalarni 
yechishni o‘rganadilar va buning orqasida katta mafkura turadi»7. Shu sababli 
fanning betarafligi haqidagi xulosa doimo qizg‘in munozaraga sabab bo‘ladi.  
Mafkurani 
o‘zlashtirish 
ongsiz 
darajada, 
birlamchi 
ijtimoiylashuv 
jarayonida yuz beradi, shu sababli fan, garchi u har qanday mafkuradan butunlay 
xoli bo‘lishga harakat qilsa-da, mafkura ta’siridan hech qachon to‘la xalos bo‘la 
olmaydi. Mafkuraning xususiyatlari qatoriga mafkurachilar uning haqiqatni ataylab 
buzib ko‘rsatishi, dogmatizm, murosasizlik, falsifikatsiyalanmaslikni kiritadilar. 
Fan mutlaqo qarama-qarshi tamoyillarga amal qiladi: u borliqni aniq va to‘g‘ri aks 
ettirishga harakat qiladi, raqobatdosh nazariyalar bilan ko‘pincha murosaga keladi, 
hech qachon erishilgan natija bilan kifoyalanmaydi va falsifikatsiyalanishga 
moyildir.  
Mafkuraning fanga munosabati quyidagi modellarda amal qiladi: 
1) qoralash; 
2) befarqlik (u yoki bu fan o‘z holicha rivojlanishiga yo‘l qo‘yib beradi); 
3) rahnamolik va ekspluatatsiya qilish. Bunda muayyan yo‘nalishlarni 
rivojlantirish, rivojlanish jarayonini sekinlashtirish yoki to‘xtatishga qaratilgan 
mexanizmlar ishga solinadi.  
Fanning ijtimoiy funksiyasi fan metodlari va uning ma’lumotlaridan 
ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning keng ko‘lamli rejalarini tuzish uchun 
foydalanilishini nazarda tutadi. Fan o‘zini ijtimoiy kuch funksiyasida 
davrimizning olamshumul muammolarini (tabiiy resurslarning kamayishi, 
                                                 
6 Қаранг: Агацци Э. Моральное измерение науки и техники. – М., 1998. – 2-б. 
7 Американский философ Джованна Боррадори беседует с Куайном, Дэвидсоном, Патнэмом, Нозиком, 
Данто, Рорти, Кэйвлом. – М., 1998. – 200-б. 
daraja) ijtimoiy jabhaga bog‘liq ekanligini qayd etardilar, bundan tashqari, fanni texnologiya bilan tenglashtirishga moyil edilar»6. Rasmiy fan jamiyatning asosiy mafkuraviy mo‘ljallarini qo‘llab- quvvatlash, mavjud hokimiyat va mafkura o‘zining imtiyozli mavqeini saqlashiga yordam beruvchi intellektual dalillar va amaliy vositalar taqdim etishga doimo majburdir. Bu jihatdan fan mafkuradan «ruhlanishi», uni o‘zida mujassamlashtirishi lozim. T.Kun ta’biri bilan aytganda, «olimlar boshqotirmalarni yechishni o‘rganadilar va buning orqasida katta mafkura turadi»7. Shu sababli fanning betarafligi haqidagi xulosa doimo qizg‘in munozaraga sabab bo‘ladi. Mafkurani o‘zlashtirish ongsiz darajada, birlamchi ijtimoiylashuv jarayonida yuz beradi, shu sababli fan, garchi u har qanday mafkuradan butunlay xoli bo‘lishga harakat qilsa-da, mafkura ta’siridan hech qachon to‘la xalos bo‘la olmaydi. Mafkuraning xususiyatlari qatoriga mafkurachilar uning haqiqatni ataylab buzib ko‘rsatishi, dogmatizm, murosasizlik, falsifikatsiyalanmaslikni kiritadilar. Fan mutlaqo qarama-qarshi tamoyillarga amal qiladi: u borliqni aniq va to‘g‘ri aks ettirishga harakat qiladi, raqobatdosh nazariyalar bilan ko‘pincha murosaga keladi, hech qachon erishilgan natija bilan kifoyalanmaydi va falsifikatsiyalanishga moyildir. Mafkuraning fanga munosabati quyidagi modellarda amal qiladi: 1) qoralash; 2) befarqlik (u yoki bu fan o‘z holicha rivojlanishiga yo‘l qo‘yib beradi); 3) rahnamolik va ekspluatatsiya qilish. Bunda muayyan yo‘nalishlarni rivojlantirish, rivojlanish jarayonini sekinlashtirish yoki to‘xtatishga qaratilgan mexanizmlar ishga solinadi. Fanning ijtimoiy funksiyasi fan metodlari va uning ma’lumotlaridan ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning keng ko‘lamli rejalarini tuzish uchun foydalanilishini nazarda tutadi. Fan o‘zini ijtimoiy kuch funksiyasida davrimizning olamshumul muammolarini (tabiiy resurslarning kamayishi, 6 Қаранг: Агацци Э. Моральное измерение науки и техники. – М., 1998. – 2-б. 7 Американский философ Джованна Боррадори беседует с Куайном, Дэвидсоном, Патнэмом, Нозиком, Данто, Рорти, Кэйвлом. – М., 1998. – 200-б.  
 
atmosferaning ifloslanishi, ekologik xavf miqyosini aniqlash) hal qilish chog‘ida 
namoyon etadi. O‘zining bu funksiyasida fan ijtimoiy boshqaruv bilan bog‘lanadi.  
Jamiyat muttasil ta’sirining sezilishi bugungi kunda fan «ijtimoiy 
buyurtma»ni 
bajarishga 
majburligi 
bilangina 
izohlanmaydi. 
Texnologik 
ishlovlarning qo‘llanish oqibatlari uchun katta axloqiy mas’uliyat har doim olim 
zimmasiga yuklanadi. Aniq fanlarga nisbatan maxfiylik xususiyati juda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bu, xususan, harbiy sanoat sohasida maxsus buyurtmalarni 
bajarish bilan bog‘liq.  Darhaqiqat, shunday texnologiyalar va ishlovlar mavjudki, 
insoniyat uchun ulardan foydalanish o‘ziga o‘zi ziyon yetkazish yoki o‘zini o‘zi 
qirg‘in qilish bilan barobar.  
Fanni belgilovchi ijtimoiy-psixologik omillar ilmiy tadqiqot kontekstiga 
tarixiy va ijtimoiy ong haqidagi tasavvurlarni, olimning shaxsi va ma’naviy 
qiyofasi, bilishning kognitiv mexanizmlari va uning faoliyatini rag‘batlantiruvchi 
omillar haqidagi mulohazalarni kiritishni taqozo etadi. Ular fanni sotsiologik 
o‘rganish majburiyatini yuklaydi, chunki fan, ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida, o‘z 
rivojlanishining nafaqat ijobiy, balki salbiy oqibatlari bilan ham tavsiflanadi. 
Faylasuflar fanning qo‘llanilishi o‘zining axloqiy va insoniy mazmunini 
yo‘qotishidan ehtiyot bo‘lishga chaqiradilar. Bu holda fan qattiq tanqid ob’ektiga 
aylanadi, olimlar faoliyati ustidan nazorat o‘rnatish muammolari muhim ahamiyat 
kasb etadi.  
 
1.4.Fan rivojlanishining asosiy bosqichlari.  
 
Fan bilimning mustaqil sohasi, dunyoqarashning alohida shakli sifatida 
faqat XVII-XVIII asrlarda to‘la shakllandi. Muayyan darajada shartlilik bilan shuni 
aytish mumkinki, bu I.Nyuton klassik mexanikaning asosiy qonunlarini ta’riflab, 
shu tariqa tabiatshunoslikning bo‘limi – asoslari asrlar mobaynida shakllangan, 
bosh tamoyillari esa bundan yuz yilcha muqaddam, avvalo Galileo Galiley 
tomonidan ta’riflangan klassik mexanikaning shakllanishiga yakun yasaganidan 
keyin yuz berdi. 
atmosferaning ifloslanishi, ekologik xavf miqyosini aniqlash) hal qilish chog‘ida namoyon etadi. O‘zining bu funksiyasida fan ijtimoiy boshqaruv bilan bog‘lanadi. Jamiyat muttasil ta’sirining sezilishi bugungi kunda fan «ijtimoiy buyurtma»ni bajarishga majburligi bilangina izohlanmaydi. Texnologik ishlovlarning qo‘llanish oqibatlari uchun katta axloqiy mas’uliyat har doim olim zimmasiga yuklanadi. Aniq fanlarga nisbatan maxfiylik xususiyati juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu, xususan, harbiy sanoat sohasida maxsus buyurtmalarni bajarish bilan bog‘liq. Darhaqiqat, shunday texnologiyalar va ishlovlar mavjudki, insoniyat uchun ulardan foydalanish o‘ziga o‘zi ziyon yetkazish yoki o‘zini o‘zi qirg‘in qilish bilan barobar. Fanni belgilovchi ijtimoiy-psixologik omillar ilmiy tadqiqot kontekstiga tarixiy va ijtimoiy ong haqidagi tasavvurlarni, olimning shaxsi va ma’naviy qiyofasi, bilishning kognitiv mexanizmlari va uning faoliyatini rag‘batlantiruvchi omillar haqidagi mulohazalarni kiritishni taqozo etadi. Ular fanni sotsiologik o‘rganish majburiyatini yuklaydi, chunki fan, ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida, o‘z rivojlanishining nafaqat ijobiy, balki salbiy oqibatlari bilan ham tavsiflanadi. Faylasuflar fanning qo‘llanilishi o‘zining axloqiy va insoniy mazmunini yo‘qotishidan ehtiyot bo‘lishga chaqiradilar. Bu holda fan qattiq tanqid ob’ektiga aylanadi, olimlar faoliyati ustidan nazorat o‘rnatish muammolari muhim ahamiyat kasb etadi. 1.4.Fan rivojlanishining asosiy bosqichlari. Fan bilimning mustaqil sohasi, dunyoqarashning alohida shakli sifatida faqat XVII-XVIII asrlarda to‘la shakllandi. Muayyan darajada shartlilik bilan shuni aytish mumkinki, bu I.Nyuton klassik mexanikaning asosiy qonunlarini ta’riflab, shu tariqa tabiatshunoslikning bo‘limi – asoslari asrlar mobaynida shakllangan, bosh tamoyillari esa bundan yuz yilcha muqaddam, avvalo Galileo Galiley tomonidan ta’riflangan klassik mexanikaning shakllanishiga yakun yasaganidan keyin yuz berdi.  
 
Miloddan avvalgi I ming yillikdan XVI asrgacha bo‘lgan davr ilk fan 
davridir. Bu davrda asrlar mobaynida avloddan-avlodga o‘tib kelgan, hayot 
tajribasi va mehnat faoliyati jarayonida olingan amaliy bilimlar bilan bir qatorda 
juda umumiy va mavhum mushohadalarga asoslangan nazariyalar xususiyatiga ega 
bo‘lgan tabiat haqidagi dastlabki falsafiy tasavvurlar (naturfalsafa) vujudga kela 
boshlagan. Ilmiy bilim kurtaklari naturfalsafa doirasida uning elementlari sifatida 
shakllangan. Matematik, astronomik, tibbiy va boshqa masalalarni yechishda 
foydalaniladigan ma’lumotlar, usullar va metodlar jamlanishi bilan falsafada 
tegishli bo‘limlar vujudga kelgan va keyinchalik asta-sekin shakllanayotgan ayrim 
fanlar: matematika, astronomiya, tibbiyot va hokazolarga ajralib chiqgan.  
Jumladan, Aristotelning falsafiy asarlarida fizika, zoologiya, embriologiya, 
mineralogiya, geografiya kabi fanlarning kurtaklariga duch kelish mumkin. 
Miloddan avvalgi III-II asrlarda falsafiy bilim tarkibida statistik mexanika, 
gidrostatika, geometrik optika (xususan, ko‘zgular haqidagi alohida fan – «ka-
toptrika») farqlanadi va nisbatan mustaqil ahamiyat kasb etadi. Markaziy Osiyo 
mutafakkirlari al-Xorazmiy matematika, al-Farg‘oniy astranomiya, al-Beruniy 
mineralogiya va geografiya, Ibn Sino tibbiyot, Mirzo Ulug‘bek astranomiya, 
Alisher Navoiy adabiyot ilmi rivojiga munosib hissa qo‘shdi va ular ijodi 
mahsullari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Biroq bu fanlarda 
ayrim tasodifiy kuzatishlar va amaliyot ma’lumotlari umumlashtiriladi-yu, lekin 
eksperimental metodlar hali qo‘llanilmaydi, aksariyat nazariy qoidalar esa asossiz 
va tekshirib bo‘lmaydigan spekulyatsiyalar mahsuli hisoblanadi. Ammo ko‘rib 
chiqilayotgan davrda vujudga kelgan ilmiy fanlar bu davr mobaynida falsafiy bilim 
qismlari sifatida talqin qilinishda davom etgan.  
Shu narsa diqqatga sazovorki, hatto XVII asr oxirida Nyuton o‘zining 
fizika asoslarini yaratgan «Natural falsafaning matematik asoslari» deb nomlangan 
asarini e’lon qilgan. Shunday qilib, falsafadan alohida faoliyat sohasi sifatidagi fan 
hali mavjud bo‘lmagan: u asosan falsafa doirasida, ilmiy bilimlarning boshqa 
manbai – hayot amaliyoti va hunarmandchilik san’ati bilan bir vaqtda va u bilan 
juda zaif aloqada rivojlangan.  
Miloddan avvalgi I ming yillikdan XVI asrgacha bo‘lgan davr ilk fan davridir. Bu davrda asrlar mobaynida avloddan-avlodga o‘tib kelgan, hayot tajribasi va mehnat faoliyati jarayonida olingan amaliy bilimlar bilan bir qatorda juda umumiy va mavhum mushohadalarga asoslangan nazariyalar xususiyatiga ega bo‘lgan tabiat haqidagi dastlabki falsafiy tasavvurlar (naturfalsafa) vujudga kela boshlagan. Ilmiy bilim kurtaklari naturfalsafa doirasida uning elementlari sifatida shakllangan. Matematik, astronomik, tibbiy va boshqa masalalarni yechishda foydalaniladigan ma’lumotlar, usullar va metodlar jamlanishi bilan falsafada tegishli bo‘limlar vujudga kelgan va keyinchalik asta-sekin shakllanayotgan ayrim fanlar: matematika, astronomiya, tibbiyot va hokazolarga ajralib chiqgan. Jumladan, Aristotelning falsafiy asarlarida fizika, zoologiya, embriologiya, mineralogiya, geografiya kabi fanlarning kurtaklariga duch kelish mumkin. Miloddan avvalgi III-II asrlarda falsafiy bilim tarkibida statistik mexanika, gidrostatika, geometrik optika (xususan, ko‘zgular haqidagi alohida fan – «ka- toptrika») farqlanadi va nisbatan mustaqil ahamiyat kasb etadi. Markaziy Osiyo mutafakkirlari al-Xorazmiy matematika, al-Farg‘oniy astranomiya, al-Beruniy mineralogiya va geografiya, Ibn Sino tibbiyot, Mirzo Ulug‘bek astranomiya, Alisher Navoiy adabiyot ilmi rivojiga munosib hissa qo‘shdi va ular ijodi mahsullari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Biroq bu fanlarda ayrim tasodifiy kuzatishlar va amaliyot ma’lumotlari umumlashtiriladi-yu, lekin eksperimental metodlar hali qo‘llanilmaydi, aksariyat nazariy qoidalar esa asossiz va tekshirib bo‘lmaydigan spekulyatsiyalar mahsuli hisoblanadi. Ammo ko‘rib chiqilayotgan davrda vujudga kelgan ilmiy fanlar bu davr mobaynida falsafiy bilim qismlari sifatida talqin qilinishda davom etgan. Shu narsa diqqatga sazovorki, hatto XVII asr oxirida Nyuton o‘zining fizika asoslarini yaratgan «Natural falsafaning matematik asoslari» deb nomlangan asarini e’lon qilgan. Shunday qilib, falsafadan alohida faoliyat sohasi sifatidagi fan hali mavjud bo‘lmagan: u asosan falsafa doirasida, ilmiy bilimlarning boshqa manbai – hayot amaliyoti va hunarmandchilik san’ati bilan bir vaqtda va u bilan juda zaif aloqada rivojlangan.  
 
Xullas, bu davrda Qadimgi Yunonistonda “Platon akademiyasi”( 2013 
yilda Platon akademiyasiga 2400 yil to‘lishi bilan XXIII Jahon Falsafa Kongressi 
Gresiyaning Afina shahrida o‘tkazildi), Markaziy Osiyoda “Ma’mun akademiyasi” 
tashkil etilgan, ilmiy bilim rivojida muayyan yutuqlarga erishilgan bo‘lsada, 
madaniyatning alohida shakli sifatida fan paydo bo‘lishidan oldingi «embrional» 
davri hisoblanadi.  
2. XVI-XVII asrlar – 1 ilmiy inqilob davri bo‘lib, u klassik fan davri deb 
nomlanadi va XIX asrgacha davom etadi. U Kopernik va Galiley tadqiqotlaridan 
boshlanib, Nyuton va Leybnisning fizika va matematika sohasidagi fundamental 
asarlari bilan o‘z cho‘qqisiga ko‘tarilgan. Galiley vafoti (1642 yil 8 yanvar)dan 
so‘ng oradan bir yil o‘tgach Nyuton tug‘ilgani (1643 yil 4 yanvar) ramziydir. 
Fanning bu buyuk ijodkorlari yashagan davr –kashfiyotlar hamda yangi ilmiy 
g‘oyalarning mualliflari sxolastika va diniy dunyoqarash dogmatizmiga qarshi 
kurash olib borgan romantik davrdir.  
Bu 
davrda 
hozirgi 
vaqt 
tabiatshunosligining 
asoslari 
yaratilgan. 
Hunarmandlar, tabiblar, alximiklar tomonidan qo‘lga kiritilgan ayrim dalillar 
tizimli tahlil qilinib, umumlashtirila boshlagan. Ilmiy bilim tuzishning tabiat 
qonunlarini matematik ta’riflash, nazariyalarni tajribada sinash, tajribada 
asoslanmagan diniy va naturfalsafiy dogmalarga tanqidiy qarash bilan bog‘liq 
bo‘lgan yangi me’yorlari va ideallari vujudga kelgan. Fan o‘z metodologiyasini 
yaratgan va amaliy faoliyat ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni yechishga 
tobora faolroq yo‘naltirilgan.  
Biroq fan o‘zining yangi metodologiyasini yaratib, amaliyot ruhi bilan 
sug‘orilgani sari u o‘z tarixiy vatani – falsafa qirg‘oqlaridan uzoqlasha boshlaydi. 
Ko‘rib chiqilayotgan davr oxiriga kelib u falsafiy, diniy, teologik aqidalardan 
qat’iy nazar rivojlanishi mumkin bo‘lgan bilimlar tizimi sifatida tushunila 
boshlaydi. Natijada fan faoliyatning alohida, mustaqil sohasiga aylanadi. 
Professional olimlar paydo bo‘ladi, ularni tayyorlash amalga oshiriluvchi 
universitet ta’limi tizimi rivojlanadi. O‘z faoliyati, muloqot va axborot 
Xullas, bu davrda Qadimgi Yunonistonda “Platon akademiyasi”( 2013 yilda Platon akademiyasiga 2400 yil to‘lishi bilan XXIII Jahon Falsafa Kongressi Gresiyaning Afina shahrida o‘tkazildi), Markaziy Osiyoda “Ma’mun akademiyasi” tashkil etilgan, ilmiy bilim rivojida muayyan yutuqlarga erishilgan bo‘lsada, madaniyatning alohida shakli sifatida fan paydo bo‘lishidan oldingi «embrional» davri hisoblanadi. 2. XVI-XVII asrlar – 1 ilmiy inqilob davri bo‘lib, u klassik fan davri deb nomlanadi va XIX asrgacha davom etadi. U Kopernik va Galiley tadqiqotlaridan boshlanib, Nyuton va Leybnisning fizika va matematika sohasidagi fundamental asarlari bilan o‘z cho‘qqisiga ko‘tarilgan. Galiley vafoti (1642 yil 8 yanvar)dan so‘ng oradan bir yil o‘tgach Nyuton tug‘ilgani (1643 yil 4 yanvar) ramziydir. Fanning bu buyuk ijodkorlari yashagan davr –kashfiyotlar hamda yangi ilmiy g‘oyalarning mualliflari sxolastika va diniy dunyoqarash dogmatizmiga qarshi kurash olib borgan romantik davrdir. Bu davrda hozirgi vaqt tabiatshunosligining asoslari yaratilgan. Hunarmandlar, tabiblar, alximiklar tomonidan qo‘lga kiritilgan ayrim dalillar tizimli tahlil qilinib, umumlashtirila boshlagan. Ilmiy bilim tuzishning tabiat qonunlarini matematik ta’riflash, nazariyalarni tajribada sinash, tajribada asoslanmagan diniy va naturfalsafiy dogmalarga tanqidiy qarash bilan bog‘liq bo‘lgan yangi me’yorlari va ideallari vujudga kelgan. Fan o‘z metodologiyasini yaratgan va amaliy faoliyat ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni yechishga tobora faolroq yo‘naltirilgan. Biroq fan o‘zining yangi metodologiyasini yaratib, amaliyot ruhi bilan sug‘orilgani sari u o‘z tarixiy vatani – falsafa qirg‘oqlaridan uzoqlasha boshlaydi. Ko‘rib chiqilayotgan davr oxiriga kelib u falsafiy, diniy, teologik aqidalardan qat’iy nazar rivojlanishi mumkin bo‘lgan bilimlar tizimi sifatida tushunila boshlaydi. Natijada fan faoliyatning alohida, mustaqil sohasiga aylanadi. Professional olimlar paydo bo‘ladi, ularni tayyorlash amalga oshiriluvchi universitet ta’limi tizimi rivojlanadi. O‘z faoliyati, muloqot va axborot  
 
ayirboshlashning alohida shakllari va qoidalariga ega bo‘lgan ilmiy hamjamiyat 
vujud keladi.  
XVII asrda dastlabki ilmiy akademiyalar: London qirollik jamiyati (1660), 
Parij Fanlar akademiyasi (1666) tashkil topadi. Keyinroq Berlinda (1700), Sankt-
Peterburgda (1724), Stokgolmda (1739) va Yevropaning boshqa poytaxt 
shaharlarida ilmiy akademiyalar ta’sis etiladi. Bu akademiyalarning eng yirigi - 
London qirollik jamiyati bo‘lib, u tashkil etilgan paytda 55 a’zodan iborat bo‘lgan. 
Parij Fanlar akademiyasi 21 kishidan iborat tarkibda ish boshlagan. Sankt-
Peterburg akademiyasining a’zolar shtatida dastlab 11 kishi belgilangan. Yevropa 
mamlakatlarida XVIII asr boshiga kelib olimlar soni bir necha ming kishiga yetgan 
bo‘lsa kerak, chunki ilmiy jurnallarning (bu davrda bir necha o‘n ilmiy jurnallar 
nashr etilgan) tirajlari ming nusxagacha borgan.  
3. XIX asr oxiri  XX asrning 70 yillar fani noklassik fan davri deb 
ataladi. Bu davrda ko‘plab ayrim ilmiy fanlar vujudga keladi, ularda ulkan dalilik 
material to‘planadi va tizimga solinadi. Matematika, fizika, kimyo, geologiya, 
biologiya, psixologiya va boshqa fanlarda fundamental nazariyalar yaratiladi. 
Texnika fanlari vujudga keladi va moddiy ishlab chiqarishda yanada sezilarliroq 
rol o‘ynay boshlaydi. Fanning ijtimoiy roli ortadi, uning rivojlanishi o‘sha davr 
mutafakkirlari tomonidan ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili sifatida e’tirof 
etiladi.  
XVIII asrning o‘rtalarida jahonda fan bilan shug‘ullanuvchi kishilar 10 
ming kishidan oshmagan bo‘lsa, XIX asr oxiriga kelib olimlar soni 100 ming 
kishiga yetadi. XVI asrda «olim odamlar»ning yarmidan ko‘prog‘i diniy ma’lumot 
olgan kliriklar edi. XIX asrda fan ijtimoiy mehnatning mustaqil tarmog‘iga 
aylanadi va u bilan universitetlar va institutlarning maxsus fakultetlarini 
tamomlagan «dunyoviy» professional olimlar shug‘ullanadi. 1850 yilda jahonda 
mingga yaqin ilmiy jurnallar nashr etiladi, 1950 yilga kelib esa ularning soni 10 
mingdan oshadi. 1825 yilda nemis kimyogari Yu. Libix ilmiy laboratoriya tashkil 
qiladi va u olimga ko‘p miqdorda daromad keltira boshlaydi. XIX asr oxiriga kelib 
bunday laboratoriyalar soni ko‘payadi. Fan tijoratchilar, tadbirkorlar e’tiborini 
ayirboshlashning alohida shakllari va qoidalariga ega bo‘lgan ilmiy hamjamiyat vujud keladi. XVII asrda dastlabki ilmiy akademiyalar: London qirollik jamiyati (1660), Parij Fanlar akademiyasi (1666) tashkil topadi. Keyinroq Berlinda (1700), Sankt- Peterburgda (1724), Stokgolmda (1739) va Yevropaning boshqa poytaxt shaharlarida ilmiy akademiyalar ta’sis etiladi. Bu akademiyalarning eng yirigi - London qirollik jamiyati bo‘lib, u tashkil etilgan paytda 55 a’zodan iborat bo‘lgan. Parij Fanlar akademiyasi 21 kishidan iborat tarkibda ish boshlagan. Sankt- Peterburg akademiyasining a’zolar shtatida dastlab 11 kishi belgilangan. Yevropa mamlakatlarida XVIII asr boshiga kelib olimlar soni bir necha ming kishiga yetgan bo‘lsa kerak, chunki ilmiy jurnallarning (bu davrda bir necha o‘n ilmiy jurnallar nashr etilgan) tirajlari ming nusxagacha borgan. 3. XIX asr oxiri XX asrning 70 yillar fani noklassik fan davri deb ataladi. Bu davrda ko‘plab ayrim ilmiy fanlar vujudga keladi, ularda ulkan dalilik material to‘planadi va tizimga solinadi. Matematika, fizika, kimyo, geologiya, biologiya, psixologiya va boshqa fanlarda fundamental nazariyalar yaratiladi. Texnika fanlari vujudga keladi va moddiy ishlab chiqarishda yanada sezilarliroq rol o‘ynay boshlaydi. Fanning ijtimoiy roli ortadi, uning rivojlanishi o‘sha davr mutafakkirlari tomonidan ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili sifatida e’tirof etiladi. XVIII asrning o‘rtalarida jahonda fan bilan shug‘ullanuvchi kishilar 10 ming kishidan oshmagan bo‘lsa, XIX asr oxiriga kelib olimlar soni 100 ming kishiga yetadi. XVI asrda «olim odamlar»ning yarmidan ko‘prog‘i diniy ma’lumot olgan kliriklar edi. XIX asrda fan ijtimoiy mehnatning mustaqil tarmog‘iga aylanadi va u bilan universitetlar va institutlarning maxsus fakultetlarini tamomlagan «dunyoviy» professional olimlar shug‘ullanadi. 1850 yilda jahonda mingga yaqin ilmiy jurnallar nashr etiladi, 1950 yilga kelib esa ularning soni 10 mingdan oshadi. 1825 yilda nemis kimyogari Yu. Libix ilmiy laboratoriya tashkil qiladi va u olimga ko‘p miqdorda daromad keltira boshlaydi. XIX asr oxiriga kelib bunday laboratoriyalar soni ko‘payadi. Fan tijoratchilar, tadbirkorlar e’tiborini  
 
o‘ziga tobora ko‘proq torta boshlaydi. Ular olimlarning ishlab chiqarish, sanoat 
ahamiyatiga molik bo‘lgan ishlarini mablag‘ bilan ta’minlay boshlaydilar.  
4.  XX asrning 70 yillarida fan rivojlanishida yangi bosqich 
boshlanadi. Bu davr fani postnoklassik deb ataladi, chunki mazkur asr 
bo‘sag‘asida fanda inqilob yuz beradi va buning natijasida u oldingi davrning 
klassik fanidan sezilarli darajada farq qila boshlaydi. XIX-XX asrlar chegarasida 
amalga oshirilgan inqilobiy kashfiyotlar bir qancha fanlarning asoslarini larzaga 
soladi. Matematikada to‘plamlar nazariyasi va matematik tafakkurning mantiqiy 
asoslari tanqidiy tahlil qilinadi, bir qancha yangi fanlar vujudga keladi. Fizikada 
klassik fizikaning falsafiy asoslarini qayta ko‘rishga majbur qilgan fundamental 
nazariyalar – nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi yaratiladi. Biologiyada 
genetika rivojlanadi. Tibbiyot, psixologiya hamda inson haqidagi boshqa fanlarda 
yangi fundamental nazariyalar paydo bo‘ladi. Ilmiy bilimning shakl-shamoyilida, 
fan metodologiyasida, ilmiy faoliyatning shakl va mazmunida, uning me’yorlari va 
ideallarida olamshumul o‘zgarishlar yuz beradi.  
XX asrning ikkinchi yarmi fanni yangi inqilobiy o‘zgarishlarga olib keladi. 
Bu o‘zgarishlar adabiyotlarda ko‘pincha fan-texnika inqilobi sifatida tavsiflanadi. 
Bu o‘zgarishlar shu bilan bog‘liqki, Ikkinchi jahon urushidan keyin iqtisodiy 
rivojlangan mamlakatlarda fan yutuqlari ilgari misli ko‘rilmagan miqyosda 
amaliyotga – sanoat, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash, kundalik hayotga joriy 
etiladi. Fan energetikada (atom elektrostansiyalari), transportda (avtomobilsozlik, 
aviatsiya), elektronikada (televidenie, telefoniya, kompyuterlar) ayniqsa ulkan 
o‘zgarishlar yasaydi. Fanning rivojlanishi eng yangi harbiy texnikani yaratishning 
asosiy omiliga aylanadi va «ikki lager»ning urushdan keyingi qarama-qarshiligi 
sharoitida avj olgan qurollanish poygasi yirik davlatlarni ilmiy-texnikaviy 
tadqiqotlarga ulkan mablag‘larni sarflashga majbur qiladi. 
XX asrning so‘nggi o‘n yilliklarida fan texnika taraqqiyoti axborot 
(kompyuter) inqilobi bosqichiga qadam qo‘ydi. Bu bosqichning o‘ziga xos 
xususiyati shundaki, axborot jamiyat rivojlanishining muhim resurslaridan biriga 
aylandi. Shu tariqa fan bilan bog‘liq yuksak texnologiyalar, ular bilan mushtarak 
o‘ziga tobora ko‘proq torta boshlaydi. Ular olimlarning ishlab chiqarish, sanoat ahamiyatiga molik bo‘lgan ishlarini mablag‘ bilan ta’minlay boshlaydilar. 4. XX asrning 70 yillarida fan rivojlanishida yangi bosqich boshlanadi. Bu davr fani postnoklassik deb ataladi, chunki mazkur asr bo‘sag‘asida fanda inqilob yuz beradi va buning natijasida u oldingi davrning klassik fanidan sezilarli darajada farq qila boshlaydi. XIX-XX asrlar chegarasida amalga oshirilgan inqilobiy kashfiyotlar bir qancha fanlarning asoslarini larzaga soladi. Matematikada to‘plamlar nazariyasi va matematik tafakkurning mantiqiy asoslari tanqidiy tahlil qilinadi, bir qancha yangi fanlar vujudga keladi. Fizikada klassik fizikaning falsafiy asoslarini qayta ko‘rishga majbur qilgan fundamental nazariyalar – nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi yaratiladi. Biologiyada genetika rivojlanadi. Tibbiyot, psixologiya hamda inson haqidagi boshqa fanlarda yangi fundamental nazariyalar paydo bo‘ladi. Ilmiy bilimning shakl-shamoyilida, fan metodologiyasida, ilmiy faoliyatning shakl va mazmunida, uning me’yorlari va ideallarida olamshumul o‘zgarishlar yuz beradi. XX asrning ikkinchi yarmi fanni yangi inqilobiy o‘zgarishlarga olib keladi. Bu o‘zgarishlar adabiyotlarda ko‘pincha fan-texnika inqilobi sifatida tavsiflanadi. Bu o‘zgarishlar shu bilan bog‘liqki, Ikkinchi jahon urushidan keyin iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda fan yutuqlari ilgari misli ko‘rilmagan miqyosda amaliyotga – sanoat, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash, kundalik hayotga joriy etiladi. Fan energetikada (atom elektrostansiyalari), transportda (avtomobilsozlik, aviatsiya), elektronikada (televidenie, telefoniya, kompyuterlar) ayniqsa ulkan o‘zgarishlar yasaydi. Fanning rivojlanishi eng yangi harbiy texnikani yaratishning asosiy omiliga aylanadi va «ikki lager»ning urushdan keyingi qarama-qarshiligi sharoitida avj olgan qurollanish poygasi yirik davlatlarni ilmiy-texnikaviy tadqiqotlarga ulkan mablag‘larni sarflashga majbur qiladi. XX asrning so‘nggi o‘n yilliklarida fan texnika taraqqiyoti axborot (kompyuter) inqilobi bosqichiga qadam qo‘ydi. Bu bosqichning o‘ziga xos xususiyati shundaki, axborot jamiyat rivojlanishining muhim resurslaridan biriga aylandi. Shu tariqa fan bilan bog‘liq yuksak texnologiyalar, ular bilan mushtarak  
 
ta’lim endilikda har qanday jamiyatning sivilizatsion rivojlanish darajasini 
belgilamoqda. Ilmiy kashfiyotlar va ularning amalga tatbiq etilishi o‘rtasidagi 
masofa mumkin qadar qisqaradi. Ilgari fan yutuqlaridan amalda foydalanish 
usullarini topish uchun 50-100 yil vaqt sarflangan bo‘lsa, endilikda bunga 2-3 
yilda yoki hatto bundan ham qisqaroq vaqt ichida muvaffaq bo‘linmoqda.  
Davlat ham, xususiy firmalar ham fan rivojlanishining istiqbolli 
yo‘nalishlarini qo‘llab-quvvatlashga katta xarajatlar qilishi tabiiy bir hol bo‘lib 
qoldi. Natijada XX asrning oxirida fan jadal sur’atlarda o‘sib, ijtimoiy mehnatning 
muhim tarmoqlaridan biriga aylandi. «Katta fan» davri boshlandi. Ko‘p sonli ilmiy 
muassasalar ishiga son-sanoqsiz odamlar ommasi jalb qilindi. Olim kasbi kam 
uchraydigan kasb bo‘lmay qoldi. Hozirgi vaqtda ilmiy faoliyat o‘zlarini qiziqtirgan 
muammolarni yechishga buning butun xavf-xatarini o‘z bo‘yniga olib qo‘l urgan 
ayrim mutafakkirlarning mashg‘uloti emas, balki buyurtmaga, rejali topshiriqqa 
binoan ishlaydigan, uni belgilangan muddatda bajarish va o‘z ishi haqida hisobot 
berishga majbur bo‘lgan yirik jamoalarning ishi. Hozirda ilmiy mehnat – industrial 
mehnatning bir turi. Fan bilan shug‘ullanuvchi kishilar hozir «ilmiy xodimlar» deb 
atalishi bejiz emas.  
Hozirgi zamon fani Katta fan deb ataladi. XX asr oxirida yer yuzidagi 
olimlar soni 5 mln. kishidan oshgan bo‘lsa, XXI asrning birinchi o‘n yilligida 6 
milliondan oshib ketdi. Fanda 15 ming yo‘nalish va bir necha yuz ming ilmiy 
jurnallar mavjud. Yangi energiya manbalari va axborot texnologiyalari – hozirgi 
zamon fanining istiqbolli yo‘nalishlari. Fanning internatsionalizatsiyalashuvi 
tendensiyalari kuchayib bormoqda, fanning o‘zi fanlararo kompleks tahlil 
predmetiga aylanmoqda. Uni o‘rganishga nafaqat fanshunoslik, fan falsafasi, balki 
sotsiologiya, psixologiya va tarix ham kirishmoqda.  
Shuni alohida qayd etish lozimki, mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq 
O‘zbekistonda fanning barcha sohalari rivojlanishiga alohida e’tibor qaratildi.  
Xususan, O‘zbekiston respublikasi Fanlar akademiyasi (O‘zFA) mamlakatimizning 
bosh ilmiy tashkiloti bo‘lib, uning tarkibida 36 ta ilmiy tadqiqot muassasalari, 4ta 
davlat 
muzeyi, 3 
ta hududiy 
bo‘lim: 
Xorazm 
Ma’mun 
akademiyasi, 
ta’lim endilikda har qanday jamiyatning sivilizatsion rivojlanish darajasini belgilamoqda. Ilmiy kashfiyotlar va ularning amalga tatbiq etilishi o‘rtasidagi masofa mumkin qadar qisqaradi. Ilgari fan yutuqlaridan amalda foydalanish usullarini topish uchun 50-100 yil vaqt sarflangan bo‘lsa, endilikda bunga 2-3 yilda yoki hatto bundan ham qisqaroq vaqt ichida muvaffaq bo‘linmoqda. Davlat ham, xususiy firmalar ham fan rivojlanishining istiqbolli yo‘nalishlarini qo‘llab-quvvatlashga katta xarajatlar qilishi tabiiy bir hol bo‘lib qoldi. Natijada XX asrning oxirida fan jadal sur’atlarda o‘sib, ijtimoiy mehnatning muhim tarmoqlaridan biriga aylandi. «Katta fan» davri boshlandi. Ko‘p sonli ilmiy muassasalar ishiga son-sanoqsiz odamlar ommasi jalb qilindi. Olim kasbi kam uchraydigan kasb bo‘lmay qoldi. Hozirgi vaqtda ilmiy faoliyat o‘zlarini qiziqtirgan muammolarni yechishga buning butun xavf-xatarini o‘z bo‘yniga olib qo‘l urgan ayrim mutafakkirlarning mashg‘uloti emas, balki buyurtmaga, rejali topshiriqqa binoan ishlaydigan, uni belgilangan muddatda bajarish va o‘z ishi haqida hisobot berishga majbur bo‘lgan yirik jamoalarning ishi. Hozirda ilmiy mehnat – industrial mehnatning bir turi. Fan bilan shug‘ullanuvchi kishilar hozir «ilmiy xodimlar» deb atalishi bejiz emas. Hozirgi zamon fani Katta fan deb ataladi. XX asr oxirida yer yuzidagi olimlar soni 5 mln. kishidan oshgan bo‘lsa, XXI asrning birinchi o‘n yilligida 6 milliondan oshib ketdi. Fanda 15 ming yo‘nalish va bir necha yuz ming ilmiy jurnallar mavjud. Yangi energiya manbalari va axborot texnologiyalari – hozirgi zamon fanining istiqbolli yo‘nalishlari. Fanning internatsionalizatsiyalashuvi tendensiyalari kuchayib bormoqda, fanning o‘zi fanlararo kompleks tahlil predmetiga aylanmoqda. Uni o‘rganishga nafaqat fanshunoslik, fan falsafasi, balki sotsiologiya, psixologiya va tarix ham kirishmoqda. Shuni alohida qayd etish lozimki, mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq O‘zbekistonda fanning barcha sohalari rivojlanishiga alohida e’tibor qaratildi. Xususan, O‘zbekiston respublikasi Fanlar akademiyasi (O‘zFA) mamlakatimizning bosh ilmiy tashkiloti bo‘lib, uning tarkibida 36 ta ilmiy tadqiqot muassasalari, 4ta davlat muzeyi, 3 ta hududiy bo‘lim: Xorazm Ma’mun akademiyasi,  
 
Qoraqolpog‘iston va Samarqand bo‘limi, 4 ta Andijon-Namangan, Buxoro, 
Farg‘ona, Qashqadaryo va Surxondaryo ilmiy bo‘limlari  kiradi, bugungi kunda 
ularning moddiy texnika bazasi yangi texnologiyalar bilan ta’minlandi.  
2007 yilning 2 oktyabrida O‘zFA “Astranomiya” institutining olimlari 
B.Xafizov 
hamda 
A.Sergeevlar 
tomonidan 
Maydanak 
baland 
tog‘ 
observatoriyasida (Qashqadaryo vil.) kashf qilingan kichik sayyora 2010 yilda 
Prezidentimiz Islom Karimovning taklifiga ko‘ra  fan, jumladan, astronomiya 
ilmida olimu fuzalolarga doimo boy bo‘lib kelgan qadimiy 
 shahar  
“Samarqand” nomi bilan ataldi va u  AQShning “Garvard kichik sayyoralar” 
forumida “210271” raqami bilan ro‘yxatga olindi, hamda O‘zbekistoniya, Abu Ali 
ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Beruniy, al-Xorazmiy kabi  kichik sayyoralar qatoridan 
o‘rin oldi. 2013 yilda  Yaponiya olimlari  tomonidan kashf qilingan navbatdagi 
kichik sayyoraga “Maydanak” deb nomlanishi o‘zbek ilmining jahonda e’tirof 
etilishining 
ifodasidir. 
Shunnigdek 
O‘zbekistonda 
Quyosh 
energiyasidan 
foydalanish  bo‘yicha katta ilmiy tadqiqot ishlarining olib borilish bir tomondan 
kelgusidagi energiya tanqisligini oldini olishga yo‘naltirilgan sa’y harakat bo‘lsa, 
ikkinchi tomondan o‘zbek olimlarining yuksak ilmiy salohiyatidan darak beradi. 
Fanning obrazi. Fan obrazi ijtimoiy ongda qanday namoyon bo‘ladi, degan 
savolga uzil-kesil javob berish mumkin emas. Fan obrazi juda serqirra. Tabiiyki, 
olimlar ko‘z o‘ngida fan madaniyatning muhim hodisalaridan biri sifatida, 
jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlaydigan va har tomonlama qo‘llab-
quvvatlashga loyiq bo‘lgan noyob boyligi sifatida namoyon bo‘ladi. Ammo fan 
haqida undan uzoq bo‘lgan odamlarning fikri qanday? Ommaviy ongda fan qanday 
shakl-shamoyil kasb etadi? O‘z-o‘zidan ravshanki, oddiy xalqning fan haqidagi 
tushunchasi olimlarning tasavvurlari bilan qay jihatdandir muvofiq kelishi, qay 
jihatdandir esa undan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Ammo bu obraz 
madaniyat mentaliteti bilan muvofiq keladi va shu nuqtai nazardan ulkan rol 
o‘ynaydi.  
Qadim 
zamonlarda 
fan 
donishmand-faylasuflarning 
aqliy 
mashg‘uloti 
(«intellektual o‘yini») sifatida keng ommaga begona bo‘lgan. Jamiyat a’zolarining 
Qoraqolpog‘iston va Samarqand bo‘limi, 4 ta Andijon-Namangan, Buxoro, Farg‘ona, Qashqadaryo va Surxondaryo ilmiy bo‘limlari kiradi, bugungi kunda ularning moddiy texnika bazasi yangi texnologiyalar bilan ta’minlandi. 2007 yilning 2 oktyabrida O‘zFA “Astranomiya” institutining olimlari B.Xafizov hamda A.Sergeevlar tomonidan Maydanak baland tog‘ observatoriyasida (Qashqadaryo vil.) kashf qilingan kichik sayyora 2010 yilda Prezidentimiz Islom Karimovning taklifiga ko‘ra fan, jumladan, astronomiya ilmida olimu fuzalolarga doimo boy bo‘lib kelgan qadimiy shahar “Samarqand” nomi bilan ataldi va u AQShning “Garvard kichik sayyoralar” forumida “210271” raqami bilan ro‘yxatga olindi, hamda O‘zbekistoniya, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Beruniy, al-Xorazmiy kabi kichik sayyoralar qatoridan o‘rin oldi. 2013 yilda Yaponiya olimlari tomonidan kashf qilingan navbatdagi kichik sayyoraga “Maydanak” deb nomlanishi o‘zbek ilmining jahonda e’tirof etilishining ifodasidir. Shunnigdek O‘zbekistonda Quyosh energiyasidan foydalanish bo‘yicha katta ilmiy tadqiqot ishlarining olib borilish bir tomondan kelgusidagi energiya tanqisligini oldini olishga yo‘naltirilgan sa’y harakat bo‘lsa, ikkinchi tomondan o‘zbek olimlarining yuksak ilmiy salohiyatidan darak beradi. Fanning obrazi. Fan obrazi ijtimoiy ongda qanday namoyon bo‘ladi, degan savolga uzil-kesil javob berish mumkin emas. Fan obrazi juda serqirra. Tabiiyki, olimlar ko‘z o‘ngida fan madaniyatning muhim hodisalaridan biri sifatida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlaydigan va har tomonlama qo‘llab- quvvatlashga loyiq bo‘lgan noyob boyligi sifatida namoyon bo‘ladi. Ammo fan haqida undan uzoq bo‘lgan odamlarning fikri qanday? Ommaviy ongda fan qanday shakl-shamoyil kasb etadi? O‘z-o‘zidan ravshanki, oddiy xalqning fan haqidagi tushunchasi olimlarning tasavvurlari bilan qay jihatdandir muvofiq kelishi, qay jihatdandir esa undan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Ammo bu obraz madaniyat mentaliteti bilan muvofiq keladi va shu nuqtai nazardan ulkan rol o‘ynaydi. Qadim zamonlarda fan donishmand-faylasuflarning aqliy mashg‘uloti («intellektual o‘yini») sifatida keng ommaga begona bo‘lgan. Jamiyat a’zolarining  
 
aksariyati bu «o‘yin»ning mazmun va mohiyatini tushunish, boz ustiga unda 
ishtirok etish uchun yetarli savodga ega bo‘lmagan. Olimlar o‘rgangan muammolar 
xalqning bevosita amaliy ehtiyojlaridan ancha yiroq bo‘lgan. Shuning uchun bo‘lsa 
kerak, aholi quyi tabaqalarining madaniyatida «kitobiy» fan Yangi davrgacha 
«oqsuyaklar ermagi» sifatida tushunilgan. Ammo o‘rta asrlar jamiyatining 
ko‘pgina vakillari hatto o‘qishni ham bilmagan oliy aristokratiyasi davrasida ham 
fanga past nazar bilan qaralgan.  
Ma’rifat davri fan obrazini yangi bo‘yoqlar bilan boyitadi. Savodxonlikning keng 
tarqalishi bilan ilmiy muammolar haqidagi tasavvurlar ham kengayadi, fanning 
amaliyotga yaqinlashishi esa keng omma ko‘z o‘ngida uning obro‘si oshishiga 
ko‘maklashadi. Ma’rifatchilarning ma’naviy yo‘lboshchilari  XVIII-XIX asrlar 
Yevropa madaniyatida fan jamiyat hayotini yaxshilashga qodir bo‘lgan kuch, 
taraqqiyot omili sifatida tushunila boshlashiga erishish yo‘lida ko‘p zahmat 
chekadilar. Fanning oliy vazifasi haqidagi g‘oya kundalik muomaladan o‘rin 
oladi. Fan yutuqlaridan hayratlanish, ilmiy kashfiyotlar bilan qiziqish rasm 
bo‘ladi. «Ilmiylik» o‘ziga xos sifat belgisiga aylanadi.  
Fan muayyan odamlar – olimlar tomonidan amalga oshiriluvchi faoliyat turi 
sifatida namoyon bo‘ladi. Ba’zan fan hatto olimlar bajaradigan ish sifatida ham 
ta’riflanadi. Olimlar asosan tarqoq holda faoliyat olib boradilar, ularning ayrimlari 
maxfiy laboratoriyalarda ishlasa, ayrimlari murakkab hisoblash va isbotlashlar 
bilan shug‘ullanadi. Ularning hammasi faqat o‘z hamkasblari tushunadigan tildan 
foydalanadi. Ayni vaqtda kashfiyot muayyan olimning shaxsiy hissasidan qat’i 
nazar u yoki bu tarzda amalga oshirilgani haqidagi tasavvur o‘rnini nazariya ortida 
muayyan olim, faylasuf yoki mutafakkir shaxsi turishini aniq tushunish 
egallamoqda.  
Fanlarning differensiatsiyasi va integratsiyasi. Differensiatsiya va 
integratsiya jarayonlarining dialektik ziddiyatlarga to‘la o‘zaro aloqasi natijasida 
ilmiy bilim tizimi yanada murakkabroq tus oladi. Turli fanlar o‘rtasidagi g‘ov-
to‘siqlar buziladi. Differensiatsiya natijasida fanda mavjud nazariyalarning jami 
soni ko‘payadi, lekin, shu bilan bir vaqtda, integratsiyalashuv yo‘lidagi harakatlar 
aksariyati bu «o‘yin»ning mazmun va mohiyatini tushunish, boz ustiga unda ishtirok etish uchun yetarli savodga ega bo‘lmagan. Olimlar o‘rgangan muammolar xalqning bevosita amaliy ehtiyojlaridan ancha yiroq bo‘lgan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, aholi quyi tabaqalarining madaniyatida «kitobiy» fan Yangi davrgacha «oqsuyaklar ermagi» sifatida tushunilgan. Ammo o‘rta asrlar jamiyatining ko‘pgina vakillari hatto o‘qishni ham bilmagan oliy aristokratiyasi davrasida ham fanga past nazar bilan qaralgan. Ma’rifat davri fan obrazini yangi bo‘yoqlar bilan boyitadi. Savodxonlikning keng tarqalishi bilan ilmiy muammolar haqidagi tasavvurlar ham kengayadi, fanning amaliyotga yaqinlashishi esa keng omma ko‘z o‘ngida uning obro‘si oshishiga ko‘maklashadi. Ma’rifatchilarning ma’naviy yo‘lboshchilari XVIII-XIX asrlar Yevropa madaniyatida fan jamiyat hayotini yaxshilashga qodir bo‘lgan kuch, taraqqiyot omili sifatida tushunila boshlashiga erishish yo‘lida ko‘p zahmat chekadilar. Fanning oliy vazifasi haqidagi g‘oya kundalik muomaladan o‘rin oladi. Fan yutuqlaridan hayratlanish, ilmiy kashfiyotlar bilan qiziqish rasm bo‘ladi. «Ilmiylik» o‘ziga xos sifat belgisiga aylanadi. Fan muayyan odamlar – olimlar tomonidan amalga oshiriluvchi faoliyat turi sifatida namoyon bo‘ladi. Ba’zan fan hatto olimlar bajaradigan ish sifatida ham ta’riflanadi. Olimlar asosan tarqoq holda faoliyat olib boradilar, ularning ayrimlari maxfiy laboratoriyalarda ishlasa, ayrimlari murakkab hisoblash va isbotlashlar bilan shug‘ullanadi. Ularning hammasi faqat o‘z hamkasblari tushunadigan tildan foydalanadi. Ayni vaqtda kashfiyot muayyan olimning shaxsiy hissasidan qat’i nazar u yoki bu tarzda amalga oshirilgani haqidagi tasavvur o‘rnini nazariya ortida muayyan olim, faylasuf yoki mutafakkir shaxsi turishini aniq tushunish egallamoqda. Fanlarning differensiatsiyasi va integratsiyasi. Differensiatsiya va integratsiya jarayonlarining dialektik ziddiyatlarga to‘la o‘zaro aloqasi natijasida ilmiy bilim tizimi yanada murakkabroq tus oladi. Turli fanlar o‘rtasidagi g‘ov- to‘siqlar buziladi. Differensiatsiya natijasida fanda mavjud nazariyalarning jami soni ko‘payadi, lekin, shu bilan bir vaqtda, integratsiyalashuv yo‘lidagi harakatlar  
 
oz sonli fundamental nazariyalarning o‘rna va ahamiyatini kuchaytiradi. Masalan, 
hozirgi zamon tabiatshunosligida minglab turli-tuman nazariyalar o‘rtasida o‘zaro 
bog‘liqlik va mustaqillik, qo‘shimchalilik va raqobat, muvofiqlik va tafovut, 
muodillik va nomuvofiqlik kabi son-sanoqsiz rang-barang munosabatlar mavjud. 
Ammo fundamental nazariy tizimlar (masalan, mexanika, elektrodinamika, 
elementar zarralar nazariyasi) barmoq bilan sanarli bo‘lib, ular boshqa ko‘p sonli 
tabiiy-ilmiy nazariyalarning negizini tashkil etadi.  
Fanning ijtimoiy-madaniy mo‘ljallari. Fan – dunyo haqidagi bilimlarni 
ishlab chiqarish texnologiyasi. Har qanday ishlab chiqarishda bo‘lganidek, fanda 
ham ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini ta’minlash talab etiladi. Haqiqat – har 
qanday ilmiy mahsulot ega bo‘lishi talab etiladigan va fan o‘zida mavjud barcha 
vositalar bilan ta’minlashi shart bo‘lgan eng muhim sifat xossasi. Olim uchun 
haqiqat u o‘z faoliyatida erishishga harakat qiladigan eng oliy qadriyatdir.  
Jamiyat (xalq, davlat, u yoki bu ijtimoiy guruh) o‘zi qay jihatdandir kerakli 
va nimagadir foydali deb hisoblagan haqiqatlargagina qiziqish bildiradi, qolgan 
haqiqatlarga esa befarq qaraydi yoki hatto ularning tan olinishiga qarshi chiqadi 
(agar bu zarar keltiradi, deb hisoblasa). Jamiyat o‘ziga haqiqatdan boshqa hech 
narsa bermaydigan ishga pul sarflamaydi. Haqiqiy, lekin hech kimga kerak 
bo‘lmagan bilim uni olish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lashga tayyor 
iste’molchilarni topmaydi.   
O‘tmishda, «ilk fan» davrida (XVI asrga qadar) ilm bilan shug‘ullanish 
asosan o‘z ixtiyorida mavjud resurslar bilan kifoyalanishga qodir bo‘lgan o‘ziga 
to‘q odamlarning xususiy ishi hisoblangan. Antik faylasuflar hatto o‘z faoliyati 
uchun pul olishni uyatli ish deb hisoblaganlar (o‘qituvchilik bilan tirikchilik qilgan 
sofistlar bundan mustasno). O‘rta asr olimlari – sxolastlarning aksariyati monaxlar 
va ruhoniylar bo‘lgan. Bu olimlar ilohiyot va diniy ta’lim bilan shug‘ullanganlari 
bois, cherkov ularni ta’minlashga tayyor bo‘lgan. O‘sha davrda falsafa va 
ilohiyotning tarkibiy qismi sifatida tushunilgan fan madaniy shakl hisoblangan, 
uning muxlislari ilmiy faoliyat bilan asosan o‘z shaxsiyatini namoyon etish uchun 
oz sonli fundamental nazariyalarning o‘rna va ahamiyatini kuchaytiradi. Masalan, hozirgi zamon tabiatshunosligida minglab turli-tuman nazariyalar o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik va mustaqillik, qo‘shimchalilik va raqobat, muvofiqlik va tafovut, muodillik va nomuvofiqlik kabi son-sanoqsiz rang-barang munosabatlar mavjud. Ammo fundamental nazariy tizimlar (masalan, mexanika, elektrodinamika, elementar zarralar nazariyasi) barmoq bilan sanarli bo‘lib, ular boshqa ko‘p sonli tabiiy-ilmiy nazariyalarning negizini tashkil etadi. Fanning ijtimoiy-madaniy mo‘ljallari. Fan – dunyo haqidagi bilimlarni ishlab chiqarish texnologiyasi. Har qanday ishlab chiqarishda bo‘lganidek, fanda ham ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini ta’minlash talab etiladi. Haqiqat – har qanday ilmiy mahsulot ega bo‘lishi talab etiladigan va fan o‘zida mavjud barcha vositalar bilan ta’minlashi shart bo‘lgan eng muhim sifat xossasi. Olim uchun haqiqat u o‘z faoliyatida erishishga harakat qiladigan eng oliy qadriyatdir. Jamiyat (xalq, davlat, u yoki bu ijtimoiy guruh) o‘zi qay jihatdandir kerakli va nimagadir foydali deb hisoblagan haqiqatlargagina qiziqish bildiradi, qolgan haqiqatlarga esa befarq qaraydi yoki hatto ularning tan olinishiga qarshi chiqadi (agar bu zarar keltiradi, deb hisoblasa). Jamiyat o‘ziga haqiqatdan boshqa hech narsa bermaydigan ishga pul sarflamaydi. Haqiqiy, lekin hech kimga kerak bo‘lmagan bilim uni olish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lashga tayyor iste’molchilarni topmaydi. O‘tmishda, «ilk fan» davrida (XVI asrga qadar) ilm bilan shug‘ullanish asosan o‘z ixtiyorida mavjud resurslar bilan kifoyalanishga qodir bo‘lgan o‘ziga to‘q odamlarning xususiy ishi hisoblangan. Antik faylasuflar hatto o‘z faoliyati uchun pul olishni uyatli ish deb hisoblaganlar (o‘qituvchilik bilan tirikchilik qilgan sofistlar bundan mustasno). O‘rta asr olimlari – sxolastlarning aksariyati monaxlar va ruhoniylar bo‘lgan. Bu olimlar ilohiyot va diniy ta’lim bilan shug‘ullanganlari bois, cherkov ularni ta’minlashga tayyor bo‘lgan. O‘sha davrda falsafa va ilohiyotning tarkibiy qismi sifatida tushunilgan fan madaniy shakl hisoblangan, uning muxlislari ilmiy faoliyat bilan asosan o‘z shaxsiyatini namoyon etish uchun  
 
shug‘ullanganlar, ayrimlar uchun esa ilm bir ermak – ta’bir joiz bo‘lsa, 
«intellektual o‘yin» sanalgan.  
XVI - XVII asrlar ilmiy inqilobi nafaqat fanning mazmunida o‘zgarish 
yasadi, balki uning sof «havaskorlik» ishi sifatida o‘sish imkoniyatini ham yo‘qqa 
chiqardi. Eksperimentning mustahkam zaminiga o‘rnashgan fan o‘z rivojlanishiga 
yanada ko‘proq xarajatlar talab qila boshladi. Fanning turli jabhalarida ishlash 
uchun ko‘p sonli professional olimlar talab etiladi. Fanga laboratoriyalar va 
laboratoriya asbob-uskunalari, muzeylar, kutubxonalar va hokazolar uchun 
mablag‘lar kerak bo‘ladi. Shu tariqa fan ayrim havaskorlarning xususiy ishi 
sifatida mavjud bo‘la olmaydigan mehnat sohasiga aylanadi. U jamiyat va 
davlatning madadini talab qiladi.  
Ammo bunday moddiy madadni fan faqat o‘zining jamiyat uchun foydali 
ekanligini amalda isbotlash yo‘li bilan olishi mumkin. Ayni shu sababli fanning 
ijtimoiy-madaniy mo‘ljallarida o‘zgarishlar yuz beradi: olimlar oldida haqiqatning 
tagiga yetish vazifasi bilan bir qatorda jamiyat manfaatlariga xizmat qilish vazifasi 
paydo bo‘ladi.  
«Sof» haqiqat ilmiy qadriyat bo‘lib qoladi, lekin olimning haqiqat sari 
intilishga bo‘lgan huquqi haqiqatning tagiga yetishi mumkin bo‘lgan foydali 
natijalarning noilmiy, ijtimoiy qimmati bilan asoslanadi.  
Fan rivojlanishining klassik davrida olimlar fan natijalari amalda 
qo‘llanilishini o‘z tadqiqotlarining maqbul, lekin muqarrar bo‘lmagan oqibati deb 
hisoblaydilar. Ammo fan o‘zining foydali bo‘lish qobiliyatini (ayniqsa sanoat 
texnikasining rivojlanishi uchun) amalda namoyon etishiga qarab jamiyat undan 
ayni shu yo‘nalishda olg‘a siljishni talab qiladi. Amaliy tadqiqotlar va ishlanmalar 
davlat hamda sanoat korchalonlari tomonidan fundamental fanga qaraganda 
ko‘proq qo‘llab-quvvatlanadi. Ilmiy hamjamiyat ongida fanning bosh mo‘ljali 
haqiqatning tagiga yetish yo‘lida izlanishlar olib borish, foyda esa – shu 
izlanishlarning «qo‘shimcha» mahsuli hisoblangan bo‘lsa, ijtimoiy ongda aksincha 
– ilmiy haqiqat foydaga xizmat qilishi kerak, deb hisoblanadi. Olimlar fanning 
«ziyokorligi»ni birinchi o‘ringa qo‘ysalar, jamiyat uchun uning «unumdorligi» 
shug‘ullanganlar, ayrimlar uchun esa ilm bir ermak – ta’bir joiz bo‘lsa, «intellektual o‘yin» sanalgan. XVI - XVII asrlar ilmiy inqilobi nafaqat fanning mazmunida o‘zgarish yasadi, balki uning sof «havaskorlik» ishi sifatida o‘sish imkoniyatini ham yo‘qqa chiqardi. Eksperimentning mustahkam zaminiga o‘rnashgan fan o‘z rivojlanishiga yanada ko‘proq xarajatlar talab qila boshladi. Fanning turli jabhalarida ishlash uchun ko‘p sonli professional olimlar talab etiladi. Fanga laboratoriyalar va laboratoriya asbob-uskunalari, muzeylar, kutubxonalar va hokazolar uchun mablag‘lar kerak bo‘ladi. Shu tariqa fan ayrim havaskorlarning xususiy ishi sifatida mavjud bo‘la olmaydigan mehnat sohasiga aylanadi. U jamiyat va davlatning madadini talab qiladi. Ammo bunday moddiy madadni fan faqat o‘zining jamiyat uchun foydali ekanligini amalda isbotlash yo‘li bilan olishi mumkin. Ayni shu sababli fanning ijtimoiy-madaniy mo‘ljallarida o‘zgarishlar yuz beradi: olimlar oldida haqiqatning tagiga yetish vazifasi bilan bir qatorda jamiyat manfaatlariga xizmat qilish vazifasi paydo bo‘ladi. «Sof» haqiqat ilmiy qadriyat bo‘lib qoladi, lekin olimning haqiqat sari intilishga bo‘lgan huquqi haqiqatning tagiga yetishi mumkin bo‘lgan foydali natijalarning noilmiy, ijtimoiy qimmati bilan asoslanadi. Fan rivojlanishining klassik davrida olimlar fan natijalari amalda qo‘llanilishini o‘z tadqiqotlarining maqbul, lekin muqarrar bo‘lmagan oqibati deb hisoblaydilar. Ammo fan o‘zining foydali bo‘lish qobiliyatini (ayniqsa sanoat texnikasining rivojlanishi uchun) amalda namoyon etishiga qarab jamiyat undan ayni shu yo‘nalishda olg‘a siljishni talab qiladi. Amaliy tadqiqotlar va ishlanmalar davlat hamda sanoat korchalonlari tomonidan fundamental fanga qaraganda ko‘proq qo‘llab-quvvatlanadi. Ilmiy hamjamiyat ongida fanning bosh mo‘ljali haqiqatning tagiga yetish yo‘lida izlanishlar olib borish, foyda esa – shu izlanishlarning «qo‘shimcha» mahsuli hisoblangan bo‘lsa, ijtimoiy ongda aksincha – ilmiy haqiqat foydaga xizmat qilishi kerak, deb hisoblanadi. Olimlar fanning «ziyokorligi»ni birinchi o‘ringa qo‘ysalar, jamiyat uchun uning «unumdorligi»  
 
birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Fan va jamiyat o‘rtasidan «qora mushuk 
o‘tadi».  
Fan va falsafaning mutanosibligi. Fan rivojlanishning yuksak darajasiga 
erishgan bo‘lsa-da, lekin amalda falsafa bilan uzviy bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Ular 
faol 
o‘zaro 
ta’sirga 
kirishib, 
bir-birining 
rivojlanishiga 
samarali 
ta’sir 
ko‘rsatmoqda. Bu hol shu bilan izohlanadiki, falsafa daliliy materialga, sinovdan 
o‘tgan ilmiy ma’lumotlarga tayanib, o‘zining mavhum g‘oyalarini borliq bilan 
taqqoslash imkoniyatiga ega, fan esa, dalillarni qayd etish va tavsiflash bilan 
cheklanmay, yanada asosliroq xulosalar chiqarish imkoniyatini qo‘lga kiritadi.  
XXI asr boshiga kelib jahonda olimlar soni qariyb olti millionga yetdi, 
taxminan shuncha odam fanga xizmat ko‘rsatuvchi mehnat bilan band (laborantlar, 
texniklar, nashriyotlarning xodimlari va h.k.). Yerda qadim zamonlardan boshlab 
to XXI asrning boshiga qadar yashagan olimlarning umumiy sonini olsak, ularning 
o‘ndan to‘qqiz qismi bizning zamondoshlarimiz ekanligi ayon bo‘ladi. Rivojlangan 
mamlakatlarda ilmiy xodimlar soni mehnatga qobiliyatli aholining qariyb 10% ni 
tashkil qiladi, fanni ta’minlashga milliy daromadning 5% dan ko‘prog‘i sarflanadi.  
Shuni tan olish lozimki, hozirgi zamonda jamiyat ko‘p jihatdan fanning 
ulkan yutuqlari tufayli o‘zini o‘zi yo‘q qilish yoqasiga kelib qoldi. Bu ilmiy 
taraqqiyotni to‘xtatish kerak, degani emas. Ammo ilmiy izlanishni insoniy, axloqiy 
munosabatga bo‘ysundirish va balki uning qaysidir yo‘nalishlarini cheklash 
zarurligi to‘g‘risidagi masala kun tartibiga qo‘yilmoqda. Ilmiy izlanishning 
insonparvarlashuvi, uning yo‘llari va oqibatlariga axloqiy munosabat – bu 
davrimizning muhim muammolaridir. 
Ayni shu hol falsafa bilan ham, undan muayyan fanlar ilgari falsafiy tusga 
ega bo‘lgan tadqiqot predmetlari bilan ajralib chiqqanida yuz berishini taxmin 
qilish o‘rinli bo‘ladi. Biroq, bunday hol yuz berayotgani yo‘q. Tarix fan falsafadan 
qancha ko‘proq ajralsa, unda shuncha ko‘proq masala va muammolar paydo 
bo‘lishini, ya’ni falsafa nafaqat kamaymasligi, balki, aksincha, ko‘payishini 
ko‘rsatadi. Buning sababi nimada? Bu savolga javobni fan va falsafaning o‘ziga 
birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Fan va jamiyat o‘rtasidan «qora mushuk o‘tadi». Fan va falsafaning mutanosibligi. Fan rivojlanishning yuksak darajasiga erishgan bo‘lsa-da, lekin amalda falsafa bilan uzviy bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Ular faol o‘zaro ta’sirga kirishib, bir-birining rivojlanishiga samarali ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu hol shu bilan izohlanadiki, falsafa daliliy materialga, sinovdan o‘tgan ilmiy ma’lumotlarga tayanib, o‘zining mavhum g‘oyalarini borliq bilan taqqoslash imkoniyatiga ega, fan esa, dalillarni qayd etish va tavsiflash bilan cheklanmay, yanada asosliroq xulosalar chiqarish imkoniyatini qo‘lga kiritadi. XXI asr boshiga kelib jahonda olimlar soni qariyb olti millionga yetdi, taxminan shuncha odam fanga xizmat ko‘rsatuvchi mehnat bilan band (laborantlar, texniklar, nashriyotlarning xodimlari va h.k.). Yerda qadim zamonlardan boshlab to XXI asrning boshiga qadar yashagan olimlarning umumiy sonini olsak, ularning o‘ndan to‘qqiz qismi bizning zamondoshlarimiz ekanligi ayon bo‘ladi. Rivojlangan mamlakatlarda ilmiy xodimlar soni mehnatga qobiliyatli aholining qariyb 10% ni tashkil qiladi, fanni ta’minlashga milliy daromadning 5% dan ko‘prog‘i sarflanadi. Shuni tan olish lozimki, hozirgi zamonda jamiyat ko‘p jihatdan fanning ulkan yutuqlari tufayli o‘zini o‘zi yo‘q qilish yoqasiga kelib qoldi. Bu ilmiy taraqqiyotni to‘xtatish kerak, degani emas. Ammo ilmiy izlanishni insoniy, axloqiy munosabatga bo‘ysundirish va balki uning qaysidir yo‘nalishlarini cheklash zarurligi to‘g‘risidagi masala kun tartibiga qo‘yilmoqda. Ilmiy izlanishning insonparvarlashuvi, uning yo‘llari va oqibatlariga axloqiy munosabat – bu davrimizning muhim muammolaridir. Ayni shu hol falsafa bilan ham, undan muayyan fanlar ilgari falsafiy tusga ega bo‘lgan tadqiqot predmetlari bilan ajralib chiqqanida yuz berishini taxmin qilish o‘rinli bo‘ladi. Biroq, bunday hol yuz berayotgani yo‘q. Tarix fan falsafadan qancha ko‘proq ajralsa, unda shuncha ko‘proq masala va muammolar paydo bo‘lishini, ya’ni falsafa nafaqat kamaymasligi, balki, aksincha, ko‘payishini ko‘rsatadi. Buning sababi nimada? Bu savolga javobni fan va falsafaning o‘ziga  
 
xos xususiyatlaridan, ularni alohida-alohida tavsiflovchi masalalar va ularning 
yechimlari o‘rtasidagi tafovutdan qidirish, o‘rinli bo‘ladi.  
Nazorat uchun savollar 
 
1 Fan nima?  
2. Fan funksiyalarining o‘zaro aloqadorligi va farqi 
4. Hozirgi vaqtda fan avvalo qanday hodisa sifatida namoyon bo‘ladi? 
5. Fanning madaniy-texnologik funksiyasining mohiyati va mazmuni  
nimada? 
6. XX asr oxirida yer yuzidagi olimlar soni necha kishidan oshib ketdi? 
7. XVIII-XIX asrlardagi qanday jarayon fanning bevosita bunyodkor kuchga 
aylanishi uchun moddiy negiz bo‘lib xizmat qildi?  
8. Pol Dirakning «Tenglamalar go‘zalligi ularning eksperiment bilan 
muvofiqligidan muhimroqdir» prinsipi.(Esse) 
9. Fan taraqqiyotining asosiy bosqichlari (Esse) 
 
 
xos xususiyatlaridan, ularni alohida-alohida tavsiflovchi masalalar va ularning yechimlari o‘rtasidagi tafovutdan qidirish, o‘rinli bo‘ladi. Nazorat uchun savollar 1 Fan nima? 2. Fan funksiyalarining o‘zaro aloqadorligi va farqi 4. Hozirgi vaqtda fan avvalo qanday hodisa sifatida namoyon bo‘ladi? 5. Fanning madaniy-texnologik funksiyasining mohiyati va mazmuni nimada? 6. XX asr oxirida yer yuzidagi olimlar soni necha kishidan oshib ketdi? 7. XVIII-XIX asrlardagi qanday jarayon fanning bevosita bunyodkor kuchga aylanishi uchun moddiy negiz bo‘lib xizmat qildi? 8. Pol Dirakning «Tenglamalar go‘zalligi ularning eksperiment bilan muvofiqligidan muhimroqdir» prinsipi.(Esse) 9. Fan taraqqiyotining asosiy bosqichlari (Esse)