Ilmiybaza.uz
FANLAR KESIMIDA DARSLARNI TASHKIL ETISH: AMALIY VA NAZARIY
MASHG`ULOTLAR
Reja
1. Umumta`lim maktablarida o`quv-tarbiya jarayonini samarali
tashkil etish bo`yicha tavsiyalar
2. Dars (ma’ruza)ning maqsad va vazifalari
3. Darsni texnologik xaritasini yaratish metodi
Ilmiybaza.uz
Ta'lim-tarbiya tizimining bugungi kundagi asosiy vazifasi o´sib kelayotgan
yoshlarni vatanparvar, zamonaviy bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirgan hamda
jamiyatda o`z munosib o`rnini egallashga qodir bo`lgan - komillikka intiladigan barkamol
avlodni voyaga yetkazishdir.
Xalqimizning shunday ezgu maqsadlarini ro`yobga chiqarish yo`lida mustaqillik
yillarida Yurtboshimiz rahnamoligida ta'lim-tarbiya sifati va samaradorligini zamon
talablari darajasiga ko`tarish davlat siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylandi.
Buning uchun davlat umummilliy dasturi doirasida barcha sharoitlar yaratildi. Jumladan,
2004-2009 yillarda 8501 ta maktablar yangidan qurildi, rekonstruksiya qilindi, mukammal
ta'mirlandi. Ular zamonaviy o`quv mebellari, kompyuter sinflari hamda laboratoriya
asbob-uskunalari bilan jihozlandi.
Bugungi kunda ilm-fan, texnika va ishlab chiqarish sohalarining tez sur'atlarda
jadallik bilan rivojlanishi barcha ta'lim muassasalarida ta'lim-tarbiya sifatini mazmun
jihatidan yangi bosqichga ko`tarishni talab etmoqda. Bu o`z o`rnida har bir tizim xodimi,
ayniqsa, o`qituvchilar zimmasiga yanada yuksak mas'uliyat va vazifalarni yuklaydi.
Negaki, rad qilib bo`lmaydigan bir haqiqat bor - qilingan barcha sa'y-harakatlar oxir-
oqibat o`qituvchi mehnati orqali o`z natijasini namoyon etadi. Shunday ekan,
pedagoglardan vijdonan mehnat qilish, yorug` kelajagimiz oldidagi mas'uliyatlilik,
ko`rsatilayotgan yuksak e'tiborga munosib javob berish talab etiladi. Bu esa
farzandlarimizning chuqur bilim egallashlarida asosiy rol o`ynaydigan sifatli darsda
namoyon bo`ladi.
Bugun har bir o`qituvchi o`ziga ishonib topshirilgan har bir soat darsni muqaddas
deb bilishi va unga zarracha xiyonat qilib bo`lmasligini his etishi lozim. Ana shu
maqsadda Xalq ta'limi vazirligi tomonidan ishlab chiqilib, ta'lim jarayoniga tatbiq
etilayotgan "Dars - muqaddas" deb nomlangan, umumta'lim maktablarida o`quv-tarbiya
jarayonini samarali tashkil etishda o`qituvchilarga yordam beradigan tavsiyalar majmui
e'tiboringizga havola etilmoqda. O`ylaymizki, ushbu tavsiyalarga fidoyi o`qituvchilarimiz
ijodkorlik bilan yondashgan holda, ularni o`zlarining yangidan-yangi tajribalari bilan
boyitadi. Masalan, Farg`ona viloyati xalq ta'limi boshqarmasining viloyatdagi barcha
Ilmiybaza.uz
o`qituvchi-murabbiylar,
o`quvchilar
va
ularning ota-onalari ishtirokida
mazkur
tavsiyalarni jarayonga tatbiq etish yuzasidan choratadbirlar rejasini tuzib olganligi,
Toshkent shahar xalq ta'limi bosh boshqarmasining "Bugunning darsi o`qituvchi nigohida"
shiori ostida o`tkazilgan festivallar kabi darsning sifatini oshirishga qaratilgan
tashabbuslari ana shunday o`ziga xos yondashuvga misol bo`ladi.
Muhtaram ustozlar, sizlardan ham bu borada yangiliklar, tashabbuslar va
farzandlarimizni
yuksak
intellektual
bilimli
qilib
tarbiyalash
yo`lidagi
muvaffaqiyatlaringizni kutib qolamiz.
I. "DARS - MUQADDAS" TADBIRINI AMALGA OSHIRISH:
O`qituvchining darsga puxta tayyorgarligi ta'lim muvaffaqiyati va samarasi
garovidir.
Dars bu, sinfda taqvim-mavzu reja asosida belgilangan vaqt davomida o`qituvchi
tomonidan o`quvchilar uchun o`quv-tarbiya jarayonining maqsadli tashkil etilishidir.
Shunday ekan, har bir o`qituvchi darsga sifatli va puxta tayyorlanmasdan kirishni
insoniylikka, pok vijdonga xiyonat ekanligini va ish haqini halollab olish lozimligini his
qilishi kerak. Chunki, har bir fan o`qituvchisi faoliyati asosini sifatli dars o`tish,
o`quvchilarga yaxshi ta'lim-tarbiya berish tashkil etadi.
O`qituvchining darsga tayyorgarligi shartli ravishda quyidagi ikki bosqichdan
iborat:
1. O`qituvchining o`z fani yuzasidan umumiy tayyorgarligi.
2. O`qituvchining har bir darsga kundalik tayyorgarligi.
O`qituvchining umumiy tayyorgarligi muntazam amalga oshirib boriladigan jarayon
bo`lib, o`quv yili boshlanishi oldidan quyidagilarni qamrab oladi:
- Davlat ta'lim standarti (DTS), o`quv dasturi, o`quv reja hamda ularga berilgan
tushuntirish xatlarini o`rganib chiqish;
- O`zi dars beradigan o`quv faniga oid yangi ilmiy va metodik adabiyotlarning
mazmuni bilan tanishish;
- tegishli ko`rgazma materiallarni, o`quv-jihozlarini o`rganish, ularni qo`llay bilish;
- ilg`or o`qituvchilarning ish tajribalarini o`rganish, tahlil qilish orqali o`z bilimini
kengaytirish;
Ilmiybaza.uz
-kompyuter texnikasidan foydalanish ko`nikmasini shakllantirib, bu boradagi
mahoratini oshirish, elektron darsliklar, matn muharrirlari, "ZiyoNet" axborot ta'lim
portaliga joylangan ma'lumotlardan samarali foydalanish kabilardir.
O`qituvchining darsga kundalik tayyorgarligi eng asosiy vazifalardandir.
Darsga tayyorgarlik ko`rish quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi lozim:
1-bosqich: Taqvim-mavzu rejadagi yangi mavzu va unga ajratilgan vaqt (soat)
aniqlashtirib olinadi.
2-bosqich: DTS va o`quv dasturidan o`tilayotgan mavzu yuzasidan o`quvchida
qanday tushunchalar (bilim, ko`nikma va malakalar) shakllantirilishi lozimligi
aniqlashtirilib, shu asosida dars maqsadlari belgilab olinadi.
3-bosqich: Mavzu asosida darsda foydalaniladigan texnik vositalar, elektron
manbalar, slaydlar, ko`rgazmali va didaktik materiallar, adabiyotlar o`rganib chiqiladi
hamda dars ishlanmasi (konspekti) yoziladi.
Dars ishlanmasi (konspekt)ning tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
Sana, sinf (parallel sinflar uchun bitta mavzu bo`yicha alohida-alohida dars
ishlanmasi(konspekt)ni yozish shart emas, bitta mavzuga bitta dars ishlanmasi yozilsa
kifoya. 5-"A", "B" sinflar deb ko`rsatiladi), fan nomi yoziladi.
Darsning mavzusi (taqvim-mavzu reja asosida).
Dars maqsadi (darsga qo`yilgan maqsad 45 daqiqa davomida bajariladigan
(erishiladigan), aniq, hayotiy (real) va dars yakunida baholanadigan(o`lchamli) bo`lishi
maqsadga muvofiq):
a) ta'limiy maqsad - dars jarayonida o`quvchilarda shakllantiriladigan bilim,
ko`nikma va malakalar asosida belgilanadi;
b) tarbiyaviy maqsad - dars jarayonida o`quvchilarda qaysi axloqiy sifatlar
shakllantirilishi asosida belgilanadi;
s) rivojlantiruvchi maqsad - dars natijasida o`quvchilarda qaysi bilimlar va axloqiy
fazilatlar rivojlantirilishi asosida belgilanadi.
Dars turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi; o`quvchilarning bilim,
ko`nikma va malakalarini rivojlantiruvchi; umumlashtiruvchi; o`quvchilar egallagan bilim,
ko`nikma va malakalarni tahlil, nazorat qiluvchi kabi dars turlari bo`lishi mumkin.
Ilmiybaza.uz
Darsda foydalaniladigan metodlar: bunda an'anaviy, zamonaviy, interfaol
metodlardan o`tilayotgan mavzuning o`quvchilar tomonidan samarali o`zlashtirilishiga
xizmat qiladiganini oqilona tanlash lozim.
Darsda foydalaniladigan jihozlar: texnik vositalar, slaydlar, ko`rgazmali va didaktik
materiallar.
Darsni tarkiban quyidagi qismlarga ajratish mumkin:
tashkiliy qism;
o`tilgan mavzuni takrorlash (mustahkamlash);
yangi mavzuni tushuntirish;
yangi mavzuni mustahkamlash;
o`quvchilarni baholash;
uyga vazifa berish.
Dars ishlanmasini tayyorlashda o`qituvchi darsning har bir qismini e'tiborga olishi
maqsadga muvofiq.
Dars ishlanmasi (konspekt) hamma o`qituvchida bo`lishi shart. Lekin dars
ishlanmasi qanday mazmunda, hajmda va necha varaqdan iborat bo`lishi o`qituvchining
dars o`tishdagi o`ziga xos yondashuvidan kelib chiqqani ma'qul. Bunda hamma o`qituvchi
uchun bir xil chegara, cheklov o`rnatib bo`lmaydi.
Agarda o`qituvchi dars berayotgan o`quvchilarning o`zlashtirish samaradorligi
yuqori bo`lsa, ular turli ko`rik-tanlovlarda yuqori natijalarga erishgan bo`lsa,
o`qituvchining dars jarayoniga maktab ma'muriyati va hududiy xalq ta'limi boshqaruvi
idoralari xodimlari tomonidan halaqit berishlariga yo`l qo`yilmaydi.
Dars ishlanmasi (konspekti) qo`lyozma shaklida yoki kompyuterda yozilishi
mumkin. Dars ishlanmasini kompyuterda yozish uchun esa o`qituvchi, albatta, o`zi
kompyuterda ishlashni bilishi lozim.
Direktorning o`quv-tarbiyaviy ishlar bo`yicha o`rinbosari har bir o`qituvchining
dars ishlanmasini ko`rib, tasdiqlash jarayonida ularda darsga kirish uchun quyidagi eng
muhim(minimum) hujjatlar bo`lishini nazorat qiladi:
- dars ishlanmasi (konspekti);
- taqvim-mavzu reja;
Ilmiybaza.uz
- o`quv dasturi;
- darslik.
O`qituvchilarning darslarini tahlil qilish - samaradorlikka xizmat qiladi.
O`qituvchilarni o`z ustida mustaqil ishlashlari, ijodiy izlanishlari orqali ta'lim
samaradorligini oshirishga yordam beradigan omillardan biri - muntazam ravishda
o`qituvchilarning darslarini tahlil qilishdir.
O`qituvchi darsini kuzatish va tahlil qilish, ularning pedagogik mahorati, ish
tizimi, o`quvchilarining o`zlashtirishi, bilim darajasi kabi sohaviy va kasbiy layoqati
yuzasidan xulosa chiqarish hamda o`qituvchilarning o`zaro tajriba almashish imkonini
beradi.
Dars tahlili kuzatish va o`rganish shaklida olib boriladi.
Xalq ta'limi muassasalari faoliyatini metodik ta'minlash va tashkil etish tuman
(shahar) bo`limi mudirlari, o`rinbosarlari, metodistlari tomonidan haftasiga kamida 2
soat, ta'lim muassasalari direktorlari, ularning o`rinbosarlari tomonidan 4 soat, fan
metodbirlashma rahbari tomonidan 2 soat, o`qituvchilar tomonidan 1 soat o`qituvchilar
darslari kuzatilishi va tahlil qilinishi belgilangan.
Dars kuzatish va tahlil qilish orqali o`quvchilarning umumiy tayyorgarligi, bilim
olishdagi faolliklari, fanga bo`lgan qiziqishlari, o`quv materiallari va jihozlar bilan
mustaqil ishlay bilishlari, o`qituvchiga bo`lgan munosabatlari aniqlanib, tahlilga tortiladi.
Bunda asosiy mezonlar sifatida o`qituvchi tomonidan dars maqsadining to`g`ri
qo`yilganligi, o`quv dasturi asosida dars jarayonini to`g`ri rejalashtirishi, materiallarini
bilish darajasi, yangi mavzuni tushuntirish jarayonida asosiy g`oyani ajratib olishi,
ilmiylik, ko`rgazmalilik tamoyillariga rioya qilishi, darsda hamkorlikka erisha olishi, bilim
va ko`nikmalarni o`zlashtirishni nazorat etishi, dars mobaynida vaqtdan unumli
foydalanishi va pedagogik muomala madaniyatini egallaganlik darajasi kabi jihatlar
inobatga olinadi.
Unutmangki, sifatli dars - bu, o`quvchilar tomonidan samarali o`zlashtirilgan dars.
Dars boshlangandan keyin hech kimning ushbu jarayonga halaqit berishiga yo`l
qo`yilmaydi.
Darsning tahlili quyidagi turlarga bo`linadi:
Ilmiybaza.uz
1. Ilmiy tahlil. 2. Psixologik tahlil. 3. Metodik tahlil. 4. Didaktik tahlil. 5.
Umumpedagogik tahlil va boshqa tahlillar (yoki bularning hammasini qamrab oladigan
kompleks tahlil).
O`qituvchilarning darslarini tizimli tahlil qilish o`qituvchilarga amaliy-metodik
tavsiyalar berishga va natijada dars samaradorligining oshishiga xizmat qiladi.
Ta'lim muassasalaridagi fan metodbirlashmalarining asosiy vazifasi o`zaro tajriba
almashish asosida ta'lim va tarbiya jarayonining ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida
samarali tashkil etilishini ta'minlashdan iborat.
Fan metodbirlashmalari ta'lim muassasalarida fan oyliklari, ochiq darslar festivallari
jarayonida o`tkaziladigan barcha turdagi mashg`ulotlarning asosan o`rganilishi qiyin yoki
murakkab bo`lgan mavzular asosida tashkil etilishini ta'minlaydi.
Har bir fan yo`nalishidagi metodbirlashmalarda "Men o`zlashtirilishi qiyin bo`lgan
mavzular bo`yicha darslarni qanday tashkil etaman?" mavzusidagi ochiq muhokamalar
tashkil etiladi.
Fan o`qituvchilari astoydil, vijdonan yondashgan holda "Bilimlar bellashuvi"da
o`quvchilarining faol ishtirokini ta'minlaydi. "Ustoz-shogird" tizimida, "O`rgan-o`rgat"
tadbirlarida chin yurakdan, faol ishtirok etadilar.
Ilmiybaza.uz
II. SINFDA TA`LIM SIFATINI OSHIRISHGA TA`SIR QILUVCHI
OMILLARDAN BIRI SIFATIDA "TENGDOSHLAR" TIZIMI JORIY ETILADI
Ma'naviy-ma'rifiy ishlar bo`yicha direktor o`rinbosarlari, sinf rahbarlari, fan
o`qituvchilari bu tizimni joriy etishdan oldin o`quvchilarga "Tengdoshlar" so`zining
ma'nosini tushuntiradi, ayniqsa, "teng" so`ziga e'tibor qaratadi.
Sinf o`quvchilarining umumiy bilim saviyasini oshirish uchun bilimi va o`zlashtirish
qobiliyati yuqori bo`lgan o`quvchilarga mavzularni o`zlashtirishda qiynaladigan
sinfdoshlari biriktiriladi.
Bunda o`quvchilarning uy vazifalarini bajarishi, murakkab (tushunmagan)
mavzularni o`zlashtirishida bir-birlariga ko`mak berishini tashkil etish maqsadida yashash
manzillari bir-biriga yaqin bo`lgan o`quvchilarni o`zaro biriktirish va ularni sinfda bitta
partaga o`tirgizish maqsadga muvofiqdir.
Natijada ayrim fanlarni o`zlashtirishga qiynaladigan o`quvchining fanga bo`lgan
munosabati yaxshilanadi, bilimi oshishiga erishiladi, sinfdoshlar o`rtasida o`zaro
hamkorlik va bir-biriga hurmat asosida shakllangan muhit yuzaga keladi.
Har bir o`quvchining shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlarini inobatga olgan holda
ularga ta'lim-tarbiya berish jarayonini samarali tashkil etish lozim. Jumladan,
o`quvchilarda
maktab
yoshidan
boshlab
o`z-o`zini
boshqarish
ko`nikmalarini
shakllantirish orqali sinfda sog`lom muhitni yaratish uchun "Tartib posboni" tizimi joriy
etiladi.
Ma'naviy-ma'rifiy ishlar bo`yicha direktor o`rinbosari, sinf rahbari sinfdagi sho`x,
jismonan baquvvat, dars jarayoniga halaqit beradigan, yetakchi(lider)lik qobiliyati yuqori
bo`lgan o`quvchi bilan ta'sirchan tushuntirish ishlarini olib borib, ular "Tartib posboni"
etib tayinlanadi.
Bunda o`qituvchi o`qitishning interfaol usullaridan foydalangan holda o`quvchilarni
birgalikda bilim olishga yo`naltiradi hamda "Tartib posboni" vazifasiga tayinlangan
o`quvchilarning mas'uliyatlari yuqori ekanligini ta'kidlab, maktab ma'muriyati, sinf
rahbarlari va o`qituvchilar ularga katta ishonch bildirganligini tushuntirib ruhlantiradi.
Eng muhimi bu tavsiyalar hisobotbozlik uchun emas, o`quv jarayonini to`g`ri tashkil
etish ta'lim sifatini oshirish maqsadida ishlab chiqilgan. Pedagogik jamoalar ularga ijodiy
Ilmiybaza.uz
yondashgan holda bu tavsiyalar asosida oddiy va ta'sirchan metodlarni ishlab chiqishlari
mumkin.
Fan: Pedagogikaning dolzarb masalalari.
Mavzu: Uzluksiz ta’lim. Ta’lim mazmunini shakllantirish.
Ta’lim prinsiplari, funksiyalari, metodlari va vositalari.
Soatlar soni: 2 soat (45daqiqa)
Ma’ruzalar matnini ishlab chiquvchi:
Ma’ruzalar matnini ishlangan sanasi: 2020yil
Ish joyi: “Pedagogika va menejment” kafedrasi
Mavzuning qisqacha ta’rifi (Davlat talablariga muvofiq)
Uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi ekanligini, Uzluksiz ta’limning
faoliyat kursatish prinsiplari va uni islox qilish yo‘nalishlarini, tizimi va turlarini,
Uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’lim tarbiya samaradorligini
yangi sifat darajasiga kutarishda muximligini tinglovchilarga etkazish.
O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi
Metod: Og‘zaki bayon qilish, “Aqliy hujum" metodi,
Ma’ruza-suhbat.
Forma: Savol-javob, individual ishlash, kichik guruhlarda ishlash, jamoa bilan katta
guruhda ishlash.
Vositalar (texnik va didaktik): Tarqatma materiallar, slaydlar, test savollari,
kompter, proektr, A-4 qog‘ozi, marker, skoch
Nazorat: Og‘zaki nazorat, o‘z-o‘zini nazorat qilish, savol-javob, test orqali
Dars (ma’ruza)ning maqsad va vazifalari:
Maqsadlar:
Ta’limiy:
Uzluksiz
ta’lim
kadrlar
tayyorlash tizimining asosi ekanligini, Uzluksiz
Vazifalar:
(maqsadga
mos
ravishda vazifalarni tinglovchi uchun
topshiriq
yoki
savol
shaklida
Ilmiybaza.uz
ta’limning faoliyat kursatish prinsiplari va uni
islox qilish yo‘nalishlarini, tizimi va turlarini,
ta’lim tizimini mazmunan moder- nizatsiyalash
va ta’lim tarbiya samaradorligini yangi sifat
darajasiga kutarishda muximligini tinglovchilar
ongida shakllantirish.
Rivojlantiruvchi:
Uzluksiz
ta’limni
tashkil etish va rivojlantirish prinsiplariga
asoslangan xolda faoliyatlarini rivojlantirish.
ifodalang)
Ta’limiy
savol:
Uzluksiz
ta’lim?
Rivojlantiruvchi:
savol:
Uzluksiz
ta’limni
tashkil
etish
prinsiplari?
Kutilayotgan natijalar:
Dars/ma’ruza/
yakunida
tinglovchi
biladi
(Bilim):
Uzluksiz
ta’lim
kadrlar
tayyorlash tizimining asosi ekanligi, Uzluksiz
ta’limning faoliyat kursatish prinsiplari va uni
islox qilish yo‘nalishlarini, ta’lim turlarini bilib
oladilar.
Qaysi savollar beriladi:
Dars/ma’ruza/
yakunida
tinglovchi
tushunadi (Ko‘nikma):
Uzluksiz
ta’lim
kadrlar
tayyorlash
tizimining asosi ekanligini, Uzluksiz ta’limning
faoliyat kursatish prinsiplari va uni islox qilish
yo‘nalishlarini,
tizimi
va
turlarini, ta’lim
tizimini
mazmunan
modernizatsiyalash
va
ta’lim tarbiya samaradorligini yangi sifat
darajasiga kutarishda muximligini bilib oladilar
va o‘z faoliyatlarida qo‘llash ko‘nikmasini xosil
qiladilar.
Qaysi savollar beriladi:
Ilmiybaza.uz
Dars/ma’ruza/
yakunida
tinglovchi
bajara oladi (Malaka): Uzluksiz ta’lim kadrlar
tayyorlash tizimining asosi ekanligini, Uzluksiz
ta’limning faoliyat kursatish prinsiplari va uni
islox qilish yo‘nalishlarini, tizimi va turlarini
chuqur egallagan xolda malakali raqobatbardosh
kadrlar etishtirishga erishish.
Qanday topshiriqlar
beriladi:
Savollarga
og‘zaki
javoblar
berish
Dars jarayoni va uning bosqichlari:
Ishning
nomi
Bajariladigan ish mazmuni
Metod
Vaqt
1-bosqich:
Tashkiliy qism.
1. Davomatni aniqlash.
2.«Aqliy
hujum»
metodidan
foydalanish.
“Aqliy
hujum”
mashqi
1 0min
10 min
2-bosqich:
Refleksiya.
Ehtiyojlarni
aniqlash
1.Mavzu bo‘yicha savol-javob orqali
tinglovchilarning
ushbu
mavzuga
tayyorligi va ehtiyojlari aniqlanadi.
Og‘zaki
so‘rov
5 min
3-bosqich:
Yangi mavzuning
bayoni
1.Slaydlar asosida o‘qituvchining kichik
ma’ruzasi
2. Uzluksiz ta’lim turlarini (klaster)
metodi asosida urganish
3. Taqdimotlar (har guruhga 1 min)
4.O‘qituvchining darsni xulosalashi
Slaydlar
taqdimoti
Kichik
guruhda
ishlash
Slaydlar
asosida
15 min
5 min
5 min
5 min
4-bosqich:
Mustahkamlash
1. Guruhlarga bo‘linib test echish
Test
10 min
5-bosqich:
Baholash.
1. Guruhlarda test natijalarini tahlili va
baholash
2. Tinglovchilar nimani oldindan bilar
Guruhni
baholash
5 min
