FAOLIYAT VA MOTIVATSIYA (Faoliyat haqida tushuncha, Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriorizatsiyasi, Motiv va motivatsiya. Motivlarning turlari, Motivatsiya nazariyalari(A.Maslou,A.Adler,Z.Freyd))

Yuklangan vaqt

2024-04-11

Yuklab olishlar soni

10

Sahifalar soni

37

Faytl hajmi

94,2 KB


 
 
 
 
 
 
 
 
FAOLIYAT VA MOTIVATSIYA 
 
 
Reja: 
1. 
Faoliyat haqida tushuncha 
2. 
Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriorizatsiyasi. 
3. 
Motiv va motivatsiya. Motivlarning turlari 
4. 
Motivatsiya nazariyalari(A.Maslou,A.Adler,Z.Freyd) 
 
 
Tayanch so`z va iboralar: 
Faoliyat, faollik,harakat, xatti-harakat, sa`i-harakat, maqsad, intilish, 
interoreorizatsiya, eksteroriorezatsiya, faoliyat turi: o`yin, o`qish, mehnat, motiv, 
ko`nikma, malaka, odat,motivatsiya, motiv turi: ichki, tashqi, motivatsiya 
nazariyasi: bixeveorizm, neobixeveorizm. 
 
 
 
 
 
 
 
FAOLIYAT VA MOTIVATSIYA Reja: 1. Faoliyat haqida tushuncha 2. Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriorizatsiyasi. 3. Motiv va motivatsiya. Motivlarning turlari 4. Motivatsiya nazariyalari(A.Maslou,A.Adler,Z.Freyd) Tayanch so`z va iboralar: Faoliyat, faollik,harakat, xatti-harakat, sa`i-harakat, maqsad, intilish, interoreorizatsiya, eksteroriorezatsiya, faoliyat turi: o`yin, o`qish, mehnat, motiv, ko`nikma, malaka, odat,motivatsiya, motiv turi: ichki, tashqi, motivatsiya nazariyasi: bixeveorizm, neobixeveorizm.
 
 
1. Faoliyat haqida tushunch 
Odam tabiati jihatidan faol mavjudotdir. U ma’lum faoliyatda bo’lmasdan 
yashay olmaydi. Inson faoliyatining turi juda ko’p bo’lib, ulardan eng muhimi 
ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan ishlab chiqarish mehnatdir. Odam har doim jamoada 
bo’lib mehnat qiladi va mehnat natijalarini ham jamoa turmush tarzini o’zlashtiradi. 
Har bir tirik organizmning faolligi uning ehtiyojlarini qondirilishiga qaratilgan 
bo’ladi. Anglab bo’lmaydigan va anglab bo’ladigan tabiiy yoki, madaniy, yoki 
ma’naviy, shaxsiy yoki ijtimoiy-shaxsiy ehtiyojlar odamda har turli faollik 
tug’diradi. Ma’lumki, inson faoliyati jarayonida ma’lum bir mahsulotni yaratadi va 
undan ishlab chiqarish jarayonida foydalanadi. Aynan faoliyatda erishilayotgan 
muvaffaqiyatini ta’minlovchi bir qator omillar mavjud. Shular jumlasiga ob’ektiv va 
sub’ektiv omillarni kiritish mumkin va u quyidagi jadvalda aks ettirilgan.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
FAOLIYAT SAMARADORLIGINING 
OMILLARI 
ОBYEKTIV 
SUBAEKTIV 
TAYYORGARLIK 
DARAJASI 
INDIVIDUAL 
XUSUSIYATLAR 
BOSHQARUVChI 
HOLATI 
MUHIT 
YASHASH 
SHAROITI 
VAZIYATNING 
OBYEKTIV 
SHAROITI 
FAOLIYATNI 
TASHKIL ETISH 
ISH JOYINI 
TASHKIL ETISH 
AXBOROTLAR 
OQIMI 
FAOLIYAT 
NAZORATI 
OBYEKT 
1. Faoliyat haqida tushunch Odam tabiati jihatidan faol mavjudotdir. U ma’lum faoliyatda bo’lmasdan yashay olmaydi. Inson faoliyatining turi juda ko’p bo’lib, ulardan eng muhimi ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan ishlab chiqarish mehnatdir. Odam har doim jamoada bo’lib mehnat qiladi va mehnat natijalarini ham jamoa turmush tarzini o’zlashtiradi. Har bir tirik organizmning faolligi uning ehtiyojlarini qondirilishiga qaratilgan bo’ladi. Anglab bo’lmaydigan va anglab bo’ladigan tabiiy yoki, madaniy, yoki ma’naviy, shaxsiy yoki ijtimoiy-shaxsiy ehtiyojlar odamda har turli faollik tug’diradi. Ma’lumki, inson faoliyati jarayonida ma’lum bir mahsulotni yaratadi va undan ishlab chiqarish jarayonida foydalanadi. Aynan faoliyatda erishilayotgan muvaffaqiyatini ta’minlovchi bir qator omillar mavjud. Shular jumlasiga ob’ektiv va sub’ektiv omillarni kiritish mumkin va u quyidagi jadvalda aks ettirilgan. FAOLIYAT SAMARADORLIGINING OMILLARI ОBYEKTIV SUBAEKTIV TAYYORGARLIK DARAJASI INDIVIDUAL XUSUSIYATLAR BOSHQARUVChI HOLATI MUHIT YASHASH SHAROITI VAZIYATNING OBYEKTIV SHAROITI FAOLIYATNI TASHKIL ETISH ISH JOYINI TASHKIL ETISH AXBOROTLAR OQIMI FAOLIYAT NAZORATI OBYEKT
 
 
 
 
Agar hayvonlarni xatti-harakatlari bevosita tevarak–atrofdagi muhit bilan 
belgilansa, odamning faolligi esa ilk yoshlik davridan boshlaboq, butun 
insoniyatning tajribasi va jamiyat talabi bilan boshqariladi. Shu bois “faoliyat”, 
“faollik”, “xatti-harakat” tushunchalarining mazmun mohiyatini anglab olish lozim. 
Shunga ko’ra adabiyotlarda mazkur tushunchalarga berilgan ta’riflarga asosiy 
e’tiborni qaratish lozim. 
A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan “Umumiy psixologiya” darsligida: 
“Faoliyat – kishining anglangan maqsad bilan boshqarilib turiladigan ichki (psixik) 
va tashqi (jismoniy) faolligidir” –deb ta’riflanadi.  
M.G.Davletshin muallifligida chop etilgan “Psixologiya” qisqacha izohli 
lug’atida: “Faollik – tirik materiyaning umumiy xususiyati, tevarak atrofdagi muhit 
bilan o’zaro ta’sirida namoyon bo’ladi. Psixik faollik bu o’zaro ta’sir shu asosda 
faollik ko’rsatish bilan tavsiflanadi”-deya ta’riflangan.  
Faoliyat – insoniyatga xos ong bilan boshqariladigan ehtiyojlar tufayli, paydo 
bo’ladigan va tashqi olam bilan kishining o’z–o’zini bilishga, uni qayta qurishga 
yo’naltirilgan faolligidir.  
Harakat – maqsadga muvofiq yo’naltirilib, ongli ravishda amalga 
oshiriladigan harakatlar yig’indisi. Harakat ongli faoliyatlarning tarkibiy qismlari va 
motivlaridan biridir. 
Q.Turg’unovning “Psixologiya” terminlarining qisqacha ruscha-o’zbekcha 
izohli lug’atida: Faollik – shaxsning ehtiyojlarini qondirish uchun voqelikni 
o’zlashtirishga qaratilgan muhim qobiliyatidir. Faollik ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo’lib, 
kishining faoliyati mehnat, o’qish, o’yin, ijtimoiy hayot, sport, ijod kabilarda yaqqol 
namoyon bo’ladi”- deb ko’rsatiladi. 
Faoliyat-inson hayotining uning voqelikka nisbatan faol munosabatining 
ro’yobga chiqish shakli. Harakat – maqsadga muvofiq yo’naltirilib, ongli ravishda 
Agar hayvonlarni xatti-harakatlari bevosita tevarak–atrofdagi muhit bilan belgilansa, odamning faolligi esa ilk yoshlik davridan boshlaboq, butun insoniyatning tajribasi va jamiyat talabi bilan boshqariladi. Shu bois “faoliyat”, “faollik”, “xatti-harakat” tushunchalarining mazmun mohiyatini anglab olish lozim. Shunga ko’ra adabiyotlarda mazkur tushunchalarga berilgan ta’riflarga asosiy e’tiborni qaratish lozim. A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan “Umumiy psixologiya” darsligida: “Faoliyat – kishining anglangan maqsad bilan boshqarilib turiladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faolligidir” –deb ta’riflanadi. M.G.Davletshin muallifligida chop etilgan “Psixologiya” qisqacha izohli lug’atida: “Faollik – tirik materiyaning umumiy xususiyati, tevarak atrofdagi muhit bilan o’zaro ta’sirida namoyon bo’ladi. Psixik faollik bu o’zaro ta’sir shu asosda faollik ko’rsatish bilan tavsiflanadi”-deya ta’riflangan. Faoliyat – insoniyatga xos ong bilan boshqariladigan ehtiyojlar tufayli, paydo bo’ladigan va tashqi olam bilan kishining o’z–o’zini bilishga, uni qayta qurishga yo’naltirilgan faolligidir. Harakat – maqsadga muvofiq yo’naltirilib, ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlar yig’indisi. Harakat ongli faoliyatlarning tarkibiy qismlari va motivlaridan biridir. Q.Turg’unovning “Psixologiya” terminlarining qisqacha ruscha-o’zbekcha izohli lug’atida: Faollik – shaxsning ehtiyojlarini qondirish uchun voqelikni o’zlashtirishga qaratilgan muhim qobiliyatidir. Faollik ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo’lib, kishining faoliyati mehnat, o’qish, o’yin, ijtimoiy hayot, sport, ijod kabilarda yaqqol namoyon bo’ladi”- deb ko’rsatiladi. Faoliyat-inson hayotining uning voqelikka nisbatan faol munosabatining ro’yobga chiqish shakli. Harakat – maqsadga muvofiq yo’naltirilib, ongli ravishda
amalga oshiriladigan harakatlar yig’indisi ongli faoliyat tarkibiy qismlari va 
motivlaridan iborat.  
V.M.Karimovaning “Psixologiya” o’quv qo’llanmasida quyidagicha ta’riflar 
uchraydi: 
Faollik – shaxsning hayotdagi barcha xatti–harakatlarini namoyon etishni 
tushuntiruvchi kategoriyadir. 
Faoliyat – inson ongi va tafakkuri bilan boshqariladigan, undagi turli-tuman 
ehtiyojlardan kelib chiqadigan hamda tashqi olamni va o’z-o’zini o’zgartirish va 
takomillashtirishga qaratilgan o’ziga xos faollik shaklidir.  
Mazkur ta’riflardan ko’rinadiki, faoliyat tushunchasi o’z tarkibiga shaxsning u 
yoki bu darajadagi faollik ko’rsata olish darajalarini qamrab oladi va unga umumiy 
tarzda quyidagicha ta’rif berish mumkin: Faoliyat-anglangan maqsad bilan 
boshqariladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) harakatlar yig’indisiga aytiladi. 
Adabiyotlarda faollik va harakat tushunchalari o’zaro bir-biriga bog’liq 
bo’lgani bilan ular o’rtasidagi ayrim farqli belgilar kuzatiladi. Jumladan, 
faoliyatning mazmuni to’la-to’kis uni yuzaga keltirgan tabiiy-biologik va ma’naviy 
ehtiyojlar bilan shartlashmaganligi tufayli uning psixologik mexanizmi ham 
o’zgacha negizda qurilishi mumkin.  
Ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlash uchun psixik narsa va 
hodisalarning xususiyat ob’ektiv xossalarni aks ettirishi, qo’yilgan maqsadga 
erishish yo’l-yo’riqlarini aniqlab berish lozim. 
Uchinchidan, 
faoliyat 
shaxsning 
xulq-atvorini 
maqsadga 
qaratilgan 
harakatlarni ruyobga chiqarish, yuzaga kelgan ehtiyojlarni va yordamga muhtojligi, 
faollikning imkonini beradigan boshqarishni uddalash lozim. Shuning uchun 
faoliyatni bilish jarayonlarisiz, irodaviy zo’r berishsiz amalga oshirish juda mushkul. 
Aynan ikkala omil o’zaro uzviy aloqaga kirgandagina yaratuvchanlik xususiyatini 
kasb etadi.  
Inson faolligining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, faoliyatning 
mazmuni ana shu faoliyatni yuzaga keltirgan ehtiyojning bir o’zi bilan 
belgilanmaydi. Agar ehtiyoj faoliyatga motiv sifatida madad berib, uni 
amalga oshiriladigan harakatlar yig’indisi ongli faoliyat tarkibiy qismlari va motivlaridan iborat. V.M.Karimovaning “Psixologiya” o’quv qo’llanmasida quyidagicha ta’riflar uchraydi: Faollik – shaxsning hayotdagi barcha xatti–harakatlarini namoyon etishni tushuntiruvchi kategoriyadir. Faoliyat – inson ongi va tafakkuri bilan boshqariladigan, undagi turli-tuman ehtiyojlardan kelib chiqadigan hamda tashqi olamni va o’z-o’zini o’zgartirish va takomillashtirishga qaratilgan o’ziga xos faollik shaklidir. Mazkur ta’riflardan ko’rinadiki, faoliyat tushunchasi o’z tarkibiga shaxsning u yoki bu darajadagi faollik ko’rsata olish darajalarini qamrab oladi va unga umumiy tarzda quyidagicha ta’rif berish mumkin: Faoliyat-anglangan maqsad bilan boshqariladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) harakatlar yig’indisiga aytiladi. Adabiyotlarda faollik va harakat tushunchalari o’zaro bir-biriga bog’liq bo’lgani bilan ular o’rtasidagi ayrim farqli belgilar kuzatiladi. Jumladan, faoliyatning mazmuni to’la-to’kis uni yuzaga keltirgan tabiiy-biologik va ma’naviy ehtiyojlar bilan shartlashmaganligi tufayli uning psixologik mexanizmi ham o’zgacha negizda qurilishi mumkin. Ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlash uchun psixik narsa va hodisalarning xususiyat ob’ektiv xossalarni aks ettirishi, qo’yilgan maqsadga erishish yo’l-yo’riqlarini aniqlab berish lozim. Uchinchidan, faoliyat shaxsning xulq-atvorini maqsadga qaratilgan harakatlarni ruyobga chiqarish, yuzaga kelgan ehtiyojlarni va yordamga muhtojligi, faollikning imkonini beradigan boshqarishni uddalash lozim. Shuning uchun faoliyatni bilish jarayonlarisiz, irodaviy zo’r berishsiz amalga oshirish juda mushkul. Aynan ikkala omil o’zaro uzviy aloqaga kirgandagina yaratuvchanlik xususiyatini kasb etadi. Inson faolligining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, faoliyatning mazmuni ana shu faoliyatni yuzaga keltirgan ehtiyojning bir o’zi bilan belgilanmaydi. Agar ehtiyoj faoliyatga motiv sifatida madad berib, uni
rag’batlantirib tursa faoliyatning shakli va mazmuni ijtimoiy sharoitlar, ijtimoiy 
talablar hamda tajribalar bilan belgilanadi.  
 
Faoliyatning muhim xususiyatlari 
Hayvonlar faolligi 
Inson faoliyati 
Instinktiv – biologik faollik 
Bilishga va muloqotga bo’lgan 
ehtiyojlar bilan yo’naltirilgan. 
Hamkorlikdagi faoliyat emas, biologik 
maqsadlar, (oziqlanish, 
himoyalanish)ga asoslangan to’da 
bo’lib yurish, 
Kishilik jamiyati hamkorligidagi 
faoliyat asosida tashkil topgan, har bir 
harakat inson uchun hamkorlikdagi 
faoliyatidagi o’rniga ko’ra 
ahamiyatlidir. 
Ko’rgazmali – yaqqol vaziyatlar bilan 
boshqariladi 
Predmet va hodisalarni mavhum-
lashtirish, ular o’rtasidagi sababiy 
bog’lanish va munosabatlarni aniqlash 
mumkin. 
Irsiy jihatdan mustahkamlangan dastur 
(instinkt)lar asosidagi xatti-harakatlar, 
ko’nikmalar yakka tartibda hosil 
bo’lib hayvonning yashash uchun 
tashqi sharoitlarga moslashishi sifatida 
namoyon bo’ladi. 
Tajribani berish va o’zlashtirish 
muloqotning ijtimoiy vositalari (til va 
boshqa belgilar tizimi) yoki moddiy 
madaniyat mahsulotlari orqali amalga 
oshiriladi. 
Yordamchi qurollar, vositalar yasashi 
mumkin, ammo undan qurol sifatida 
doimo foydalanmaydi. Bir qurol 
yordamida boshqa qurol yasay 
olmaydi. 
Mehnat qurollari yasab, uni keyingi 
avlodlariga ham qoldirishi mumkin. 
Turli predmet va qurollardan 
foydalanib, yangi qurol va vositalar 
yarata oladi. 
Tashqi muhitga moslashadi 
O’z ehtiyojlariga muvofiq tarzda tashqi 
dunyoni o’zgartiradi. 
 
rag’batlantirib tursa faoliyatning shakli va mazmuni ijtimoiy sharoitlar, ijtimoiy talablar hamda tajribalar bilan belgilanadi. Faoliyatning muhim xususiyatlari Hayvonlar faolligi Inson faoliyati Instinktiv – biologik faollik Bilishga va muloqotga bo’lgan ehtiyojlar bilan yo’naltirilgan. Hamkorlikdagi faoliyat emas, biologik maqsadlar, (oziqlanish, himoyalanish)ga asoslangan to’da bo’lib yurish, Kishilik jamiyati hamkorligidagi faoliyat asosida tashkil topgan, har bir harakat inson uchun hamkorlikdagi faoliyatidagi o’rniga ko’ra ahamiyatlidir. Ko’rgazmali – yaqqol vaziyatlar bilan boshqariladi Predmet va hodisalarni mavhum- lashtirish, ular o’rtasidagi sababiy bog’lanish va munosabatlarni aniqlash mumkin. Irsiy jihatdan mustahkamlangan dastur (instinkt)lar asosidagi xatti-harakatlar, ko’nikmalar yakka tartibda hosil bo’lib hayvonning yashash uchun tashqi sharoitlarga moslashishi sifatida namoyon bo’ladi. Tajribani berish va o’zlashtirish muloqotning ijtimoiy vositalari (til va boshqa belgilar tizimi) yoki moddiy madaniyat mahsulotlari orqali amalga oshiriladi. Yordamchi qurollar, vositalar yasashi mumkin, ammo undan qurol sifatida doimo foydalanmaydi. Bir qurol yordamida boshqa qurol yasay olmaydi. Mehnat qurollari yasab, uni keyingi avlodlariga ham qoldirishi mumkin. Turli predmet va qurollardan foydalanib, yangi qurol va vositalar yarata oladi. Tashqi muhitga moslashadi O’z ehtiyojlariga muvofiq tarzda tashqi dunyoni o’zgartiradi.
 Biroq odam, masalan, dastgohni ochlik ehtiyojini qondirish uchun 
boshqarmaydi. Inson faoliyatining mazmuni jamiyat talab qiladigan biron 
mahsulotni tayyorlash maqsadi bilan belgilanadi. Faollik manbai bo’lgan faoliyat 
yaxshi anglab olingan maqsad bilan belgilanadi. 
Yuqoridagi jadvalda inson faoliyati bilan hayvonlar hatti-harakati o’rtasidagi 
farqlar aks ettirilgan. Faoliyat faollikni anglab olingan maqsad bilan boshqaradi. 
Faoliyatni anglash qanday darajada bo’lmasin maqsadni anglash hamma vaqt ham 
zaruriy belgi sifatida qolaveradi.  
I.M.Sechenov fiziologik organlar va tizimlar faolligi yoki ishi to’g’risida 
tasavvurga ega bo’lgan, shu sababdan uning asarlarida “Tafakkurning faol shakli”, 
“Tafakkur faoliyati”, “Miya faoliyati”, “Muskul faoliyati” so’z birikmalar keng 
ko’lamda joy olganligi I.P.Pavlov tomonidan “Oliy nerv faoliyati”, N.A.Bernshteyin 
esa “Fiziologik faolligi” atamani fan olamiga olib kirgan. Lekin N.A.Bernshteyn 
faollik, faoliyat, ish, mehnat tushunchalarini ma’nosiga ko’ra farqlagan bo’lishiga 
qaramay, u aksariyat hollarda faollikni faoliyat ma’nosida qo’llagan. 
Psixofiziologiyada faoliyat faollikni fiziologik ma’nosi sifatida talqin qilingan 
bo’lsa, ish, mehnat faoliyati, “mehnat faolligi” mazmunida qo’llaniladi. Ijtimoiy 
psixologiyada “Faoliyat – faollik – ish – mehnat”, “Faoliyat - xulq”, “mehnat – xulq, 
faoliyat” ko’rinishlari juftligi uchrab turadi. S.L.Rubinshteyn ong va faoliyat birligi 
tamoyilini ilgari surib, uni atroflicha asoslab berib, faoliyat psixologiyasini yaratish 
zarurligini tushuntira oldi. Uningcha, mehnat psixologik emas, balki “ijtimoiy 
kategoriya”, psixologiya esa “mehnat faoliyatining psixologik jabhalarini” tadqiq 
etadi. 
A.N.Leontev faoliyatning psixologik nazariyasini yaratib, uning asosiy 
tushunchasi sifatida “Predmetli faoliyat” so’z birikmasini fanga olib kirdi. Muallif 
tomonidan “Odamning hissiy amaliy faoliyati” so’z birikmasi “ijtimoiy inson” 
sifatida talqin etiladi. Uning asarlarida “Faoliyat”, “Xulq” tushunchalari har xil 
mazmunda ishlatiladi, jumladan “Teskari aloqalar vositasida xulqni boshqarish”, 
“Faoliyatning halqali tuzilishi”, “Faoliyatni boshqarish”, “Qo’lning tuyush 
Biroq odam, masalan, dastgohni ochlik ehtiyojini qondirish uchun boshqarmaydi. Inson faoliyatining mazmuni jamiyat talab qiladigan biron mahsulotni tayyorlash maqsadi bilan belgilanadi. Faollik manbai bo’lgan faoliyat yaxshi anglab olingan maqsad bilan belgilanadi. Yuqoridagi jadvalda inson faoliyati bilan hayvonlar hatti-harakati o’rtasidagi farqlar aks ettirilgan. Faoliyat faollikni anglab olingan maqsad bilan boshqaradi. Faoliyatni anglash qanday darajada bo’lmasin maqsadni anglash hamma vaqt ham zaruriy belgi sifatida qolaveradi. I.M.Sechenov fiziologik organlar va tizimlar faolligi yoki ishi to’g’risida tasavvurga ega bo’lgan, shu sababdan uning asarlarida “Tafakkurning faol shakli”, “Tafakkur faoliyati”, “Miya faoliyati”, “Muskul faoliyati” so’z birikmalar keng ko’lamda joy olganligi I.P.Pavlov tomonidan “Oliy nerv faoliyati”, N.A.Bernshteyin esa “Fiziologik faolligi” atamani fan olamiga olib kirgan. Lekin N.A.Bernshteyn faollik, faoliyat, ish, mehnat tushunchalarini ma’nosiga ko’ra farqlagan bo’lishiga qaramay, u aksariyat hollarda faollikni faoliyat ma’nosida qo’llagan. Psixofiziologiyada faoliyat faollikni fiziologik ma’nosi sifatida talqin qilingan bo’lsa, ish, mehnat faoliyati, “mehnat faolligi” mazmunida qo’llaniladi. Ijtimoiy psixologiyada “Faoliyat – faollik – ish – mehnat”, “Faoliyat - xulq”, “mehnat – xulq, faoliyat” ko’rinishlari juftligi uchrab turadi. S.L.Rubinshteyn ong va faoliyat birligi tamoyilini ilgari surib, uni atroflicha asoslab berib, faoliyat psixologiyasini yaratish zarurligini tushuntira oldi. Uningcha, mehnat psixologik emas, balki “ijtimoiy kategoriya”, psixologiya esa “mehnat faoliyatining psixologik jabhalarini” tadqiq etadi. A.N.Leontev faoliyatning psixologik nazariyasini yaratib, uning asosiy tushunchasi sifatida “Predmetli faoliyat” so’z birikmasini fanga olib kirdi. Muallif tomonidan “Odamning hissiy amaliy faoliyati” so’z birikmasi “ijtimoiy inson” sifatida talqin etiladi. Uning asarlarida “Faoliyat”, “Xulq” tushunchalari har xil mazmunda ishlatiladi, jumladan “Teskari aloqalar vositasida xulqni boshqarish”, “Faoliyatning halqali tuzilishi”, “Faoliyatni boshqarish”, “Qo’lning tuyush
faoliyati”, “Pertseptiv faoliyat”, “Retseptor va effektor” apparatlarining hamkorlik 
faoliyati kabilar.  
B.G.Ananьev faoliyat psixologiyasini faollik psixologiyasi ma’nosida 
tushunadi. Uning fikricha bilish va muomala faoliyatning birlamchi ko’rinishidir. 
Tadqiqotchi “Inson faoliyati”, “Tashkiliy ish”, “Tashkilotchilik faoliyati”, “Xulq 
jarayonining algoritmlari” atamalaridan har xil ma’noda foydalanadi 
Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriorizatsiyasi 
Tashqi olamda turli hodisalar ma’lum darajada o’zaro doimiy bog’liqlikga, 
ma’lum sharoitlarda namoyon bo’ladigan biror mustahkam xususiyatga va 
tuzilishga egadir. 
Ob’ektlar 
bilan 
hodisalar 
o’rtasidagi 
bunday 
barqaror 
(invariant) 
munosabatlarni ob’ektlarning muhim xususiyatlari deb yuritiladi. Bu ularning 
kelajakda qay darajada o’zgarishi va shu maqsadga muvofiq ish tutish, ya’ni ob’ekt 
va hodisalarning “xatti - harakatlari”ni oldindan ko’ra olish imkoniyatini beradi. 
Tashqi, ya’ni buyumlar bilan qilinadigan bunday holda guyo ichki, ya’ni ildam 
faoliyatni oldindan payqab olinadi. Ob’ekt (narsa) ustida qilinadigan konkret ishlar 
bu ob’ektlarning muhim xususiyatlari ustida qilinadigan operatsiyalar bilan, ya’ni 
ideal (psixik) ishlar bilan almashinadi. Boshqacha qilib aytganda narsalar bilan 
jismoniy tarzda qilinadigan ishlar shu narsalarning mazmuni bilan almashinadi. 
Tashqi real ishdan ichki ideal ishga mana shunday o’tish jarayonini 
interorizatsiya 
deb 
yuritiladi 
(ichki 
ishga 
aylanadi). 
Inson 
psixikasi 
interiorizatsiyasi tufayli ayni chog’da ko’z o’ngida yo’q bo’lgan narsalarning 
obrazlari bilan ishlay bilish qobiliyatiga ega. Interiorizatsiya muammosi rus olimlari 
L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari tomonidan turli 
jabhalarda tadqiq qilingan. Interiorizatsiya orqali inson psixikasi muayyan vaqt 
oralig’ida uning idrok maydonida yo’q narsalarning timsoli (obrazi) dan foydalanish 
qurbiga ega bo’ladi. Shu narsa ma’lumki bunday o’zgarishlarning muhim quroli 
bo’lib, so’z o’zgarishi vositasi sifatida nutqiy faoliyat xizmat qiladi. Shuning uchun 
so’zlarni to’g’ri ishlatishga odatlanish favqulodda buyumlarning muhim 
faoliyati”, “Pertseptiv faoliyat”, “Retseptor va effektor” apparatlarining hamkorlik faoliyati kabilar. B.G.Ananьev faoliyat psixologiyasini faollik psixologiyasi ma’nosida tushunadi. Uning fikricha bilish va muomala faoliyatning birlamchi ko’rinishidir. Tadqiqotchi “Inson faoliyati”, “Tashkiliy ish”, “Tashkilotchilik faoliyati”, “Xulq jarayonining algoritmlari” atamalaridan har xil ma’noda foydalanadi Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriorizatsiyasi Tashqi olamda turli hodisalar ma’lum darajada o’zaro doimiy bog’liqlikga, ma’lum sharoitlarda namoyon bo’ladigan biror mustahkam xususiyatga va tuzilishga egadir. Ob’ektlar bilan hodisalar o’rtasidagi bunday barqaror (invariant) munosabatlarni ob’ektlarning muhim xususiyatlari deb yuritiladi. Bu ularning kelajakda qay darajada o’zgarishi va shu maqsadga muvofiq ish tutish, ya’ni ob’ekt va hodisalarning “xatti - harakatlari”ni oldindan ko’ra olish imkoniyatini beradi. Tashqi, ya’ni buyumlar bilan qilinadigan bunday holda guyo ichki, ya’ni ildam faoliyatni oldindan payqab olinadi. Ob’ekt (narsa) ustida qilinadigan konkret ishlar bu ob’ektlarning muhim xususiyatlari ustida qilinadigan operatsiyalar bilan, ya’ni ideal (psixik) ishlar bilan almashinadi. Boshqacha qilib aytganda narsalar bilan jismoniy tarzda qilinadigan ishlar shu narsalarning mazmuni bilan almashinadi. Tashqi real ishdan ichki ideal ishga mana shunday o’tish jarayonini interorizatsiya deb yuritiladi (ichki ishga aylanadi). Inson psixikasi interiorizatsiyasi tufayli ayni chog’da ko’z o’ngida yo’q bo’lgan narsalarning obrazlari bilan ishlay bilish qobiliyatiga ega. Interiorizatsiya muammosi rus olimlari L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari tomonidan turli jabhalarda tadqiq qilingan. Interiorizatsiya orqali inson psixikasi muayyan vaqt oralig’ida uning idrok maydonida yo’q narsalarning timsoli (obrazi) dan foydalanish qurbiga ega bo’ladi. Shu narsa ma’lumki bunday o’zgarishlarning muhim quroli bo’lib, so’z o’zgarishi vositasi sifatida nutqiy faoliyat xizmat qiladi. Shuning uchun so’zlarni to’g’ri ishlatishga odatlanish favqulodda buyumlarning muhim
xususiyatlari haqida axborotdan foydalanishning usullarini o’zlashtirish demakdir. 
Inson aqliy taraqqiyotida interiorizatsiyaning ahamiyati kattadir.  
Ma’lumki, odamning ichki dunyosi paydo bo’lgandan so’ng har bir narsani, har 
bir harakatni oldindan ichida o’ylab so’ngra amalga oshiradi. Oldin ichida o’ylab, 
so’ngra bevosita tashqi munosabatga o’tishi faoliyatning eksteriorizatsiyasi deb 
yuritiladi. 
Shuning uchun shaxs faoliyatining jismoniy (tashqi) va psixik (ichki) 
tuzilmalari bir-biri bilan uyg’unlashganligi ko’zga tashlanadi. Inson faoliyatining 
tashqi jabhasi uning atrof–muhitga ta’sir ko’rsatishga mo’ljallangan sa’i – harakatlar 
ichki psixik jihatiga bog’liq bo’lib, ularni motivlashtiradi, bilishga undaydi va 
boshqaradi. Shuningdek tashqi jabha o’z navbatida a) psixik faoliyat buyumlar va 
jarayonlar xususiyatini o’zida namoyon qiladi; b) ularning maqsadga muvofiq tarzda 
qayta o’zgartirilishini amalga oshiradi; v) psixik andozalar o’xshashligini, natijalar 
va harakatlarning kutilmalariga muvofiqligini ko’rsatadi; g) ularni uzluksiz ravishda 
yo’naltirib va nazorat qilib turadi. Shunga muvofiq ravishda tashqi yaqqol faoliyatini 
ham ichki (psixik) faoliyatning eksteriorizatsiyalashuvga aylanishi deb baholash 
maqsadga muvofiq 
Faoliyatning tarkibi 
 Inson faoliyati juda xilma–xildir. Unga mehnat, pedagogik, badiy–ijod, 
ilmiy–tadqiqot faoliyatlarini kiritish mumkin. Inson faoliyati tarkibini tahlil qilish, 
shuni ko’rsatadiki, faoliyat tashqi dunyoni ongli psixik aks ettirilishida namoyon 
bo’ladi. Har qanday faoliyatda inson o’z xatti-harakatlarini maqsadini anglaydi, 
kutilayotgan natijani tasavvur qiladi, sharoitni idrok qiladi va baholaydi, 
bajariladigan harakat tarkibini o’ylaydi, irodaviy zo’r beradi, faoliyatning borishini 
kuzatadi, muvaffaqiyat va mag’lubiyatini o’ylaydi. 
Faoliyat bir tomondan, shaxsning rivojlanishi va sifatlarining namoyon bo’lish 
sharoiti, ikkinchidan, shu faoliyat sub’ekti bo’lgan shaxsning taraqqiyot darajasiga 
bog’liqdir. 
Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, barcha faoliyat turlari tarkibida uchta 
tarkibiy qismni: maqsad–motiv–harakatni ajratish mumkindir. 
xususiyatlari haqida axborotdan foydalanishning usullarini o’zlashtirish demakdir. Inson aqliy taraqqiyotida interiorizatsiyaning ahamiyati kattadir. Ma’lumki, odamning ichki dunyosi paydo bo’lgandan so’ng har bir narsani, har bir harakatni oldindan ichida o’ylab so’ngra amalga oshiradi. Oldin ichida o’ylab, so’ngra bevosita tashqi munosabatga o’tishi faoliyatning eksteriorizatsiyasi deb yuritiladi. Shuning uchun shaxs faoliyatining jismoniy (tashqi) va psixik (ichki) tuzilmalari bir-biri bilan uyg’unlashganligi ko’zga tashlanadi. Inson faoliyatining tashqi jabhasi uning atrof–muhitga ta’sir ko’rsatishga mo’ljallangan sa’i – harakatlar ichki psixik jihatiga bog’liq bo’lib, ularni motivlashtiradi, bilishga undaydi va boshqaradi. Shuningdek tashqi jabha o’z navbatida a) psixik faoliyat buyumlar va jarayonlar xususiyatini o’zida namoyon qiladi; b) ularning maqsadga muvofiq tarzda qayta o’zgartirilishini amalga oshiradi; v) psixik andozalar o’xshashligini, natijalar va harakatlarning kutilmalariga muvofiqligini ko’rsatadi; g) ularni uzluksiz ravishda yo’naltirib va nazorat qilib turadi. Shunga muvofiq ravishda tashqi yaqqol faoliyatini ham ichki (psixik) faoliyatning eksteriorizatsiyalashuvga aylanishi deb baholash maqsadga muvofiq Faoliyatning tarkibi Inson faoliyati juda xilma–xildir. Unga mehnat, pedagogik, badiy–ijod, ilmiy–tadqiqot faoliyatlarini kiritish mumkin. Inson faoliyati tarkibini tahlil qilish, shuni ko’rsatadiki, faoliyat tashqi dunyoni ongli psixik aks ettirilishida namoyon bo’ladi. Har qanday faoliyatda inson o’z xatti-harakatlarini maqsadini anglaydi, kutilayotgan natijani tasavvur qiladi, sharoitni idrok qiladi va baholaydi, bajariladigan harakat tarkibini o’ylaydi, irodaviy zo’r beradi, faoliyatning borishini kuzatadi, muvaffaqiyat va mag’lubiyatini o’ylaydi. Faoliyat bir tomondan, shaxsning rivojlanishi va sifatlarining namoyon bo’lish sharoiti, ikkinchidan, shu faoliyat sub’ekti bo’lgan shaxsning taraqqiyot darajasiga bog’liqdir. Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, barcha faoliyat turlari tarkibida uchta tarkibiy qismni: maqsad–motiv–harakatni ajratish mumkindir.
Maqsad–inson faoliyati so’nggi natijasining obrazi sifatida namoyon bo’ladi 
va ehtiyojlarini amalga oshirilishidir 
Motiv – kishini faoliyatga undaydi va unga mazmun baxsh etadi. 
Ish–harakat galdagi bitta oddiy vazifani bajarishga qaratilgan, nisbatan 
tugallangan faoliyatning tarkibi. Faoliyatga qaratilgan maqsad ozmi–ko’pmi uzoq 
yoki yaqin bo’lishi mumkin. SHuning uchun bu maqsadga erishish odam tomonidan 
ana shu maqsad sari harakat qilish davomida uning oldida tug’iladigan qator juz’iy 
maqsadlarni izchillik bilan hosil qilishdan iborat bo’ladi. Quyidagi harakatning 
muhim tarkibiy qismlari ko’rsatilgan 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tashqi olamdagi narsalarning holatini va xossalarini o’zgartirishga qaratilgan 
harakatlarni ish–harakat (sa’i-harakat) deb yuritiladi. Narsalar bilan qilinadigan 
istalgan bir ish makon va zamon bilan bog’liq bo’lgan ma’lum harakatlardan tashkil 
HARAKAT 
М А Р К А З И Й 
(Fikirlovchi) 
MOTOR 
(Xarakantlaruvchi) 
С Е Н С О Р Л И 
(Sezish) 
BOSHQARISH 
BAJARISH 
NAZORAT 
HARAKAT KOMPONENTLARI 
VA UNING ASOSY FUNKSIYALRI 
Maqsad–inson faoliyati so’nggi natijasining obrazi sifatida namoyon bo’ladi va ehtiyojlarini amalga oshirilishidir Motiv – kishini faoliyatga undaydi va unga mazmun baxsh etadi. Ish–harakat galdagi bitta oddiy vazifani bajarishga qaratilgan, nisbatan tugallangan faoliyatning tarkibi. Faoliyatga qaratilgan maqsad ozmi–ko’pmi uzoq yoki yaqin bo’lishi mumkin. SHuning uchun bu maqsadga erishish odam tomonidan ana shu maqsad sari harakat qilish davomida uning oldida tug’iladigan qator juz’iy maqsadlarni izchillik bilan hosil qilishdan iborat bo’ladi. Quyidagi harakatning muhim tarkibiy qismlari ko’rsatilgan Tashqi olamdagi narsalarning holatini va xossalarini o’zgartirishga qaratilgan harakatlarni ish–harakat (sa’i-harakat) deb yuritiladi. Narsalar bilan qilinadigan istalgan bir ish makon va zamon bilan bog’liq bo’lgan ma’lum harakatlardan tashkil HARAKAT М А Р К А З И Й (Fikirlovchi) MOTOR (Xarakantlaruvchi) С Е Н С О Р Л И (Sezish) BOSHQARISH BAJARISH NAZORAT HARAKAT KOMPONENTLARI VA UNING ASOSY FUNKSIYALRI
topadi. Masalan: “A”, “I” harflarni yozishdagi harakatlar, bir-biridan farq qiladi. 
Odamlarning narsalar bilan qiladigan harakatlari tahlili shuni ko’rsatadiki, bu 
harakatlar tashqi jihatdan juda ko’p, rang-barangdir. Shunday bo’lsa ham, odatda 
ular uchta sodda elementlardan tashkil topgandir; “olmoq”, “joyini o’zgartirmoq”, 
“quyib yubormoq” bu harakatlar odamning tanasi, oyoqlari va boshi bilan 
qilinadigan yordamchi harakatlar bilan amalga oshiriladi. Predmetli harakat tarkibi 
quyidagicha izohlanadi. 
Inson faoliyatiga yo’naltirilgan maqsadga erishish uchun shu yo’lda harakat 
qilish tufayli xususiy vazifalarni bajarishga kirishadi. U o’z oldida turgan maqsadni 
amalga oshirish uchun ma’lum vaqt oralig’ida u yoki bu amalni bajaradi. Biror 
matnni kompьyuterda tayyorlash uchun inson oldin uni elektr tokiga ulaydi, ekranni 
ishga sozlaydi, uning tugmachalarini bosish orqali harf va so’zlarni teradi, so’ngra 
ma’lum ma’no anglovchi matn paydo bo’ladi. 
Inson faoliyati narsalarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan sa’i – harakatlardan 
tashqari: a) tananing fazoviy holati, b) qiyofaning saqlanishi (tik turish, o’tirish), v) 
joy almashish (yurish-yugurish), g) aloqa vositalari sa’i–harakatlari qatnashadi. 
Odatda aloqa vositalari tarkibiga; a) ifodali sa’i– harakat (imo-ishora, pantomimika), 
b) ma’noli ishora, v) nutqiy sa’i– harakatlarni kiritadi. Sa’i–harakatlarning ushbu 
turlarida ta’kidlab o’tilganidan tashqari mushaklar, hiqildoq, tovush paychalari, 
nafas olish a’zolari ishtirok etadi. Demak, narsalarni o’zlashtirishga qaratilgan 
harakatning ishga tushishi muayyan sa’i– harakatlar tizimining amalga oshirilishini 
anglatadi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
topadi. Masalan: “A”, “I” harflarni yozishdagi harakatlar, bir-biridan farq qiladi. Odamlarning narsalar bilan qiladigan harakatlari tahlili shuni ko’rsatadiki, bu harakatlar tashqi jihatdan juda ko’p, rang-barangdir. Shunday bo’lsa ham, odatda ular uchta sodda elementlardan tashkil topgandir; “olmoq”, “joyini o’zgartirmoq”, “quyib yubormoq” bu harakatlar odamning tanasi, oyoqlari va boshi bilan qilinadigan yordamchi harakatlar bilan amalga oshiriladi. Predmetli harakat tarkibi quyidagicha izohlanadi. Inson faoliyatiga yo’naltirilgan maqsadga erishish uchun shu yo’lda harakat qilish tufayli xususiy vazifalarni bajarishga kirishadi. U o’z oldida turgan maqsadni amalga oshirish uchun ma’lum vaqt oralig’ida u yoki bu amalni bajaradi. Biror matnni kompьyuterda tayyorlash uchun inson oldin uni elektr tokiga ulaydi, ekranni ishga sozlaydi, uning tugmachalarini bosish orqali harf va so’zlarni teradi, so’ngra ma’lum ma’no anglovchi matn paydo bo’ladi. Inson faoliyati narsalarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan sa’i – harakatlardan tashqari: a) tananing fazoviy holati, b) qiyofaning saqlanishi (tik turish, o’tirish), v) joy almashish (yurish-yugurish), g) aloqa vositalari sa’i–harakatlari qatnashadi. Odatda aloqa vositalari tarkibiga; a) ifodali sa’i– harakat (imo-ishora, pantomimika), b) ma’noli ishora, v) nutqiy sa’i– harakatlarni kiritadi. Sa’i–harakatlarning ushbu turlarida ta’kidlab o’tilganidan tashqari mushaklar, hiqildoq, tovush paychalari, nafas olish a’zolari ishtirok etadi. Demak, narsalarni o’zlashtirishga qaratilgan harakatning ishga tushishi muayyan sa’i– harakatlar tizimining amalga oshirilishini anglatadi.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
PREDMETLI 
KOMUNIKATSIYA 
OLMOQ 
SIGDIRMOQ 
QUYIB 
YUBORMOQ 
YURISH 
YUGURISH 
SAKRASH  
NUTQ HARAKATI 
ISHORALAR 
MIMIKA  
 
PREDMETLI XARAKAT – harakatlantiruvchi 
tizim shartlashgan maqsad, aniq shart-sharoitlarga 
erishishdan tashkil topgan. 
 
ARALASHTIRMOQ 
HARAKAT 
USTANOVKA VA HOLATNI USHLAB TURISH 
TURISH 
O’TIRISH 
YURISH 
PREDMETLI KOMUNIKATSIYA OLMOQ SIGDIRMOQ QUYIB YUBORMOQ YURISH YUGURISH SAKRASH NUTQ HARAKATI ISHORALAR MIMIKA PREDMETLI XARAKAT – harakatlantiruvchi tizim shartlashgan maqsad, aniq shart-sharoitlarga erishishdan tashkil topgan. ARALASHTIRMOQ HARAKAT USTANOVKA VA HOLATNI USHLAB TURISH TURISH O’TIRISH YURISH
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu hodisa ko’p jihatdan harakatning amalga oshishi, shart–sharoitlarga bog’liq. 
Jumladan: a) kitobni olish qalamni olishdan boshqacharoq tarzdagi sa’i–harakatni 
taqazo etadi, b) avtomobilni haydash velosepedda uchishga qaraganda o’zgacha 
sa’i–harakat talab qiladi, v) ellik kilogramm shtangani ko’tarishda bir pudlik toshga 
qaraganda ko’proq quvvat sarflanadi, g) kartonga katta shaklni joylashtirish, qiyin 
kechadi.  
Yuqorida keltirilgan misollar turlicha obyektlarga taalluqli bo’lishiga qaramay, 
ularda harakatning maqsadi yagonadir. Obyektlarning turlicha ekanligi sa’i–
harakatlarning oldiga va mushak faoliyati tuzilishiga har xil talablarni qo’yadi. 
Ushbu voqelik rus olimlari P.K.Anoxin, N.A. Bernshteyn, E.A.Asratyanlarning 
tadqiqotlarida isbotlab berilgan. Ularning umumiy mulohazalariga qaraganda, 
mushaklarning faoliyati sa’i – harakat vazifasi bilan emas, balki mazkur sa’i–harakat 
ro’y beradigan shart-sharoitlar bilan boshqarilish mumkin. Mushaklar bu o’rinda 
sa’i– harakatlarning yo’nalishini va tezligini ta’minlash uchun xizmat qiladi, har xil 
qarshiliklarni (hajm, kuch, vazn ta’siri) muayyan darajada susaytiradi.  
Sa’yi–harakatlarning nazorat qilish jarayoni va ularni boshqarish teskari aloqa 
tamoyiliga binoan ro’yobga chiqadi. Ushbu hodisani amalga oshish imkoniyati 
quyidagi omillarga bevosita bog’liq holda kechadi: a) sezgi a’zolari aloqa kanali 
Bu hodisa ko’p jihatdan harakatning amalga oshishi, shart–sharoitlarga bog’liq. Jumladan: a) kitobni olish qalamni olishdan boshqacharoq tarzdagi sa’i–harakatni taqazo etadi, b) avtomobilni haydash velosepedda uchishga qaraganda o’zgacha sa’i–harakat talab qiladi, v) ellik kilogramm shtangani ko’tarishda bir pudlik toshga qaraganda ko’proq quvvat sarflanadi, g) kartonga katta shaklni joylashtirish, qiyin kechadi. Yuqorida keltirilgan misollar turlicha obyektlarga taalluqli bo’lishiga qaramay, ularda harakatning maqsadi yagonadir. Obyektlarning turlicha ekanligi sa’i– harakatlarning oldiga va mushak faoliyati tuzilishiga har xil talablarni qo’yadi. Ushbu voqelik rus olimlari P.K.Anoxin, N.A. Bernshteyn, E.A.Asratyanlarning tadqiqotlarida isbotlab berilgan. Ularning umumiy mulohazalariga qaraganda, mushaklarning faoliyati sa’i – harakat vazifasi bilan emas, balki mazkur sa’i–harakat ro’y beradigan shart-sharoitlar bilan boshqarilish mumkin. Mushaklar bu o’rinda sa’i– harakatlarning yo’nalishini va tezligini ta’minlash uchun xizmat qiladi, har xil qarshiliklarni (hajm, kuch, vazn ta’siri) muayyan darajada susaytiradi. Sa’yi–harakatlarning nazorat qilish jarayoni va ularni boshqarish teskari aloqa tamoyiliga binoan ro’yobga chiqadi. Ushbu hodisani amalga oshish imkoniyati quyidagi omillarga bevosita bog’liq holda kechadi: a) sezgi a’zolari aloqa kanali
vazifasini bajargan taqdirda; b) ular axborot manbai sifatida harakat rolini 
o’ynaganda; v) sa’yi–harakatlarni aks ettiruvchi alomatlar bu jarayonda xabar 
yetkazuvchi sifatida qatnashganida va boshqalar. Ta’kidlab o’tilgan omillar orqali 
amalga oshadigan teskari aloqaning bunday shaklini (ko’rinishini) rus tadqiqotchisi 
P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atagan. Afferentatsiya (lotincha afforens 
keltiruvchi degan ma’noni anglatadi) tashqi qo’zg’atuvchilardan hamda ichki 
organlardan axborotni qabul qiluvchi xissiy a’zolardan markaziy nerv sistemasiga 
kelib tushuvchi nerv impulьslarining doimiy oqimini bildiradi. To’g’ri aloqa 
axborotlarning tashqaridan kirib borishini anglatib kelsa, teskari afferentatsiya uning 
aks holatini namoyon qiladi. Sa’yi – harakatlarning hammasi ham organlarning 
faoliyatini tushuntirish uchun xizmat qiladi va nazorat (boshqaruv) jarayoni qanday 
kechishini tahlil etish imkoniyatiga ega.  
Faoliyat tarkibiga kiruvchi sa’i–harakatlar tizimi oxir oqibatda mazkur 
harakatning maqsadi bilan nazorat qilinadi, baholanadi va to’g’rilab turiladi. Maqsad 
miyada faoliyatning bo’lg’usi mahsuloti timsoli, o’zgaruvchan andazasi tarzida 
vujudga kelishi mumkin. Ezgu niyatga aylangan bo’lg’usi andoza bilan harakatning 
amaliy natijasi qiyoslanadi, o’z navbatida andoza sa’i–harakatni yo’naltirib turadi. 
Ana shu holatning turlicha psixofiziologik talqinlari mavjud bo’lib, ular “Bo’lg’usi 
harakat modellari”, “sa’yi–harakat dasturi”, “maqsadning dasturi”, “miyada 
harakatning o’zi oldindan hosil qiladigan andozalari” singari tushunchalarida o’z 
ifodasini topadi. Jumladan, ularning eng muhimlari; “Harakat aktseptori” va 
“Ilgarilab aks ettirish” (P.K.Anoxin), “Harakatlantiruvchi vazifa” va “Bo’lg’usi 
ehtiyoj andozasi” (N.A.Bernshteyn), “Zaruriy mohiyat ” va “Kelajak andozasi” 
(Mittelьshtedt, U.Eshbi) va boshqalar. Sanab o’tilgan tadqiqotchilarning talqinlari 
ilmiy faraz (taxmin) tarzida berilganligi tufayli ular miyada qanday aks etilishi 
mumkinligini mukammal bilishga qodir emasmiz. Lekin ularning miyada ilgarilab 
aks ettirish to’g’risidagi mulohazalari, bu borada tasavvurlarning yaratilishi 
psixologiya fani uchun ijobiy ilmiy voqelik bo’lib hisoblanadi. 
Narsalar bilan qilinadigan ish-harakatidan tashqari, odamning faoliyatini 
badanning ma’lum vaziyatini va qiyofasini saqlab turishni ta’minlaydigan 
vazifasini bajargan taqdirda; b) ular axborot manbai sifatida harakat rolini o’ynaganda; v) sa’yi–harakatlarni aks ettiruvchi alomatlar bu jarayonda xabar yetkazuvchi sifatida qatnashganida va boshqalar. Ta’kidlab o’tilgan omillar orqali amalga oshadigan teskari aloqaning bunday shaklini (ko’rinishini) rus tadqiqotchisi P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atagan. Afferentatsiya (lotincha afforens keltiruvchi degan ma’noni anglatadi) tashqi qo’zg’atuvchilardan hamda ichki organlardan axborotni qabul qiluvchi xissiy a’zolardan markaziy nerv sistemasiga kelib tushuvchi nerv impulьslarining doimiy oqimini bildiradi. To’g’ri aloqa axborotlarning tashqaridan kirib borishini anglatib kelsa, teskari afferentatsiya uning aks holatini namoyon qiladi. Sa’yi – harakatlarning hammasi ham organlarning faoliyatini tushuntirish uchun xizmat qiladi va nazorat (boshqaruv) jarayoni qanday kechishini tahlil etish imkoniyatiga ega. Faoliyat tarkibiga kiruvchi sa’i–harakatlar tizimi oxir oqibatda mazkur harakatning maqsadi bilan nazorat qilinadi, baholanadi va to’g’rilab turiladi. Maqsad miyada faoliyatning bo’lg’usi mahsuloti timsoli, o’zgaruvchan andazasi tarzida vujudga kelishi mumkin. Ezgu niyatga aylangan bo’lg’usi andoza bilan harakatning amaliy natijasi qiyoslanadi, o’z navbatida andoza sa’i–harakatni yo’naltirib turadi. Ana shu holatning turlicha psixofiziologik talqinlari mavjud bo’lib, ular “Bo’lg’usi harakat modellari”, “sa’yi–harakat dasturi”, “maqsadning dasturi”, “miyada harakatning o’zi oldindan hosil qiladigan andozalari” singari tushunchalarida o’z ifodasini topadi. Jumladan, ularning eng muhimlari; “Harakat aktseptori” va “Ilgarilab aks ettirish” (P.K.Anoxin), “Harakatlantiruvchi vazifa” va “Bo’lg’usi ehtiyoj andozasi” (N.A.Bernshteyn), “Zaruriy mohiyat ” va “Kelajak andozasi” (Mittelьshtedt, U.Eshbi) va boshqalar. Sanab o’tilgan tadqiqotchilarning talqinlari ilmiy faraz (taxmin) tarzida berilganligi tufayli ular miyada qanday aks etilishi mumkinligini mukammal bilishga qodir emasmiz. Lekin ularning miyada ilgarilab aks ettirish to’g’risidagi mulohazalari, bu borada tasavvurlarning yaratilishi psixologiya fani uchun ijobiy ilmiy voqelik bo’lib hisoblanadi. Narsalar bilan qilinadigan ish-harakatidan tashqari, odamning faoliyatini badanning ma’lum vaziyatini va qiyofasini saqlab turishni ta’minlaydigan
harakatlar, organizmning bir joyidan ikkinchi joyiga o’rin almashtirishi, 
kommunikatsiyani ta’minlaydigan harakatlar, ifodali harakatlar va nutq harakatlari 
mavjud. 
Narsalar bilan qilinadigan ishlarni bajarish ma’lum tizimdagi harkatlarni 
amalga oshirishdan iborat. Harakatlar tizimi va maqsadi bilan, bu maqsad 
yo’naltirilgan narsalar xususiyati va ish sharoiti bilan bog’liqdir. Masalan, stakan va 
qalamni olish, piyoda va chang’ida yurish, og’ir va yengil narsani boshqa joyga olib 
qo’yish, mayda va katta mixni qoqish, gantel va shtangani ko’tarish, harakatlari bir-
biridan farq qiladi.  
Harakatning boshqarilishi va uning natijalarini erishiladigan pirovard maqsad, 
taqqoslash yo’li bilan doim nazorat qilib boriladi va to’ldirib turiladi. Unday nazorat 
sezgi a’zolari yordami bilan erishilishi mumkin bo’lgan narsalar tashkil etadi. 
Demak, maqsad miyada, kelajakdagi faoliyat natijasida, tilakdagi kelajak modeli 
bilan ishning mazkur natijalari taqqoslanadi, xuddi ana shu ishning qay yo’sinda 
bo’lishi boshqariladi.  
Harakatlarning istagan bir tomonlarini ularning motor, sensor va markaziy 
tarkibiy qismlari deb atash mumkin. Ishni amalga oshirishda bajaradigan 
vazifalariga muvofiq, ular ishni ijro qiluvchi, boshqaruvchi deb belgilanishi 
mumkin. Bu vazifalarning har birini kishi ongli va ongsiz ravishda bajarishi 
mumkin. Odam talaffuz qilmoqchi bo’lgan gapning grammatik shakli va mazmuni 
hamisha ong yordamida oldindan payqab olinadi. Odatda, ishdan ko’zlangan 
maqsad va shuning bilan birga ishning umumiy xarakteri hamma vaqt anglab 
olinadi. Masalan, velosipedda ketayotgan odam mutlaqo ongsizlik holatida buning 
uddasidan chiqa olmaydi. 
 Bajariladigan harakatning ma’lum tomonlari dastavval to’la anlab 
boshqarishni talab qilinadi, undan keyin ishning bajarilishi ongning ishtirokini 
borgan sari kamroq talab qiladi. Bunday hollarda ishning bajarilishi avtomatlashadi. 
Odamdagi maqsadga muvofiq harakatlarning amalga oshirilishi va avtomatlashuvi 
malaka deb aytiladi. Ishning tuzilishi shunday qisman avtomatlashuvi tufayli 
o’zgarish imkoniyati quyidagidan iborat: 
harakatlar, organizmning bir joyidan ikkinchi joyiga o’rin almashtirishi, kommunikatsiyani ta’minlaydigan harakatlar, ifodali harakatlar va nutq harakatlari mavjud. Narsalar bilan qilinadigan ishlarni bajarish ma’lum tizimdagi harkatlarni amalga oshirishdan iborat. Harakatlar tizimi va maqsadi bilan, bu maqsad yo’naltirilgan narsalar xususiyati va ish sharoiti bilan bog’liqdir. Masalan, stakan va qalamni olish, piyoda va chang’ida yurish, og’ir va yengil narsani boshqa joyga olib qo’yish, mayda va katta mixni qoqish, gantel va shtangani ko’tarish, harakatlari bir- biridan farq qiladi. Harakatning boshqarilishi va uning natijalarini erishiladigan pirovard maqsad, taqqoslash yo’li bilan doim nazorat qilib boriladi va to’ldirib turiladi. Unday nazorat sezgi a’zolari yordami bilan erishilishi mumkin bo’lgan narsalar tashkil etadi. Demak, maqsad miyada, kelajakdagi faoliyat natijasida, tilakdagi kelajak modeli bilan ishning mazkur natijalari taqqoslanadi, xuddi ana shu ishning qay yo’sinda bo’lishi boshqariladi. Harakatlarning istagan bir tomonlarini ularning motor, sensor va markaziy tarkibiy qismlari deb atash mumkin. Ishni amalga oshirishda bajaradigan vazifalariga muvofiq, ular ishni ijro qiluvchi, boshqaruvchi deb belgilanishi mumkin. Bu vazifalarning har birini kishi ongli va ongsiz ravishda bajarishi mumkin. Odam talaffuz qilmoqchi bo’lgan gapning grammatik shakli va mazmuni hamisha ong yordamida oldindan payqab olinadi. Odatda, ishdan ko’zlangan maqsad va shuning bilan birga ishning umumiy xarakteri hamma vaqt anglab olinadi. Masalan, velosipedda ketayotgan odam mutlaqo ongsizlik holatida buning uddasidan chiqa olmaydi. Bajariladigan harakatning ma’lum tomonlari dastavval to’la anlab boshqarishni talab qilinadi, undan keyin ishning bajarilishi ongning ishtirokini borgan sari kamroq talab qiladi. Bunday hollarda ishning bajarilishi avtomatlashadi. Odamdagi maqsadga muvofiq harakatlarning amalga oshirilishi va avtomatlashuvi malaka deb aytiladi. Ishning tuzilishi shunday qisman avtomatlashuvi tufayli o’zgarish imkoniyati quyidagidan iborat:
1. Harakatlarni ijro qilish usullarining o’zgarishi. Bundan avval har biri 
alohida-alohida bajarilgan ayrim harakatlar bir butun harakat tarkibidagi oddiy 
harakatlar o’rtasida hech qanday “to’xtab qolish” va tanaffuslar bo’lmaydigan bitta 
yaxlit aktga aylanadi. Masalan, mashina haydashni o’rganayotgan haydovchi, 
yozishni o’rganayotgan bola harakatini ko’rish mumkin. 
2. Ishni bajarishda sensor, ya’ni hissiy nazorat usullarining o’zgarishi. Ishni 
bajarish ustidan qilinadigan ko’rish nazorati ko’p jihatdan muskul nazorat bilan 
almashinadi. Masalan, mashinistkaning xat yozishdagi, haydovchi motor ovozidagi, 
po’lat quyuvchi metal rangining o’zgarishini farq qiladi. 
3. Ish-harakat markaziy boshqaruvchi usullarining o’zgarishi. Diqqat ish-
harakatining usullarini idrok qilishdan ozod bo’ladi va asosan ish-amalning hamda 
natijalarni idrok qilishga qaratiladi. Ayrim hisoblash, qarorga kelish va boshqa 
intellektual operatsiyalar tez va birlashgan holda “intuitiv” bajarila boshlaydi.  
Malaka faoliyat tarkibida o’ziga xos o’rin tutadi.  
Malaka deb mashq qilish jarayonida ish harakatlar bajarilishining 
avtomatlashgan usullariga aytiladi. Malaka ish unumdorligining ortishiga, vaqtni 
tejashga, aqliy faoliyatni bir muncha muhimroq narsalarga safarbar qilishga imkon 
beradi. Malaka quyidagicha hosil qilinadi: 
a) mehnat harakatlari, ularni egallab olishning zarur ekanligi va ahamiyatini 
anglash; 
b) harakat namunasini esda olib qolish; 
v) malaka namunalarini ko’p marta bajarish, mashq qilish; 
g) izchillik bilan olib boriladigan mashq natijasida harakatlar tezlashadi, xatolar 
kamayadi; 
d) malaka harakatlarni avtomatlashtirish bilan shakllanadi. Ayrim ortiqcha 
harakat elementlari tushib qoladi. 
Biror faoliyatni amalga oshirish uchun mavjud bilimlardan va malakalardan 
foydalana olish ko’nikma deyiladi.  
Malaka turli yo’llar bilan ko’rsatish, tushuntirish, ko’rsatish va tushuntirishni 
qo’shib olib borish orqali hosil qilinishi mumkin.  
1. Harakatlarni ijro qilish usullarining o’zgarishi. Bundan avval har biri alohida-alohida bajarilgan ayrim harakatlar bir butun harakat tarkibidagi oddiy harakatlar o’rtasida hech qanday “to’xtab qolish” va tanaffuslar bo’lmaydigan bitta yaxlit aktga aylanadi. Masalan, mashina haydashni o’rganayotgan haydovchi, yozishni o’rganayotgan bola harakatini ko’rish mumkin. 2. Ishni bajarishda sensor, ya’ni hissiy nazorat usullarining o’zgarishi. Ishni bajarish ustidan qilinadigan ko’rish nazorati ko’p jihatdan muskul nazorat bilan almashinadi. Masalan, mashinistkaning xat yozishdagi, haydovchi motor ovozidagi, po’lat quyuvchi metal rangining o’zgarishini farq qiladi. 3. Ish-harakat markaziy boshqaruvchi usullarining o’zgarishi. Diqqat ish- harakatining usullarini idrok qilishdan ozod bo’ladi va asosan ish-amalning hamda natijalarni idrok qilishga qaratiladi. Ayrim hisoblash, qarorga kelish va boshqa intellektual operatsiyalar tez va birlashgan holda “intuitiv” bajarila boshlaydi. Malaka faoliyat tarkibida o’ziga xos o’rin tutadi. Malaka deb mashq qilish jarayonida ish harakatlar bajarilishining avtomatlashgan usullariga aytiladi. Malaka ish unumdorligining ortishiga, vaqtni tejashga, aqliy faoliyatni bir muncha muhimroq narsalarga safarbar qilishga imkon beradi. Malaka quyidagicha hosil qilinadi: a) mehnat harakatlari, ularni egallab olishning zarur ekanligi va ahamiyatini anglash; b) harakat namunasini esda olib qolish; v) malaka namunalarini ko’p marta bajarish, mashq qilish; g) izchillik bilan olib boriladigan mashq natijasida harakatlar tezlashadi, xatolar kamayadi; d) malaka harakatlarni avtomatlashtirish bilan shakllanadi. Ayrim ortiqcha harakat elementlari tushib qoladi. Biror faoliyatni amalga oshirish uchun mavjud bilimlardan va malakalardan foydalana olish ko’nikma deyiladi. Malaka turli yo’llar bilan ko’rsatish, tushuntirish, ko’rsatish va tushuntirishni qo’shib olib borish orqali hosil qilinishi mumkin.
Har bir ko’nikma va malaka odamning o’z tajribasida avval egallab olgan 
malakalari asosida yuzaga keladi va amal qiladi. Malaka, ko’nikmalarning ayrimlari 
kishining ko’nikma hosil qilishiga va malakali ishlashiga yordam beradi, boshqa 
birlari halaqit beradi, uchinchilari, yangi ko’nikmalarni o’zgartirib boradi. Bu hodisa 
psixologiyada malakalarning o’zaro ta’siri deyiladi. 
Avval hosil qilingan malakalarning yangi malakalarga ijobiy ta’siri 
malakalarning ko’chishi yoki malakalar induktsiyasi deb ataladi. Masalan, 
matematika darsida hosil bo’lgan ko’nikmani, fizikada qo’llash mumkin.  
Faoliyatning yana bir qismi odat bo’lib, ko’nikma malakalardan hech qanday 
samara yoki natijaga ega emasligi bilan ajralib turadi. Odatda odam tomonidan 
beixtiyor, ongsiz tarzda muayyan maqsadga yo’naltirilmagan holda amalga 
oshiriladi. Ba’zi hollarda odatlar shaxs tomonidan nazorat qilinishi mumkin, lekin 
har doim ham aqlli va kerakli harakatlar bo’lmasligi mumkin. 
 
Faoliyatning asosiy turlari 
Odamlarning faoliyati ongli faollik sifatida inson ongining tarkib topishi va 
taraqqiyoti bilan bog’liq holda tarkib topadi va rivojlanadi. Inson faoliyatida 
taraqqiyotning asosi hamda ong mazmunining manbai bo’lib xizmat qiladi.  
Faoliyatda insonning shaxsi ifodalanadi, shu bilan birga faoliyat odam shaxsini 
tarkib toptiradi. Odamlarda har xil turdagi faoliyatlarning paydo bo’lishi va 
taraqqiyoti juda ham murakkab hamda uzoq davom etadigan jarayon. Bolaning 
faoliyati uning kamoloti davomida faqat asta-sekin ta’lim va tarbiyaning ta’siri 
ostida ongli maqsadga mos faoliyat shaklini egallab boradi.  
Inson faoliyati asosan uch turga bo’linadi: o’yin, mehnat, ta’lim faoliyati. Bu 
faoliyat turlari bola shaxsining tarkib topishida hal qiluvchi rolь o’ynaydi.  
O’yin. Bola bir yoshga to’lgandan boshlaboq unda faoliyatning sodda 
shakllarini egallash uchun shart-sharoitlar yuzaga kela boshlaydi. Bunday shart-
sharoitlardan birinchisi o’yindir. O’yin faoliyatini hayvon bolalarida ham uchratish 
mumkin. Hayvonlarning yosh bolalarida kuzatiladigan o’yin faoliyatiga har xil 
narsalar bilan shug’ullanish, yolg’ondakam urishishlar, yugurishni va shu kabilarni 
Har bir ko’nikma va malaka odamning o’z tajribasida avval egallab olgan malakalari asosida yuzaga keladi va amal qiladi. Malaka, ko’nikmalarning ayrimlari kishining ko’nikma hosil qilishiga va malakali ishlashiga yordam beradi, boshqa birlari halaqit beradi, uchinchilari, yangi ko’nikmalarni o’zgartirib boradi. Bu hodisa psixologiyada malakalarning o’zaro ta’siri deyiladi. Avval hosil qilingan malakalarning yangi malakalarga ijobiy ta’siri malakalarning ko’chishi yoki malakalar induktsiyasi deb ataladi. Masalan, matematika darsida hosil bo’lgan ko’nikmani, fizikada qo’llash mumkin. Faoliyatning yana bir qismi odat bo’lib, ko’nikma malakalardan hech qanday samara yoki natijaga ega emasligi bilan ajralib turadi. Odatda odam tomonidan beixtiyor, ongsiz tarzda muayyan maqsadga yo’naltirilmagan holda amalga oshiriladi. Ba’zi hollarda odatlar shaxs tomonidan nazorat qilinishi mumkin, lekin har doim ham aqlli va kerakli harakatlar bo’lmasligi mumkin. Faoliyatning asosiy turlari Odamlarning faoliyati ongli faollik sifatida inson ongining tarkib topishi va taraqqiyoti bilan bog’liq holda tarkib topadi va rivojlanadi. Inson faoliyatida taraqqiyotning asosi hamda ong mazmunining manbai bo’lib xizmat qiladi. Faoliyatda insonning shaxsi ifodalanadi, shu bilan birga faoliyat odam shaxsini tarkib toptiradi. Odamlarda har xil turdagi faoliyatlarning paydo bo’lishi va taraqqiyoti juda ham murakkab hamda uzoq davom etadigan jarayon. Bolaning faoliyati uning kamoloti davomida faqat asta-sekin ta’lim va tarbiyaning ta’siri ostida ongli maqsadga mos faoliyat shaklini egallab boradi. Inson faoliyati asosan uch turga bo’linadi: o’yin, mehnat, ta’lim faoliyati. Bu faoliyat turlari bola shaxsining tarkib topishida hal qiluvchi rolь o’ynaydi. O’yin. Bola bir yoshga to’lgandan boshlaboq unda faoliyatning sodda shakllarini egallash uchun shart-sharoitlar yuzaga kela boshlaydi. Bunday shart- sharoitlardan birinchisi o’yindir. O’yin faoliyatini hayvon bolalarida ham uchratish mumkin. Hayvonlarning yosh bolalarida kuzatiladigan o’yin faoliyatiga har xil narsalar bilan shug’ullanish, yolg’ondakam urishishlar, yugurishni va shu kabilarni
kiritish mumkin. Bolalarda ham o’yin ularning faoliyatlarini, faolliklarini amalga 
oshirish shaklidir. Sof holdagi o’yin faoliyatini yuzaga keltiradigan sabab ehtiyoj 
bo’lsa, uning manbai taqlid va tajribadir. Bolalar narsalar bilan rolli qoidali, 
harakatli, didaktik mazmunli o’yinlarni o’ynaydilar. 
O’yin narsa va hodisalarning mazmunini bolaning o’z tajribasida bilib olishga, 
mazkur mazmunlarni ishlata bilishga mashq qildiradi. Bolaning shaxsiy sifatlari 
boshqalar bilan munosabatlarda tarkib topib boradi.  
O’yin faoliyatida bola ijtimoiy voqelikni taqlid, rolь orqali ijro etishga harakat 
qiladi va shu yo’sinda atrof-muhit to’g’risidagi, ijtimoiy turmushdagi shaxslararo 
munosabatlarni o’zlashtira boradi. Ijtimoiy turmushdagi u yoki bu hodisani rolь 
orqali ijro qiladi. So’z bilan harakatning birikuvi natijasida o’yin faoliyati tusini 
oladi va muayyan ma’noda axborot berish, uzatish imkoniyatiga ega bo’ladi. 
Dastlabki o’yin aynan kattalar xatti-harakatini takrorlash, ularga taqlid qilish bilan 
tavsiflanadi. Syujetli o’yinlar borliqning goh anglangan, goho anglanmagan tarzda 
u yoki bu tomonlarini egallashga harakat qiladi.  
O’yin dastavval bola uchun vaqt o’tkazish, uni mashg’ul qilish funktsiyasini 
bajarsa, keyinchalik ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot namunalarini ifodalash darajasiga 
o’sib o’tadi. Rollar, ma’noli harakatlar, ibratli imo-ishoralar, tushunchalar bola 
shaxsini shakllantirishda faol ishtirok etadi. Bola tug’ilgandan to maktab 
ta’limigacha uning uchun o’yin faoliyati yetakchi faoliyat rolini bajaradi, 
shuningdek o’yin didaktik tus kasb etishi ham mumkin. 
Ta’lim faoliyati o’yin faoliyatining pirovardida yuzaga keladi. Bu faoliyatning 
maqsadi ma’lum axborotlarni, bilimlarni, harakatlar va amallarni o’zlashtirishdan 
iboratdir. Odamning o’z maqsadiga ko’ra batamom o’rganish va o’zlashtirishdan 
iborat bo’lgan mana shunday maxsus faoliyati ta’lim faoliyati deyiladi. Psixologik 
jihatdan olganda, ta’lim faoliyati o’z ichiga quyidagi jarayonlarni oladi: ma’lum bir 
nazariya va amaliy faoliyat turini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ob’ektiv 
olamning eng muhim xususiyatlariga doir axborotlarni o’zlashtirish. Bu jarayonning 
mahsuloti bilimlardir. Mana shu faoliyatni, ya’ni bilimlarni o’zlashtirishda yuzaga 
keladigan usul va operatsiyalarni egallash, bu jarayonlarning mahsuloti malaka va 
kiritish mumkin. Bolalarda ham o’yin ularning faoliyatlarini, faolliklarini amalga oshirish shaklidir. Sof holdagi o’yin faoliyatini yuzaga keltiradigan sabab ehtiyoj bo’lsa, uning manbai taqlid va tajribadir. Bolalar narsalar bilan rolli qoidali, harakatli, didaktik mazmunli o’yinlarni o’ynaydilar. O’yin narsa va hodisalarning mazmunini bolaning o’z tajribasida bilib olishga, mazkur mazmunlarni ishlata bilishga mashq qildiradi. Bolaning shaxsiy sifatlari boshqalar bilan munosabatlarda tarkib topib boradi. O’yin faoliyatida bola ijtimoiy voqelikni taqlid, rolь orqali ijro etishga harakat qiladi va shu yo’sinda atrof-muhit to’g’risidagi, ijtimoiy turmushdagi shaxslararo munosabatlarni o’zlashtira boradi. Ijtimoiy turmushdagi u yoki bu hodisani rolь orqali ijro qiladi. So’z bilan harakatning birikuvi natijasida o’yin faoliyati tusini oladi va muayyan ma’noda axborot berish, uzatish imkoniyatiga ega bo’ladi. Dastlabki o’yin aynan kattalar xatti-harakatini takrorlash, ularga taqlid qilish bilan tavsiflanadi. Syujetli o’yinlar borliqning goh anglangan, goho anglanmagan tarzda u yoki bu tomonlarini egallashga harakat qiladi. O’yin dastavval bola uchun vaqt o’tkazish, uni mashg’ul qilish funktsiyasini bajarsa, keyinchalik ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot namunalarini ifodalash darajasiga o’sib o’tadi. Rollar, ma’noli harakatlar, ibratli imo-ishoralar, tushunchalar bola shaxsini shakllantirishda faol ishtirok etadi. Bola tug’ilgandan to maktab ta’limigacha uning uchun o’yin faoliyati yetakchi faoliyat rolini bajaradi, shuningdek o’yin didaktik tus kasb etishi ham mumkin. Ta’lim faoliyati o’yin faoliyatining pirovardida yuzaga keladi. Bu faoliyatning maqsadi ma’lum axborotlarni, bilimlarni, harakatlar va amallarni o’zlashtirishdan iboratdir. Odamning o’z maqsadiga ko’ra batamom o’rganish va o’zlashtirishdan iborat bo’lgan mana shunday maxsus faoliyati ta’lim faoliyati deyiladi. Psixologik jihatdan olganda, ta’lim faoliyati o’z ichiga quyidagi jarayonlarni oladi: ma’lum bir nazariya va amaliy faoliyat turini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ob’ektiv olamning eng muhim xususiyatlariga doir axborotlarni o’zlashtirish. Bu jarayonning mahsuloti bilimlardir. Mana shu faoliyatni, ya’ni bilimlarni o’zlashtirishda yuzaga keladigan usul va operatsiyalarni egallash, bu jarayonlarning mahsuloti malaka va
uquvlardan iboratdir. Ta’lim faoliyatining tarkibi juda ham murakkab bo’lib, 
bilimlar, tushunchalar, malakalar, odatlar, uquvlar kiradi. 
Ta’lim faoliyati ma’lum ravishda tashkil etilgan sharoitda amalga oshiriladi. 
Katta yoshli kishilar bolalarning taraqqiyotiga faol ta’sir etib, ularning ta’lim 
faoliyatlarini hamda bu faoliyat bilan bog’liq bo’lgan xatti-harakatlarni tashkil 
qiladilar. Bu faoliyat va harakatlarni insoniyat ijtimoiy tajribasini o’rganish tomon 
yo’naltirishdir. Shunday qilib, ta’lim faoliyati katta kishilar tomonidan tashkil 
qilinib, boshqariladi va tizimli ravishda nazorat qilib boriladi. Ma’lumki, ta’lim 
faoliyati bilan tarbiya ishlari uzviy bog’liqdir. Bizning maktablarimizda har qanday 
ta’lim jarayoni hamma vaqt tarbiyaviy xarakterga ega, bolalarga u yoki bu fan 
bo’yicha ta’lim berar ekanmiz, shuning bilan birga ularni biz tarbiyalashimiz kerak. 
Maktabdagi tarbiyaviy ishlarni asosan tushuntirish, ishontirish, ko’rsatish, 
rag’batlantirish, talab qilish, vazifa berish va jazolash kabi vositalar yordamida 
amalga oshiriladi. Maktabdagi barcha tarbiyaviy ishlarni asosiy maqsadi 
o’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashdan iboratdir.  
Mehnat faoliyati –ma’lum ijtimoiy foydali, moddiy yoki madaniy, ma’naviy 
mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdan iborat. Kishilarning mehnati 
ma’lum maqsadga qaratilgan har doim ijtimoiy tabiatga ega bo’ladi.  
Mehnat faoliyatining maqsadi kishilarning iste’mol qilinadigan narsalarni, 
ya’ni non, mashinalar, turli ishlab chiqarish mahsulotlarini tayyorlash, ya’ni kiyim - 
kechak oziq-ovqat va boshqa shu kabi narsalarni ishlab chiqarishga qaratilgan 
bo’lishi mumkin. 
Mehnat faoliyati o’z mohiyati jihatdan ham ijtimoiydir. Mehnat taqsimoti ham 
ijtimoiydir. Mehnat taqsimoti tufayli birorta kishi ham o’ziga kerak bo’ladigan 
narsalarni faqat ishlab chiqarishga qatnashmay, balki deyarli hech qachon hatto 
birgina narsani boshdan oxirigacha ishlab chiqarishda ham qatnashmaydi. Shuning 
uchun odam hayoti uchun zarur bo’lgan hamma narsalarni jamiyatdan oladi, o’z 
ehtiyojlarini qondiradi 
3. Motiv va motivatsiya. Motivlarning turlari. 
uquvlardan iboratdir. Ta’lim faoliyatining tarkibi juda ham murakkab bo’lib, bilimlar, tushunchalar, malakalar, odatlar, uquvlar kiradi. Ta’lim faoliyati ma’lum ravishda tashkil etilgan sharoitda amalga oshiriladi. Katta yoshli kishilar bolalarning taraqqiyotiga faol ta’sir etib, ularning ta’lim faoliyatlarini hamda bu faoliyat bilan bog’liq bo’lgan xatti-harakatlarni tashkil qiladilar. Bu faoliyat va harakatlarni insoniyat ijtimoiy tajribasini o’rganish tomon yo’naltirishdir. Shunday qilib, ta’lim faoliyati katta kishilar tomonidan tashkil qilinib, boshqariladi va tizimli ravishda nazorat qilib boriladi. Ma’lumki, ta’lim faoliyati bilan tarbiya ishlari uzviy bog’liqdir. Bizning maktablarimizda har qanday ta’lim jarayoni hamma vaqt tarbiyaviy xarakterga ega, bolalarga u yoki bu fan bo’yicha ta’lim berar ekanmiz, shuning bilan birga ularni biz tarbiyalashimiz kerak. Maktabdagi tarbiyaviy ishlarni asosan tushuntirish, ishontirish, ko’rsatish, rag’batlantirish, talab qilish, vazifa berish va jazolash kabi vositalar yordamida amalga oshiriladi. Maktabdagi barcha tarbiyaviy ishlarni asosiy maqsadi o’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashdan iboratdir. Mehnat faoliyati –ma’lum ijtimoiy foydali, moddiy yoki madaniy, ma’naviy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdan iborat. Kishilarning mehnati ma’lum maqsadga qaratilgan har doim ijtimoiy tabiatga ega bo’ladi. Mehnat faoliyatining maqsadi kishilarning iste’mol qilinadigan narsalarni, ya’ni non, mashinalar, turli ishlab chiqarish mahsulotlarini tayyorlash, ya’ni kiyim - kechak oziq-ovqat va boshqa shu kabi narsalarni ishlab chiqarishga qaratilgan bo’lishi mumkin. Mehnat faoliyati o’z mohiyati jihatdan ham ijtimoiydir. Mehnat taqsimoti ham ijtimoiydir. Mehnat taqsimoti tufayli birorta kishi ham o’ziga kerak bo’ladigan narsalarni faqat ishlab chiqarishga qatnashmay, balki deyarli hech qachon hatto birgina narsani boshdan oxirigacha ishlab chiqarishda ham qatnashmaydi. Shuning uchun odam hayoti uchun zarur bo’lgan hamma narsalarni jamiyatdan oladi, o’z ehtiyojlarini qondiradi 3. Motiv va motivatsiya. Motivlarning turlari.
Garchand psixologik adabiyotlarda ayniqsa yosh va pedagogik psixologiyaga 
oid manbalarda motiv va motivatsiya   masalasi ko‘p bora ko‘tarilgan bo‘lsa-da, 
batafsil yoritilmagan. Masalan,   ayrim psixologlar maktabgacha yoshda ayrim 
tarqoq situatsion mayllar ma'lum motivlar tizimlariga aylanib borishini qayd 
etadilar. Biroq bu fikr atroflicha chuqurroq o‘rganilmagan. Shunga muvofiq 
adabiyotlarda psixologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida motiv va 
motivatsiya tushunchasi turlicha talqin qilingan. 
Eng keng tarqalgan ta'riflarga ko‘ra, motiv-bu kishini faoliyatga undovchi 
kuch,  sabab yoki ehtiyojlar yig‘indisidan iboratdir. 
Motiv tushunchasiga olimlar tomonidan quyidagicha ta'rif beriladi: 
A.Maslouning fikricha,  motiv bu ehtiyojlar yig‘indisidir. 
S.L.Rubinshteynning ta'kidlashicha, motiv bu ehtiyojning his qilinishi va 
qondirilishi. 
S.L Rubinshteyn. «Motivatsiya – bu psixika orqali amalga oshuvchi 
determinatsiyadir».  
A.N.Leontьev - motivni inson faoliyatiga yo‘nalgan aniq ehtiyojlar va uni 
qo‘zg‘atadigan voqelik  deb hisoblaydi. 
Motiv –ma'lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq faoliyatga undovchi sabab. 
Motivatsiya keng ma'noda inson hayotining (uning xulq-atvori, faoliyatining) 
murakkab ko‘p qirrali boshqaruvchisi deb qaraladi. 
Motivatsiya – insonni faoliyatga undashning murakkab, ko‘p darajali tizimi 
bo‘lib, u o‘zida ehtiyojlarni, motivlarni, qiziqishlarni, ideallarni, intilishlarni, 
ustanovkalarni, emotsiyalarni, normalarni, qadriyatlarni mujassamlashtiradi. 
Motivatsiya - murakkab tuzilma,  faoliyatni  harakatlantiruvchi kuchlar 
majmuasi  bo‘lib, u o‘zini mayllar,  maqsadlar, ideallar ko‘rinishida namoyon qiladi 
va inson faoliyatini bevosita aniqlab, boshqarib turadi. 
Motivatsiya -  odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmuidir. 
V.S.Merlin motivlar tizimlarining ayrim jihatlarini ancha batafsil yoritib 
bergan. U motivlar tizimlarining shakllanish jarayonini quyidagicha tasavvur etadi: 
«turli motivlar bora-bora o‘zaro bog‘liq va bir-biriga tobe bo‘lib boradi hamda oxir 
Garchand psixologik adabiyotlarda ayniqsa yosh va pedagogik psixologiyaga oid manbalarda motiv va motivatsiya masalasi ko‘p bora ko‘tarilgan bo‘lsa-da, batafsil yoritilmagan. Masalan, ayrim psixologlar maktabgacha yoshda ayrim tarqoq situatsion mayllar ma'lum motivlar tizimlariga aylanib borishini qayd etadilar. Biroq bu fikr atroflicha chuqurroq o‘rganilmagan. Shunga muvofiq adabiyotlarda psixologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida motiv va motivatsiya tushunchasi turlicha talqin qilingan. Eng keng tarqalgan ta'riflarga ko‘ra, motiv-bu kishini faoliyatga undovchi kuch, sabab yoki ehtiyojlar yig‘indisidan iboratdir. Motiv tushunchasiga olimlar tomonidan quyidagicha ta'rif beriladi: A.Maslouning fikricha, motiv bu ehtiyojlar yig‘indisidir. S.L.Rubinshteynning ta'kidlashicha, motiv bu ehtiyojning his qilinishi va qondirilishi. S.L Rubinshteyn. «Motivatsiya – bu psixika orqali amalga oshuvchi determinatsiyadir». A.N.Leontьev - motivni inson faoliyatiga yo‘nalgan aniq ehtiyojlar va uni qo‘zg‘atadigan voqelik deb hisoblaydi. Motiv –ma'lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq faoliyatga undovchi sabab. Motivatsiya keng ma'noda inson hayotining (uning xulq-atvori, faoliyatining) murakkab ko‘p qirrali boshqaruvchisi deb qaraladi. Motivatsiya – insonni faoliyatga undashning murakkab, ko‘p darajali tizimi bo‘lib, u o‘zida ehtiyojlarni, motivlarni, qiziqishlarni, ideallarni, intilishlarni, ustanovkalarni, emotsiyalarni, normalarni, qadriyatlarni mujassamlashtiradi. Motivatsiya - murakkab tuzilma, faoliyatni harakatlantiruvchi kuchlar majmuasi bo‘lib, u o‘zini mayllar, maqsadlar, ideallar ko‘rinishida namoyon qiladi va inson faoliyatini bevosita aniqlab, boshqarib turadi. Motivatsiya - odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmuidir. V.S.Merlin motivlar tizimlarining ayrim jihatlarini ancha batafsil yoritib bergan. U motivlar tizimlarining shakllanish jarayonini quyidagicha tasavvur etadi: «turli motivlar bora-bora o‘zaro bog‘liq va bir-biriga tobe bo‘lib boradi hamda oxir
oqibatda motivlarning yaxlit tizimi vujudga keladi». V.S.Merlin fikricha,  motivlar 
tizimining shakllanishi jarayonida nafaqat motivlar barqarorligi, balki  motivlarni 
anglash kabi shartlar bajarilishini  talab etiladi. Demak,  V.S.Merlin bo‘yicha 
motivlari  tizimlari o‘zaro bog‘liq va bir-biriga tobe shaxs motivlarining bir butun 
yig‘indisidan iborat. Ammo V.S.Merlin garchi motivlar tizimlarining ayrimlarini  
haqiqatdan ham muhim jihatlarini ko‘rsatib o‘tgan bo‘lsa ham,  motivlar o‘rtasidagi 
tizimli munosabatlarni motivlar tizimlari va  faoliyat ko‘rsatish muammosini tadqiq 
etmagan. 
4. Motivatsiya nazariyalari (A.Maslou) 
Chet el psixologlari orasida A.Maslou ehtiyojlar iyerarxiyasi nazariyasi bilan 
mashhurdir. O‘z nazariyasida A.Maslou ehtiyojlarning quyidagi iyerarxik qatorini 
ajratadi: fiziologik ehtiyojlar, xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyoj, muhabbat va boshqalar 
bilan  bog‘liq bo‘lish ehtiyoji, hurmatga bo‘lgan ehtiyoj, insonning  o‘z yashirin 
imkoniyatlarini to‘laroq namoyon etish va ro‘yobga chiqarish ehtiyoji va 
boshqalarni kiritadi. A.Maslou fikricha,  muayyan ehtiyojning qondirilishi uchun 
avval iyerarxik qatorda undan oldingi ehtiyoj  qondirilgan bo‘lishi talab etiladi. 
Boshqacha qilib aytganda,  A.Maslou kontseptsiyasida iyerarxiyada yuqori o‘rinni 
egallovchi ehtiyojlar quyi o‘rindagi ehtiyojlarga tobedir. A.Maslou kontseptsiyasida 
motivatsion jarayonlar boshqaruvida odam ongining ishtiroki, boshqaruvdagi roli 
e'tiborsiz qoldirilgan. Olim ehtiyojlar iyerarxiyasidagi vertikal munosabatlarni tahlil 
qilib, bir darajada joylashgan ehtiyojlar orasidagi gorizantal munosabatlar  esa 
o‘rganilmagan.  
Mashhur nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi, ayniqsa,  shaxsdagi  
ijtimoiy xulq motivlari borasida katta,  keng qamrovli tadqiqotlar olib borib,  shu 
narsani aniqlaganki, har bir odam o‘ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish 
va baholashga moyil bo‘ladi.    
 Motivatsiya  tushunchasini turlicha ifodalash, motivatsiyaning mazmuni va 
energetik tomoni haqidagi muhim savol psixologlar tomonidan ifodalab berildi. 
Xorij psixologlari uchun motivatsiya tushunchasini xarakterli aniq bir tomonlama 
oqibatda motivlarning yaxlit tizimi vujudga keladi». V.S.Merlin fikricha, motivlar tizimining shakllanishi jarayonida nafaqat motivlar barqarorligi, balki motivlarni anglash kabi shartlar bajarilishini talab etiladi. Demak, V.S.Merlin bo‘yicha motivlari tizimlari o‘zaro bog‘liq va bir-biriga tobe shaxs motivlarining bir butun yig‘indisidan iborat. Ammo V.S.Merlin garchi motivlar tizimlarining ayrimlarini haqiqatdan ham muhim jihatlarini ko‘rsatib o‘tgan bo‘lsa ham, motivlar o‘rtasidagi tizimli munosabatlarni motivlar tizimlari va faoliyat ko‘rsatish muammosini tadqiq etmagan. 4. Motivatsiya nazariyalari (A.Maslou) Chet el psixologlari orasida A.Maslou ehtiyojlar iyerarxiyasi nazariyasi bilan mashhurdir. O‘z nazariyasida A.Maslou ehtiyojlarning quyidagi iyerarxik qatorini ajratadi: fiziologik ehtiyojlar, xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyoj, muhabbat va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lish ehtiyoji, hurmatga bo‘lgan ehtiyoj, insonning o‘z yashirin imkoniyatlarini to‘laroq namoyon etish va ro‘yobga chiqarish ehtiyoji va boshqalarni kiritadi. A.Maslou fikricha, muayyan ehtiyojning qondirilishi uchun avval iyerarxik qatorda undan oldingi ehtiyoj qondirilgan bo‘lishi talab etiladi. Boshqacha qilib aytganda, A.Maslou kontseptsiyasida iyerarxiyada yuqori o‘rinni egallovchi ehtiyojlar quyi o‘rindagi ehtiyojlarga tobedir. A.Maslou kontseptsiyasida motivatsion jarayonlar boshqaruvida odam ongining ishtiroki, boshqaruvdagi roli e'tiborsiz qoldirilgan. Olim ehtiyojlar iyerarxiyasidagi vertikal munosabatlarni tahlil qilib, bir darajada joylashgan ehtiyojlar orasidagi gorizantal munosabatlar esa o‘rganilmagan. Mashhur nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi, ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari borasida katta, keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlaganki, har bir odam o‘ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va baholashga moyil bo‘ladi. Motivatsiya tushunchasini turlicha ifodalash, motivatsiyaning mazmuni va energetik tomoni haqidagi muhim savol psixologlar tomonidan ifodalab berildi. Xorij psixologlari uchun motivatsiya tushunchasini xarakterli aniq bir tomonlama
energetik faollik manbai sifatida qaraladi,  ular mazmunli tomoniga e'tibor bermay,  
aniq mexanizmlar sifatida energiya, boshqaruv va  xulq-atvorga taqsimlaydilar.  
Ierarxik, darajaviy tuzilish – bu tizimlilik xususiyatiga ega bo‘lgan 
hodisalarning bir jihatidir. Shu tufayli shaxs motivatsion sohasining iyerarxiyasini 
samarali tadqiq etish uchun uni motivatsion hodisalarning boshqa jihatlari bilan 
aloqadorlikda o‘rganish zarur bo‘ladi. Motivatsion hodisalar tizimliligini tadqiq 
etishda asosiy e'tibor esa bu hodisalar o‘rtasidagi tizimli munosabatlarni o‘rganishga 
qaratilishi kerak. Bu borada R.S.Vaysmanning shaxs motivatsion sohasining 
tizimliligi haqida bildirilgan fikri alohida e'tiborga loyiq. Uning yozishicha, 
«Motivatsion sohaning tizimliligi – motivatsion o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi 
aloqadorlik, xilma-xil munosabatlar mavjudligida namoyon bo‘ladi 
. Shunday munosabatlardan biri iyerarxik munosabatdir. Yana bir turdagi 
munosabatni «ro‘yobga chiqarish»  munosabati deb atash mumkin. Bu munosabat 
shuni anglatadiki, har bir ehtiyojning qondirilishida turli motivlar yig‘indisining  
ro‘yobga chiqarilishi mumkin. Uchinchi turdagi munosabat shunda namoyon 
bo‘ladiki, har xil ehtiyojlarning qondirilishida bir motiv ishtirok etadi yoki aksincha, 
bir ehtiyoj qondirilishida turli motivlar qatnashadi. Bunday munosabat «o‘zaro 
tobelik» munosabati nomini oldi.   
 R.S.Vaysman shaxs motivatsion sohasidan tizimli munosabatlarning juda 
qiziq tasnifini keltiradi. Ammo ajratilgan munosabatlar qatorini boshqaruv, 
tartiblashtirilganlik va shu kabi  munosabatlar bilan to‘ldirish mumkin bo‘ladi. 
Qolaversa, R.S.Vaysman motivatsion o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi tizim hosil qiluvchi 
asosiy munosabatni ajratmagan, bir turdagi va har xil turdagi motivatsion hodisalarni 
bir-biridan farqlamagan. 
Chet el olimlarining motivatsiya sohasidagi tadqiqotlari orasida G.Olportning 
motivlar funktsional avtonomiyasi nazariyasi alohida o‘rin egallaydi. Bu nazariyada 
motivlar transformatsiyasi, tizimli  rivojlanishi jarayon sifatida talqin etiladi. 
G.Olport o‘z kontseptsiyasida tizimlarning umumiy nazariyasi g‘oyalaridan, 
ayniqsa, ochiq tizimlar haqidagi g‘oyadan keng foydalangan. Olimning fikricha, 
shunday motivlar borki, ular yarim yopiq tizimlarning tabiatiga monand faoliyat 
energetik faollik manbai sifatida qaraladi, ular mazmunli tomoniga e'tibor bermay, aniq mexanizmlar sifatida energiya, boshqaruv va xulq-atvorga taqsimlaydilar. Ierarxik, darajaviy tuzilish – bu tizimlilik xususiyatiga ega bo‘lgan hodisalarning bir jihatidir. Shu tufayli shaxs motivatsion sohasining iyerarxiyasini samarali tadqiq etish uchun uni motivatsion hodisalarning boshqa jihatlari bilan aloqadorlikda o‘rganish zarur bo‘ladi. Motivatsion hodisalar tizimliligini tadqiq etishda asosiy e'tibor esa bu hodisalar o‘rtasidagi tizimli munosabatlarni o‘rganishga qaratilishi kerak. Bu borada R.S.Vaysmanning shaxs motivatsion sohasining tizimliligi haqida bildirilgan fikri alohida e'tiborga loyiq. Uning yozishicha, «Motivatsion sohaning tizimliligi – motivatsion o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi aloqadorlik, xilma-xil munosabatlar mavjudligida namoyon bo‘ladi . Shunday munosabatlardan biri iyerarxik munosabatdir. Yana bir turdagi munosabatni «ro‘yobga chiqarish» munosabati deb atash mumkin. Bu munosabat shuni anglatadiki, har bir ehtiyojning qondirilishida turli motivlar yig‘indisining ro‘yobga chiqarilishi mumkin. Uchinchi turdagi munosabat shunda namoyon bo‘ladiki, har xil ehtiyojlarning qondirilishida bir motiv ishtirok etadi yoki aksincha, bir ehtiyoj qondirilishida turli motivlar qatnashadi. Bunday munosabat «o‘zaro tobelik» munosabati nomini oldi. R.S.Vaysman shaxs motivatsion sohasidan tizimli munosabatlarning juda qiziq tasnifini keltiradi. Ammo ajratilgan munosabatlar qatorini boshqaruv, tartiblashtirilganlik va shu kabi munosabatlar bilan to‘ldirish mumkin bo‘ladi. Qolaversa, R.S.Vaysman motivatsion o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi tizim hosil qiluvchi asosiy munosabatni ajratmagan, bir turdagi va har xil turdagi motivatsion hodisalarni bir-biridan farqlamagan. Chet el olimlarining motivatsiya sohasidagi tadqiqotlari orasida G.Olportning motivlar funktsional avtonomiyasi nazariyasi alohida o‘rin egallaydi. Bu nazariyada motivlar transformatsiyasi, tizimli rivojlanishi jarayon sifatida talqin etiladi. G.Olport o‘z kontseptsiyasida tizimlarning umumiy nazariyasi g‘oyalaridan, ayniqsa, ochiq tizimlar haqidagi g‘oyadan keng foydalangan. Olimning fikricha, shunday motivlar borki, ular yarim yopiq tizimlarning tabiatiga monand faoliyat
ko‘rsatadi va rivojlanadi, ya'ni funktsional avtonomiyaga ega. Bir tizimga kiruvchi 
motivlarni G.Olport reaktiv, tashqi undovga muhtojlik qonunlariga bo‘ysunuvchi 
motivlar, deb ataydi. Ammo G.Olportning  ta'kidlashicha, shaxs ochiq tizimlar kabi 
o‘zgaruvchi va rivojlanuvchi motivlar bilan tavsiflanadi, degan fikr haqiqatga 
yaqinroqdir. 
Agar 
avvalgi 
tizim 
motivlarning 
perseverativ 
funktsional 
avtonomiyasi, deb atalgan bo‘lsa, keyingi tizimni G.Olport propriativ funktsional 
avtonomiya, deb ataydi. Ochiq, yopiq va yarimochiq tizimlar haqida to‘xtalar ekan 
u yopiq tizim modelini shaxs va uning motivatsiyasiga qo‘llab bo‘lmasligini 
ta'kidlagandi. Ochiq funktsional tizim taraqqiyot uchun zamin hozirlaydi, uni esa 
undovchi muhtojlik  doirasida tushuntirib bo‘lmaydi.  
G.Olport tomonidan shaxs motivlarining ochiq tizimlar sifatida tahlil etilishi, 
shaxs va shaxs motivlari taraqqiyoti chegarasiz jarayon ekanligini ta'kidlash uchun 
imkoniyat beradi. 
Shunday qilib, biz shaxs motivatsion sohasi haqidagi turli qarashlar, ularda 
tizimli yondashuv g‘oyalarining aks etishi masalasini ko‘rib chiqdik. Mazkur 
qarashlar motivatsiya sohasidagi zamonaviy tadqiqotlarning ajralmas qismiga 
aylandi. Ko‘rsatib o‘tilganidek, psixolog olimlar tomonidan motivatsion soha 
tizimliligiga oid turli jihatlarni qayd qilinmoqda. Ayni damda motivatsion 
mexanizmlar 
haqidagi 
tizimli 
yondashuvga 
asoslangan 
tasavvurlar 
turli 
yo‘nalishlarda tadqiq etilmoqda. Biroq tadqiqotlarning barchasini bir yo‘nalish – 
motivatsion hodisalar o‘rtasidagi ma'no hosil qiluvchi aloqa va munosabatlarni 
tadqiq etish atrofida birlashtirish mumkin.  
Ko‘pchilik 
psixologlar 
fikricha, 
motivatsiya 
muammosi 
shaxs 
psixologiyasining markaziy muammosidir. Shaxs psixologik tuzilishining butunligi, 
xulq-atvor va uni harakatga keltiruvchi kuchlar o‘rtasidagi aloqadorlik motivatsiya 
muammosini o‘rganishda tizimli yondashuvni qo‘llash uchun keng imkoniyat 
yaratib   beradi. 
Xorij psixologlaridan neofreydistlar hisoblanmish A.Adler, K.Yung  kabilar 
tomonidan  ilgari surilgan motiv va motivatsiya borasidagi  nazariyalarga asosiy 
e'tiborni qaratamiz. A.Adlerning fikricha,   insonni harakatga  undovchi asosiy kuch 
ko‘rsatadi va rivojlanadi, ya'ni funktsional avtonomiyaga ega. Bir tizimga kiruvchi motivlarni G.Olport reaktiv, tashqi undovga muhtojlik qonunlariga bo‘ysunuvchi motivlar, deb ataydi. Ammo G.Olportning ta'kidlashicha, shaxs ochiq tizimlar kabi o‘zgaruvchi va rivojlanuvchi motivlar bilan tavsiflanadi, degan fikr haqiqatga yaqinroqdir. Agar avvalgi tizim motivlarning perseverativ funktsional avtonomiyasi, deb atalgan bo‘lsa, keyingi tizimni G.Olport propriativ funktsional avtonomiya, deb ataydi. Ochiq, yopiq va yarimochiq tizimlar haqida to‘xtalar ekan u yopiq tizim modelini shaxs va uning motivatsiyasiga qo‘llab bo‘lmasligini ta'kidlagandi. Ochiq funktsional tizim taraqqiyot uchun zamin hozirlaydi, uni esa undovchi muhtojlik doirasida tushuntirib bo‘lmaydi. G.Olport tomonidan shaxs motivlarining ochiq tizimlar sifatida tahlil etilishi, shaxs va shaxs motivlari taraqqiyoti chegarasiz jarayon ekanligini ta'kidlash uchun imkoniyat beradi. Shunday qilib, biz shaxs motivatsion sohasi haqidagi turli qarashlar, ularda tizimli yondashuv g‘oyalarining aks etishi masalasini ko‘rib chiqdik. Mazkur qarashlar motivatsiya sohasidagi zamonaviy tadqiqotlarning ajralmas qismiga aylandi. Ko‘rsatib o‘tilganidek, psixolog olimlar tomonidan motivatsion soha tizimliligiga oid turli jihatlarni qayd qilinmoqda. Ayni damda motivatsion mexanizmlar haqidagi tizimli yondashuvga asoslangan tasavvurlar turli yo‘nalishlarda tadqiq etilmoqda. Biroq tadqiqotlarning barchasini bir yo‘nalish – motivatsion hodisalar o‘rtasidagi ma'no hosil qiluvchi aloqa va munosabatlarni tadqiq etish atrofida birlashtirish mumkin. Ko‘pchilik psixologlar fikricha, motivatsiya muammosi shaxs psixologiyasining markaziy muammosidir. Shaxs psixologik tuzilishining butunligi, xulq-atvor va uni harakatga keltiruvchi kuchlar o‘rtasidagi aloqadorlik motivatsiya muammosini o‘rganishda tizimli yondashuvni qo‘llash uchun keng imkoniyat yaratib beradi. Xorij psixologlaridan neofreydistlar hisoblanmish A.Adler, K.Yung kabilar tomonidan ilgari surilgan motiv va motivatsiya borasidagi nazariyalarga asosiy e'tiborni qaratamiz. A.Adlerning fikricha, insonni harakatga undovchi asosiy kuch
uning faoliyati maqsadini aniqlovchi,  ularga erishish yo‘llari  manbai hisoblanadi. 
Xornining ta'kidlashicha,  inson xulqi motivatsiyasini boshqa motivlar yordamida 
aniqlash mumkin. Jumladan, birlamchi bezovtalanish atrof-muhitga nisbatan 
dushmanlik hissini tug‘diradi, xavfsizlikka ehtiyoj esa insonni boshqa odamlar 
tomonidan baholash va o‘z-o‘zini baholashga nisbatan ichki intilishini vujudga 
keltiradi. E.Fromm  ham o‘z qarashlarida libido masalasiga katta e'tibor bermaydi, 
chunki uni qiziqtirgan muammo inson xulqi jabhalarida ijtimoiy va psixologik 
omillarning o‘zaro ta'sir o‘tkazish jarayonidir.  
Geshtalьt psixologiya maktabi namoyondalari uchun motivatsiya o‘ziga xos 
talqinga ega bo‘lib, uning mohiyatini eksperimental tarzda o‘rganishga nisbatan 
intilish yuqori ko‘rsatkichga ega ekanligi  bilan boshqalardan ajralib turadi. K.Levin  
(1890-1947) motivlarni eksperimental o‘rganish metodikasini  ishlab chiqib,  ularni 
mutlaqo mustaqil holat sharoitida tushuntirishga harakat qilgan va bu borada 
muayyan 
muvaffaqiyatlarga 
erishgan. 
Geshtalьtpsixologiya 
maktabining 
namoyondalariga obraz tushunchasi qanchalik o‘ta ahamiyatli bo‘lsa, K.Levinning  
maydon nazariyasi uchun motiv kategoriyasi xuddi shunday muhim ahamiyat kasb 
etadi. Obraz va motiv o‘zaro aloqasiz hukm surishi ta'kidlanadi, motivatsiyani 
amalga oshiruvchi vaziyatning predmetli ma'noviy mazmuni esa inkor qilinadi. 
K.Levin  motivni quyidagicha ifodalaydi: motiv- muayyan muvaffaqiyatli 
mikrointervalda shaxsning bevosita yaqqol muhit bilan munosabatlaridan kelib 
chiquvchi voqelikdir. Uning mazkur nazariyasida insonda har xil ma'no anglatuvchi 
ikkita  motivatsion o‘zgarish hukm surishi tan olinadi. Geshtalьt psixologlarning 
asarlarida shunday holatlar ham mavjudki,  ularda xulq motivatsiyasi muammolari 
shaxsning muhim xususiyatlarini tahlil qilish negizidan kelib chiqib qaraladi. Ushbu 
holat G.Olport  kontseptsiyasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uningcha,  eng muhim 
jihat bu inson xulqini o‘zgarish sabablarini ochishdir. Shuning bilan birga mazkur 
vaziyatga olib keluvchi motivlar omillarini tekshirishlari ham alohida ahamiyatga 
ega ekanligini anglab  yetish qiyin emas.   
Rus psixologlari orasida V.G.Aseyevning tadqiqotlarida motivatsion tizim 
masalasi ancha chuqur o‘rganilgan. Uning fikricha,  inson motivatsion sohasining 
uning faoliyati maqsadini aniqlovchi, ularga erishish yo‘llari manbai hisoblanadi. Xornining ta'kidlashicha, inson xulqi motivatsiyasini boshqa motivlar yordamida aniqlash mumkin. Jumladan, birlamchi bezovtalanish atrof-muhitga nisbatan dushmanlik hissini tug‘diradi, xavfsizlikka ehtiyoj esa insonni boshqa odamlar tomonidan baholash va o‘z-o‘zini baholashga nisbatan ichki intilishini vujudga keltiradi. E.Fromm ham o‘z qarashlarida libido masalasiga katta e'tibor bermaydi, chunki uni qiziqtirgan muammo inson xulqi jabhalarida ijtimoiy va psixologik omillarning o‘zaro ta'sir o‘tkazish jarayonidir. Geshtalьt psixologiya maktabi namoyondalari uchun motivatsiya o‘ziga xos talqinga ega bo‘lib, uning mohiyatini eksperimental tarzda o‘rganishga nisbatan intilish yuqori ko‘rsatkichga ega ekanligi bilan boshqalardan ajralib turadi. K.Levin (1890-1947) motivlarni eksperimental o‘rganish metodikasini ishlab chiqib, ularni mutlaqo mustaqil holat sharoitida tushuntirishga harakat qilgan va bu borada muayyan muvaffaqiyatlarga erishgan. Geshtalьtpsixologiya maktabining namoyondalariga obraz tushunchasi qanchalik o‘ta ahamiyatli bo‘lsa, K.Levinning maydon nazariyasi uchun motiv kategoriyasi xuddi shunday muhim ahamiyat kasb etadi. Obraz va motiv o‘zaro aloqasiz hukm surishi ta'kidlanadi, motivatsiyani amalga oshiruvchi vaziyatning predmetli ma'noviy mazmuni esa inkor qilinadi. K.Levin motivni quyidagicha ifodalaydi: motiv- muayyan muvaffaqiyatli mikrointervalda shaxsning bevosita yaqqol muhit bilan munosabatlaridan kelib chiquvchi voqelikdir. Uning mazkur nazariyasida insonda har xil ma'no anglatuvchi ikkita motivatsion o‘zgarish hukm surishi tan olinadi. Geshtalьt psixologlarning asarlarida shunday holatlar ham mavjudki, ularda xulq motivatsiyasi muammolari shaxsning muhim xususiyatlarini tahlil qilish negizidan kelib chiqib qaraladi. Ushbu holat G.Olport kontseptsiyasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uningcha, eng muhim jihat bu inson xulqini o‘zgarish sabablarini ochishdir. Shuning bilan birga mazkur vaziyatga olib keluvchi motivlar omillarini tekshirishlari ham alohida ahamiyatga ega ekanligini anglab yetish qiyin emas. Rus psixologlari orasida V.G.Aseyevning tadqiqotlarida motivatsion tizim masalasi ancha chuqur o‘rganilgan. Uning fikricha, inson motivatsion sohasining
ontogenetik taraqqiyoti davomida bu soha tizimli rivojlanishga nisbatan moyillikni 
namoyon etadi. Bu moyillik V.G.Aseyev ko‘rsatishicha,  stixiyali shakllanuvchi,  
undovchi kuchlarning kattaroq motivatsion birliklarni o‘zaro qo‘shilib hosil qilishda 
namoyon bo‘ladi. Motivatsion tizimning birligi sifatida V.G.Aseyev undovchi 
kuchlarni qayd etadi. Bu tushuncha doirasiga u motiv, ehtiyoj, qiziqish, intilish, 
maqsad, ideal, mayl, motivatsion ustanovka va boshqalarni kiritadi. Shunday qilib,  
V.G.Aseyev turli motivatsion hodisalar,  mayl turlari o‘rtasida tizimli munosabat 
mavjud deb hisoblaydi. Demak,  bunday yondashuvda motivatsion tizim 
komponenti mayl bo‘lib hisoblanadi. 
V.G.Aseyev shaxs motivatsion sohasining tuzilishi muammosiga ham katta 
e'tibor beradi. Uning qayd etishicha,  inson motivatsion sohasining tuzilishi quyidagi 
xususiyatlarga ega: situatsion va impulьsiv undovchilarning yonma-yon 
joylashganligi, shaxsiy mayllarning mazmun va dinamik sifatlariga ko‘ra bir-biriga 
yaqinligi. Bu xususiyatlar motivatsiyaning tizimli sifatlarini o‘rganishda katta 
ahamiyatga ega.  
Ayrim tadqiqotchilar masalan, V.E.Chudnovskiy, V.I.Kovalyov motivlar 
tizimi va shaxs yo‘nalishi o‘rtasida aloqadorlik mavjudligini qayd etmoqda. 
P.T.Yakobson esa xulq-atvor motivatsiyasi muayyan qadriyatlar tizimlari bilan 
bog‘liqligini ta'kidlab, motivlarni shaxs qadriyatlari oriyentatsiyasiga tobe birliklar 
sifatida o‘rganishni taklif etadi. Uning fikricha,  bunday izlanish ijtimoiy psixologik 
yo‘nalishda amalga oshirilishi kerak. 
Motivlar tizimi tushunchasiga berilgan ancha keng ta'riflarni adabiyotlarda 
uchratish mumkin.  Jumladan, V.S.Morozovning  qayd etishicha,  «Shaxs motivlar 
tizimini uning sub'ektiv ehtiyojlari, maqsadlari, g‘oyalari, qarashlari, tasavvurlari 
shuningdek, intilishlari, shakllari va boshqalar tashkil etadi». Bunday ta'rifda 
«tizim» tushunchasi qanday ma'noda qo‘llanilayotgani ancha noma'lum. Uni 
aniqlashtirish talab etiladi. 
Yuqorida tilga olingan muammolar bilan shaxs motivatsion sohasining 
darajaviy tuzilishi muammosi bevosita bog‘liq. Psixik hodisalarning darajaviy 
tuzilishi g‘oyasi psixologiyada keng tarqalgan va tadbiq etib kelinmoqda va bu bejiz 
ontogenetik taraqqiyoti davomida bu soha tizimli rivojlanishga nisbatan moyillikni namoyon etadi. Bu moyillik V.G.Aseyev ko‘rsatishicha, stixiyali shakllanuvchi, undovchi kuchlarning kattaroq motivatsion birliklarni o‘zaro qo‘shilib hosil qilishda namoyon bo‘ladi. Motivatsion tizimning birligi sifatida V.G.Aseyev undovchi kuchlarni qayd etadi. Bu tushuncha doirasiga u motiv, ehtiyoj, qiziqish, intilish, maqsad, ideal, mayl, motivatsion ustanovka va boshqalarni kiritadi. Shunday qilib, V.G.Aseyev turli motivatsion hodisalar, mayl turlari o‘rtasida tizimli munosabat mavjud deb hisoblaydi. Demak, bunday yondashuvda motivatsion tizim komponenti mayl bo‘lib hisoblanadi. V.G.Aseyev shaxs motivatsion sohasining tuzilishi muammosiga ham katta e'tibor beradi. Uning qayd etishicha, inson motivatsion sohasining tuzilishi quyidagi xususiyatlarga ega: situatsion va impulьsiv undovchilarning yonma-yon joylashganligi, shaxsiy mayllarning mazmun va dinamik sifatlariga ko‘ra bir-biriga yaqinligi. Bu xususiyatlar motivatsiyaning tizimli sifatlarini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Ayrim tadqiqotchilar masalan, V.E.Chudnovskiy, V.I.Kovalyov motivlar tizimi va shaxs yo‘nalishi o‘rtasida aloqadorlik mavjudligini qayd etmoqda. P.T.Yakobson esa xulq-atvor motivatsiyasi muayyan qadriyatlar tizimlari bilan bog‘liqligini ta'kidlab, motivlarni shaxs qadriyatlari oriyentatsiyasiga tobe birliklar sifatida o‘rganishni taklif etadi. Uning fikricha, bunday izlanish ijtimoiy psixologik yo‘nalishda amalga oshirilishi kerak. Motivlar tizimi tushunchasiga berilgan ancha keng ta'riflarni adabiyotlarda uchratish mumkin. Jumladan, V.S.Morozovning qayd etishicha, «Shaxs motivlar tizimini uning sub'ektiv ehtiyojlari, maqsadlari, g‘oyalari, qarashlari, tasavvurlari shuningdek, intilishlari, shakllari va boshqalar tashkil etadi». Bunday ta'rifda «tizim» tushunchasi qanday ma'noda qo‘llanilayotgani ancha noma'lum. Uni aniqlashtirish talab etiladi. Yuqorida tilga olingan muammolar bilan shaxs motivatsion sohasining darajaviy tuzilishi muammosi bevosita bog‘liq. Psixik hodisalarning darajaviy tuzilishi g‘oyasi psixologiyada keng tarqalgan va tadbiq etib kelinmoqda va bu bejiz
emas, zero darajali tuzilish haqidagi tasavvurlar turli psixik hodisalarning muayyan 
tizimga keltirilgan modellarini hosil qilish imkoniyatini beradi. Shaxs motivatsion 
sohasida o‘z darajasi va murakkabligiga ko‘ra turlicha bo‘lgan motivatsion 
hodisalarning mavjudligi darajaviy tuzilishi haqidagi g‘oyalarning bu yo‘nalishda 
ham samarali qo‘llash uchun sharoit yaratadi. 
Inson motivatsion sohasining iyerarxik darajaviy  tuzilishi masalasi motivatsiya 
bilan bog‘liq eng o‘tkir va keskin bahslarga sabab bo‘luvchi muammolardan biridir. 
Hozirgacha alohida olingan motivatsion hodisalarning iyerarxik tuzilishi ehtiyojlar 
iyerarxiyasi va boshqalar tadqiq etib kelingan. Ammo barcha motivatsion 
hodisalarning yagona iyerarxik tuzilishi haqidagi masala yetarlicha o‘rganilmagan. 
Rus psixologlari orasida motivlar iyerarxiyasi masalasi A.N.Leontьev, 
L.I.Bojovich va boshqalar tomonidan o‘rganilgan. A.N.Leontьev XX asrning 40 
yillarida maktabgacha yosh davrida shaxs shakllana boshlashini ta'kidlar ekan, bu 
jarayon bolada motivlar iyerarxiyasi tarkib topishi bilan bog‘liqligini uqtirgan edi. 
A.N.Leontьev fikricha, sub'ektning tashqi olam bilan birga munosabatlari kengayib 
borgan  sayin motivlarning o‘zaro solishtirilishi yuz beradi, buning oqibatida esa 
ular o‘rtasida iyerarxik munosabatlar shakllanadi. Motivlar iyerarxiyasi olimning 
fikriga ko‘ra,  motivlar funktsiyalari bilan belgilanadi. Boshqacha qilib,  aytganda 
iyerarxiyada yuqori o‘rinni, ma'no hosil qiluvchi funktsiyani bajaradigan motivlar 
quyi o‘rinni esa stimul motiv egallaydi. Demak,  A.N.Leontьev motivlar 
funktsiyasining ikki darajasini:  ma'no hosil qiluvchi va stimul darajalarini ajratadi. 
Ammo A.N.Leontьev o‘z nazariyasida motivlar iyerarxiyasining shakllanish 
jarayonida shaxsning sub'ektiv, faol roli qanday bo‘lishini ko‘rib chiqmaydi. 
L.I.Bojovich tadqiqotlarida,  shuningdek, ayrim boshqa ilmiy izlanishlarda 
motivlar iyerarxiyasining shakllanishi dominant motivlarning hosil bo‘lishi bilan 
bog‘lanadi. Har xil yosh bosqichlarida turli motivlar dominantlik qiladi. Ayrim 
motivlarning ustunlik qilishi shaxsning yo‘nalishini belgilab beradi. Bunday 
yo‘nalish shaxs motivlari o‘rtasida nafaqat subordinatsion, balki koordinatsion 
munosabatlar ham hukm surishini taqozolaydi. 
emas, zero darajali tuzilish haqidagi tasavvurlar turli psixik hodisalarning muayyan tizimga keltirilgan modellarini hosil qilish imkoniyatini beradi. Shaxs motivatsion sohasida o‘z darajasi va murakkabligiga ko‘ra turlicha bo‘lgan motivatsion hodisalarning mavjudligi darajaviy tuzilishi haqidagi g‘oyalarning bu yo‘nalishda ham samarali qo‘llash uchun sharoit yaratadi. Inson motivatsion sohasining iyerarxik darajaviy tuzilishi masalasi motivatsiya bilan bog‘liq eng o‘tkir va keskin bahslarga sabab bo‘luvchi muammolardan biridir. Hozirgacha alohida olingan motivatsion hodisalarning iyerarxik tuzilishi ehtiyojlar iyerarxiyasi va boshqalar tadqiq etib kelingan. Ammo barcha motivatsion hodisalarning yagona iyerarxik tuzilishi haqidagi masala yetarlicha o‘rganilmagan. Rus psixologlari orasida motivlar iyerarxiyasi masalasi A.N.Leontьev, L.I.Bojovich va boshqalar tomonidan o‘rganilgan. A.N.Leontьev XX asrning 40 yillarida maktabgacha yosh davrida shaxs shakllana boshlashini ta'kidlar ekan, bu jarayon bolada motivlar iyerarxiyasi tarkib topishi bilan bog‘liqligini uqtirgan edi. A.N.Leontьev fikricha, sub'ektning tashqi olam bilan birga munosabatlari kengayib borgan sayin motivlarning o‘zaro solishtirilishi yuz beradi, buning oqibatida esa ular o‘rtasida iyerarxik munosabatlar shakllanadi. Motivlar iyerarxiyasi olimning fikriga ko‘ra, motivlar funktsiyalari bilan belgilanadi. Boshqacha qilib, aytganda iyerarxiyada yuqori o‘rinni, ma'no hosil qiluvchi funktsiyani bajaradigan motivlar quyi o‘rinni esa stimul motiv egallaydi. Demak, A.N.Leontьev motivlar funktsiyasining ikki darajasini: ma'no hosil qiluvchi va stimul darajalarini ajratadi. Ammo A.N.Leontьev o‘z nazariyasida motivlar iyerarxiyasining shakllanish jarayonida shaxsning sub'ektiv, faol roli qanday bo‘lishini ko‘rib chiqmaydi. L.I.Bojovich tadqiqotlarida, shuningdek, ayrim boshqa ilmiy izlanishlarda motivlar iyerarxiyasining shakllanishi dominant motivlarning hosil bo‘lishi bilan bog‘lanadi. Har xil yosh bosqichlarida turli motivlar dominantlik qiladi. Ayrim motivlarning ustunlik qilishi shaxsning yo‘nalishini belgilab beradi. Bunday yo‘nalish shaxs motivlari o‘rtasida nafaqat subordinatsion, balki koordinatsion munosabatlar ham hukm surishini taqozolaydi.