Faoliyat xavfsizligini tahlil qilish Reja: 1.Tavakkal nazariyasining asosiy qoidalari. 2.Xavflarni tahlil qilish usullari. 3.Xavfsizlikni tizimli tahlili va tahlil qilish usullari. 4.Iqtisodiy xavfsizlik tushunchasi va iqtisodiy xavflar tahlili. 5.Ijtimoiy xavflar tahlili. 6.Xavfsizlik madaniyati. 7. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari, usullari va vositalari. 1. Tavakkal nazariyasining asosiy qoidalari. 1990 yil sentabrda Germaniyaning Kyoln shahrida faoliyat xavfsizligi bo‘yicha Birinchi butun jahon kongresi ilmiy fan sifatida “Hayot xavfsizlikda” shiori ostida bo‘lib o‘tdi. Bu anjumanda dunyoning turli mintaqalaridan kelgan olim va mutaxassislar o‘zlarining ma’ruza va xabarlarida doimo “tavakkal”(risk) tushunchasiga tayanishlarini ta’kidladilar. Xavfsizlik bo‘yicha bu tushuncha bizning texnik adabiyotlarimizda hali e’tirof qilinmagan va tarqalmagan edi. “Tavakkal” – xavfni yuzaga kelish, amalga oshish chastotasi, ya’ni xavfning sonli baholash mezonidir. Umumiy qilib aytganda, tavakkal - xavflarni son jihatidan baholashdir. Sonli baholash- u yoki bu ko‘ngilsiz oqibatlar sonining ma’lum davr ichida bo‘lishi mumkin bo‘lgan soniga nisbatidir. Tavakkalni aniqlash mobaynida oqibatning sinfini ko‘rsatish muhimdir, ya’ni nimaning tavakkali degan savolga javob berishi kerak. Rasmiy ravishda tavakkal - bu tez-tez takrorlanishdir. Bunday olganda ular orasida ancha farq bordir. Tavakkal – xavfga qarama-qarshi borishdir. (2-rasm). Tavakkal, xavf turiga bog‘liq holda shaxsiy va ijtimoiy turlariga bo‘linadi. Shaxsiy tavakkal bitta shaxsga qaratilgan xavfni, ijtimoiy (aniqrog‘i-guruhiy) tavakkal esa, bir guruh kishilarga ta’sir etuvchi xavfni xarakterlaydi. Tavakkalni aniqlash tartibi o‘ta taxminiy hisoblanib, uni quyidagi to‘rt xil usulga ajratish mumkin: – muxandislik uslubi - statistik ma’lumotlar, xavf chastotasini hisoblash, xavfsizlikni ehtimoliy tahlil qilish, xavf daraxtini qurish kabilarga asoslanadi; – modelli uslub - alohida kishiga, kishilar guruhiga va shu kabilarga ta’sir etuvchi xavfli va zararli faktorlar modeli tuziladi; – ekspertli uslub - turli xil hodisalrning sodir bo‘lishi ehtimoli tajribali mutaxassislar (ekspertlar) mulohazasi, fikri asosida aniqlanadi; – ijtimoiy so‘rov uslubi - hodisalarni sodir bo‘lish ehtimoli so’rovnoma o’tkazish aholi fikrini bilish orqali belgilanadi. Yuqorida ko‘rsatilgan uslublar tavakkalning turli tomonlarini ko‘rsatadi. Shu sababli, amalda ushbu uslublarni kompleks holda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Sonli baholash – faoliyat davrining ma’lum oralig‘ida sodir bo‘lgan ko‘ngilsiz oqibatlarni sodir bo‘lishi ehtimol qilingan xavfga, oqibatga nisbatidir. N , n Rur  bu yerda n – bir yilda ishlab chiqarishda halok bo‘lgan ishchilar soni; N – umumiy ishchilar soni. Sonli baholash u yoki bu ko‘ngilsiz oqibatlar sonining ma’lum davr ichida bo‘lishi mumkin bo‘lgan soniga nisbatidir. Tavakkalni aniqlash mobaynida oqibatning sinfini ko‘rsatish muhimdir, ya’ni “nimaning tavakkali?” degan savolga javob berish kerak. Rasmiy ravishda tavakkal – bu tez-tez takrorlanishdir. Bunday olganda bu tushunchalarni xavfsizlik muammolariga nisbatan qo‘llanilganda ular orasida ancha farq bordir. Tavakkal muammolarining boshqa jihatlarini o‘rganishdan oldin quyidagi misollarni keltiramiz. 1-misol. Agar bir mamlakatda ishlaydiganlarning soni 15 mln bo‘lib har yili 15 000 ta odam baxtsiz hodisa tufayli olamdan o‘tsa bir yilda ishlab chiqarishda bo‘ladigan insonlarni o‘lish tavakkalini aniqlang. 𝑅𝑚𝑎𝑚 = 1.5 ∗ 104 1.5 ∗ 108 = 10−4 demak, ishlab chiqarishda bo‘ladigan inson o‘lish tavakkali 10−4 ga teng. 2-misol. Har yili mamlakatda tabiiy bo‘lgan o‘limdan tashqari har xil xavflar oqibatida 500 ming kishi o‘lsa. Mamlakat aholisi 200 mln bo‘lsa, mamlakatda xavflar natijasida bo‘ladigan aholi o‘lish tavakkali quyidagicha aniqlanadi: 𝑅𝑚𝑎𝑚 = 5 ∗ 105 2 ∗ 108 = 2,5 ∗ 10−3 Tavakkal ikki xil bo‘ladi: shaxsiy tavakkal - ayrim shaxs uchun aniq xavf turi; ijtimoiy yoki ko‘pchilik tavakkali - takroriy hodisalar natijasida jarohatlangan insonlar orasidagi bog‘liqlik. Bizning respublikamizda hozircha ijtimoy tavakkal yaxshi o’rganilmagan va bu bo‘yicha hech qanday ma’lumot yo‘q. Xorijda esa alohida ishlab chiqarish korxonalari, sanoat tarmoqlari, xavf turlari bo‘yicha to‘liq ma’lumotlar mavjud. Odatda ko‘pchilik kam uchraydigan va ko‘p qurbon bo‘lgan voqealarga keskin ravishda ahamiyat beradi. Masalan, ishlab chiqarishda har yili o‘rta hisobda 200-250 kishi halok bo‘ladi. Ammo bir halokatda 5-10 kishi qurbon bo‘lgani oldingi ma’lumotlardan ko‘ra odamlarga ko‘proq ta’sir qiladi. Kishilarning bu ruhiy holatini qabul qilishi mumkin bo‘lgan “tavakkal” masalasi ko‘rilganda hisobga olish lozim. Xavflarni baholashda tavakkal usulini qo‘llash boshqa usullarga qaraganda ko‘proq to‘g‘ri keladi, deb hisoblanadi. Masalan, har xil sabablar natijasida halokatli (o‘lim bilan) tugagan ayrim shaxsiy tavakkal qiymatlari quyidagichadir: 1. Yo‘l transporti hodisasidan - 0,0001. 2. Zaharlanishdan – 0,00002. 3. Yong‘indan kuyish - 0,00004. 4. Elektr tokidan – 0,00006. 5. Ishlab chiqarish vositalarining nosozligidan – 0,00001. 7. Qishloq xujaligida – 0,00008. 8. Boshqalar – 0,00004. O‘lim bilan tugagan jarohatlar har mingta odamga Rossiyada -0,155, AQShda 0,054, Yaponiyada – 0,020, Buyuk Britaniyada 0,016 taga to‘g‘ri keladi. O‘lim bilan tugagan jarohatlarning deyarli yarmi yo‘l transport hodisalariga to‘g‘ri kelsa, keyingi o‘rinlarda balandlikdan qulash, ishlovchilarning ustiga narsalarning tushib ketishi, yong‘inlar, uskuna va jihozlarning ishdan chiqishi sabab bo‘lgan. Mutloq xavfsizlikni yaratib berish amalda mumkin emas. Shuning uchun, tavakkalni yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan chegarasi qabul qilinadi. U shunday minimal chegaraki, unda ijtimoy va texnik mablag‘lar ma’lum mutanosiblikka ega. Tavakkal o‘z ishiga texnik, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni oladi. Unda da ayrim murosalarga borishga to‘g‘ri keladi. Texnik tizimning xavfsizligini ko‘tarish uchun iqtisodiy imkoniyatlarning cheksiz emasligi ma’lum. Agar xavfsizlikka qancha ko‘p xarajat qilinsa, ijtimoiy sohalarga shuncha kam xarajat qilishga to‘g‘ri keladi. Tavakkalni tanlashda uni hisobga olish kerak va jamiyat shu bilan qanoatlanishga majbur. Xavfsizlik darajasini ko‘tarish, xavfsizlikning asosiy nazariy va amaliy masalasidir. Buning uchun mablag‘ni 3 yo‘nalishda sarflash kerak: - ishlab chiqarish texnik tizimlari va ish ob’ektlarini takomillashtirish; - malakali ishchilarni tayyorlashga; - favqulodda oqibatlarni yo‘qotishga; Sarflarni bular orasida qanday bo‘lishini rejalash uchun chuqur tekshirishlar o‘tkazish lozim, unda ham aniq fikrga kelish qiyin. Tavakkalni boshqarish texnika doirasida xavfsizlikning oldini olishda yangi imkoniyatlar ochadi. Tavakkalni boshqarishda texnik, ma’muriy, tashkiliy yo‘llarga iqtisodiy usul ham qo‘shiladi. 2. Xavflarni tahlil qilish usullari Mamlakatimizda va xorijda xavf-xatarlarni tahlil qilish juda ko‘p usullar bilan amalga oshirilishi mumkin. Ularning ayrimlarini keltirib o‘tamiz. 1-usul. Xavfni baholashning sifatiy (muhandislik) usullari ularni yanada murakkab usullar bilan o‘rganish uchun xavf manbalarini aniqlashga qaratilgan. Ushbu muhandislik usullari miqdoriy hisob-kitoblar bilan mustahkamlanmaydi. 2-usul. Xavflarni ekspress baholash usullari ob’ektlarni xavflilik darajasi bo‘yicha kategoriyalarini aniqlashda foydalaniladi (yong‘in, portlash, kimyoviy, radiatsiya va boshqalar). Bunday usullarni qo‘llashning asosiy maqsadi xavf manbalarini aniqlash zarurati bilan bog‘liq. Xavflilik darajasi yuqori bo‘lgan ob’ektlarga xavfsizlik talablari qat’iyroq qo‘llaniladi. 3-usul. Xavflarni baholashning ehtimollik usullariga miqdoriy baholash usullari (matematik statistika usullari, matematik modellashtirish, simulyatsiya va boshqalar) kiradi. Xavflarni baholashning yuqorida sanab o‘tilgan usullari prognozning aniqligi va dastlabki zarur ma’lumotlarning miqdori bilan farq qiladi. Ushbu yoki boshqa usullarni qo‘llashda xavfni baholash maqsadlaridan kelib chiqiladi. Rivojlangan mamlakatlarda murakkab xavfsizlik muammolarini hal qilishda xavf-xatar metodologiyasi keng tarqalgan bo‘lib, unda yuzaga keladigan hodisalar va ularning oqibatlari ehtimoli aniqlanadi. Ushbu metodologiyaning jozibadorligi, xavfning miqdoriy ko‘rsatkichlaridan foydalanib, potensial xavfni o‘lchash va turli xavflarni solishtirish mumkinligi bilan izohlanadi. Shu bilan birga, xavf ko‘rsatkichi sifatida odamlarning o‘limi (yoki kutilayotgan zarar qiymat) bilan bog‘liq shaxsiy yoki ijtimoiy xavf qabul qilinadi. Xavflarni tahlil qilish metodologiyasini tizimli tahlil va inson hayotiga, mulkka va atrof muhitga zarar etkazishning oldini olish yoki kamaytirish uchun qarorlar qabul qilishning bir qismi sifatida qarash mumkin. Xavflarni tahlil qilish ikki asosiy bosqichdan iborat: xavflarni baholash bosqichi va tavakkalni boshqarish bosqichi. Xavflarni baholash bosqichida xavf- xatarlarni aniqlash, xavf-xatarlar paydo bo‘lishining imkoniyatlari va oqibatlarini baholash. Xavflarni boshqarish bosqichida turli xil variantlar tahlil qilinadi va eng ma’qul bo‘lgan variant tanlanadi. Yakuniy qaror qabul qilish uchun xavfni baholash natijalari muhandislik, iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy jihatlar hisobga olingan holda ko‘rib chiqiladi. Amalda statistik ma’lumotlarning yetishmasligi tufayli tavakkalni baholash usullaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunday hollarda, ko‘rib chiqilayotgan hodisalarni ro‘y berish ehtimolliklari topiladi.Ba’zi hollarda ekspertlar baholaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Xavflarni tahlil qilishning uch bosqichli amalga oshirish metodi klassik usullardan hisoblanadi: I bosqich - xavflarni oldindan tahlil etish. II bosqich - xavfli holatlarning ketma-ketligini aniqlash, hodisa va xavflar “daraxtini”(shajarasini) tuzish. III bosqich - oqibatlarni tahlil qilish. Xavflarni oldindan tahlil qilish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: - ob’ekt, tizim, jarayonlar texnik xususiyatlari, ishlatiladigan energiya manbalari, ish muhiti, materiallar o‘rganiladi; ularning zararli xususiyatlari aniqlanadi; - ushbu texnik ob’ektga, tizimga, jarayonga nisbatan qo‘llaniladigan qonunlar, standartlar, qoidalar belgilanadi; - texnik hujjatlarning mavjud qonunlar, qoidalar, me’yorlar va xavfsizlik standartlariga muvofiqligi tekshiriladi; - xavflarning aniqlangan manbalari (tizimlar, quyi tizimlar, komponentlar), zararli omillar, potensial xavflar, aniqlangan kamchiliklar ro‘yxati tuziladi. Xavflarni oldindan tahlil qilishda yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan moddalar, zaxarlovchi (toksik) moddalar mavjudligiga alohida e’tibor beriladi. Xavfli holatlarning ketma-ketligini aniqlash, hodisa va xavflar “daraxtini”(shajarasini) tuzishda “xavflar daraxti” yuqoridan pastga qarab quriladi hamda sabablarni hisobga olgan taqdirda tamom bo‘ladi. Xavflarning oqibatlarini tahlil qilish, asosan, tizimli yondoshuv asosida xavflarni aniqlashning sifatiy baholash usuli hisoblanadi. Ushbu usul har qanday texnik ob’ektning xavflilik darajasini (salohiyatini) baholashi mumkin. Bu metod odatda quyidagi tartibda amalga oshiriladi: - texnik tizim (ob’ekt) tarkibiy qismlarga bo‘linadi; - har bir komponent uchun mumkin bo‘lgan xatolarni aniqlash; - o‘rganilayotgan ob’ektda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan potensial xavflarni o‘rganish; - xavf-xatarlarga chidamlilik darajasini aniqlash va profilaktika choralarini ishlab chiqish, shu jumladan dizaynni o‘zgartirish. Xavflarning oqibatlarini tahlil qilish xavflarni identifikatsiyalashning boshqa, yanada kengroq usullarini qo‘llash zarurligini ko‘rsatadi. Yuqorida keltirilgan xavfni o‘rganish ketma-ketligining 1 va 2 bosqichlari hodisa (oqibat) sodir bo‘lishidan, ya’ni faoliyat jarayoni boshlanishidan oldin amalga oshiriladi va xavfsizlikni ta’minlashga xizmat qiladi, 3-bosqichdan esa kelajakda xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish uchun foydalaniladi. Xavflar tahlil qilishda har bir xavfning kelib chiqish sabablari, xususiyatlari va oqibatlari o‘rganiladi. Har bir xavfning yuzaga kelishiga sabab bo‘luvchi omillar, salbiy oqibatlari, xavflilik va zarar keltirish darajalari bo‘ladi. Xavf-sabab- oqibat tushunchalari bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Ular ko‘ngilsiz hodisaning asosiy ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Ko‘ngilsiz hodisaning oqibatilari turli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Potensial (yashirin) xavflarni yuzaga keltiruvchi sharoit sabablar deyiladi. Sabablar vaziyatlar to‘plamini xarakterlaydi, unga ko‘ra xavflar paydo bo‘ladi, u yoki bu kutilmagan oqibatlarni va zararlarni keltirib chiqaradi. Zarar yoki kutilmagan oqibatlarning shakllari har xildir: har xil og‘irlikdagi jarohatlar, zamonaviy usullar bilan aniqlanadigan kasalliklar, atrof-muhitga keltiradigan zarar va boshqalar. Baxtsiz hodisalarning oldini olish asosida sababini qidirish yotadi. Bir necha misollar keltiramiz: Zahar (xavf) - xato (sabab) - zaharlanish (ko‘ngilsiz oqibat). Elektr toki (xavf) - qisqa tutashuv (sabab) - yong‘in (ko‘ngilsiz oqibat). Ichkilik (xavf) - ko‘p ichish (sabab) -o‘lim (ko‘ngilsiz oqibat). 3. Xavfsizlikni tizimli tahlili va tahlil qilish uslublari Tizimli tahlil - murakkab muammolar bo‘yicha qarorlarni tayyorlash va asoslashda ishlatiladigan metodologik vositalar yig‘indisidir, shu jumladan xavfsizlikda ham. Tizim so‘zi grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, “butun, qismlar va birikmalardan tuzilgan” demakdir. Tizimning tashkil qiluvchilari (elementlari, qismlari) deganda nafaqat moddiy ob’ektlar tushunilmasdan, yana ular orasidagi o‘zaro munosabatlar va bog‘lanishlarni ham anglash kerak. Texnik holati jihatidan soz bo‘lgan har qanday mashina texnik tizimga misol bo‘la oladi. Tizim elementlaridan bittasini inson tashkil qilsa - argatik tizim deyiladi. Argatik tizimga misollar:“inson- mashina”, “inson-mashina-muhit” va hokazo. Umuman olganda har qanday predmetni (jismni) tizimli topish shakliga ega deb tasavvur qilish mumkin. Tizimlilik prinsipi hodisalarga bir butun to‘plam yoki kompleks deb qarab, ularni o‘zaro bog‘liqlikda o‘rganadi. Tizim yuzaga keltiruvchi maqsad yoki natija tizimni hosil qiluvchi elementlar deb ataladi. Masalan, tizimli hodisa bo‘lgan yonish (yong‘in) quyidagi asosiy uchta shart (element) bo‘lgandagina yuzaga keladi: yonuvchi modda, oksidlovchi (kislorod) va yondiruvchi manba. Tashkil qiluvchilarning xohlagan bittasini yo‘qotib bu tizimni buzishimiz mumkin. Tizim, uni tashkil qiluvchi elementlarida yo‘q bo‘lgan sifat belgisiga egabo’lishi mumkin. Tizimning juda muhim bu xususiyati emerdjentlik deb ataladi. Bu xususiyat, aslini olganda, umuman tahlil qilishning, shu jumladan, xavfsizlik muammolarining ham asosida yotadi. Tizimli tahlilning bir qator vazifalari mavjud: Tizimli tahlilning boshqaruvchanlik funksiyasi boshqaruv jarayonini turli bosqichlarida qaror qabul qilishga tayyorgarlik ko‘rish, qaror qabul qilish, qarorni joriy etish va qaror ijrosini nazorat qilish uchun aхborot bilan ta’minlaydi. Tizimli tahlilning diagnostik funksiyasi jarayonni kechishi yoki faoliyat davomida yuzaga kelgan holat (vaziyat), ya’ni joriy holat haqida ob’ektiv tasavvurni shakllantiradi. Tizimli tahlilning ogohlantiruvchi funksiyasi jarayonni kechishi davomida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan muammo, turli shakl va ko'rinishdagi хavflar haqida ogohlik berib, ularni barataraf etish uchun хizmat qiladi. Tizimli tahlilning bilish - mental funksiyasi faoliyat davomida yuzaga kelgan holatning mohiyatini anglash uchun хizmat qiladi. Tizimli tahlildagi asosiy tushunchalardan biri bu tizimli yondashuv tushunchasidir. Tizimli yondashuv - umumiy va keng tushuncha bo'lib, tizim konsepsiyasi asosida turli hodisa va ob'ektlarni ko'rib chiqishni o'zida qamrab oladi. Bunday yondashuvni qadimgi davr va o'rta asr mutafakkirlarining ilmiy ishlarida uchratish mumkin. Biroq aynan XX asr o'rtalariga tizimli yondashuv ilmiy dunyoqarashdan aniq metodologiyaga aylandi. Tizimli yondashuv ilmiy tadqiqot metodologiyasida muhim ahamiyatga ega. Uning asosiy vazifasi murakkab ob'ektlar - har хil tip va turkumga mansub tizimlarni tuzish va o'rganish metodlarini ishlab chiqishdan iborat. Tizimli yondashuv, bu ob'ektni yaхlit tizim, majmua sifatida o'rganishga asoslangan metodologiya, ilmiy anglashni ta'minlovchi “yo'l”dir. Tizimli yondashuv, bu o'zaro aloqador bo'lgan jihatlarni qamrab olgan majmua bo'lib, tahlilni amalga oshirishda metodologiya vazifasini bajara oladi. Bular: - tizimli- хossaviy (elementli), tizim nimalardan tarkib topgan? degan savolga javob topish uchun хizmat qiladi; - tizimli-strukturaviy, tizimni ichki tuzulishini, uning tarkiblarini ta'minlashuvini belgilash uchun хizmat qiladi; - tizimli-funksional, tizim va uni vujudga keltiruvchilar qanday vazifalarni bajarishini ajratib berish uchun хizmat qiladi; - tizimli-kommunikativ, tizimning boshqa tizimlar bilan gorizontal va vertikal aloqadorliklarni mohiyatini belgilash uchun хizmat qiladi; - tizimli-integrativ, tizimni saqlanish meхanizmi, saqlanish omillari va takomillashuvi belgilash uchun хizmat qiladi; - tizimli- tariхiy, “tizim qanday shakllangan?”, “rivojlanish davomida qanday bosqichlardan o'tgan?”, “tizimni istiqboli qanday?” degan savollarga javob berish uchun хizmat qiladi. Demak, tizimli yondashuv tizimli tahlilni amalga oshirish yo'lini belgilab berish uchun хizmat qiladigan majmua hisoblanadi. Xavfsizlikni tizimli tahlil qilishning maqsadi ko‘ngilsiz hodisa - avariya, yong‘in, jarohatlanish, kasallanish va boshqalarning yuzaga kelishiga ta’sir qiluvchi sabablarni aniqlash va ularning paydo bo‘lish ehtimolligini kamaytiradigan oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdir. Har qanday xavf bir yoki bir nechta sabablar tufayli yuzaga keladi va ma’lum miqdorda zarar yetkazadi. Sababsiz real xavflar yuzaga kelmaydi. Demak, xavflarning oldini olish yoki ulardan himoyalanish ularning paydo bo‘lish sabablarini aniqlashga, o‘rganishga asoslangan. Yuzaga kelgan xavflar va ularning sabablari o‘rtasida o‘zaro sabab- oqibat bog‘lanishi mavjud, xavf ma’lum bir sabab oqibatidir, u esa o‘z navbatida, boshqa bir sabab oqibatidir va hokazo. Shunday qilib, sabablar va xavflar kerakli, ierarxik zanjirli strukturalarni yoki tizimlarni hosil qiladi. Bunday bog‘lanishlarning grafik ko‘rinishi, shoxlanib ketgan daraxtni eslatadi. Ob’ektlar xavfsizligining tahliliga bag‘ishlangan xorijiy adabiyotlarda «sabablar daraxti», «buzilishlar daraxti», «xavflar daraxti» va «hodisalar daraxti» tushunchalari ko’p ishlatiladi. Ko‘rilayotgan daraxtlarda qoida bo‘yicha sabab va xavf shoxchalari mavjud bo‘ladi. Obektlarning xavfsizligini tahlil qilish jarayonida hosil bo‘lgan grafik ko‘rinishlar “sabablar va xavflar daraxtlari” deb aytiladi. Xavfsizlikni tahlil qilishda ko‘ngilsiz hodisa yuz berishidan oldin - aprior tahlil va yuz bergandan keyin – aposterior tahlil amalga oshirilishi mumkin. Aprior uslubda tadqiqotchi tahlil qilinadigan tizim uchun potensial mumkin bo‘lgan xavfni (ko‘ngilsiz hodisani) belgilaydi va ushbu xavf ta’sirida yuzaga keladigan boshqa xavflar ketma ketligini o‘rganadi yoki ushbu ko‘ngilsiz hodisaga olib keluvchi holatlar, sabablar turini aniqlaydi. Ushbu uslub faoliyat amalga oshmasdan oldin mantiqiy tahlil qilish orqali bajariladi. Aposterior uslub faoliyat amalga oshgach, ya’ni hodisa sodir bo‘lgach bajariladi. Bunda ushbu ko‘ngilsiz hodisaning izi asosida uning sabablari aniqlanadi va tahlil natijalari bo‘yicha kelajakda bajarilishi lozim bo‘lgan ishlarning rejasi ishlab chiqiladi. Bu ikkala uslub mos holda to‘g‘ri va teskari uslub ham deb yuritiladi. To‘g‘ri uslubda ko‘ngilsiz hodisalarga olib keluvchi sabablar va xavf turlari o‘rganilib, sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan baxtsiz hodisalar oldindan tahlil qilinadi. Teskari uslubda esa sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalar o‘rganilib, uning sabablari aniqlanadi. Birlamchi hodisalarning paydo bo‘lish ehtimolligi va chastotasini bilgan holda, pastdan yuqoriga harakatlanib, asosiy hodisaning yuz berish ehtimolini aniqlash mumkin. 4. Iqtisodiy xavfsizlik tushunchasi va iqtisodiy xavflar tahlili Boshqa xavflar kabi iqtisodiy xavflar ham jamiyatga moddiy ziyon yetkazuvchi omillar hisoblanib, ular natijasida insonlar qashshoqlashuvi, davlat katta talofat ko‘rishi mumkin. Deyarli barcha xavf turlari bevosita iqtisodiy xavflarni ham olib kelishi mumkin. Masalan, bir korxonada antropogen xavf, ishchilar e’tiborsizligi tufayli yong‘in paydo bo‘ldi deylik, natijada, ish ob’ektlari yaroqsiz holga kelishi, korxona katta zarar ko‘rishi mumkin. Bu esa korxonada iqtisodiy xavfni paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Iqtisodiy xavfsizlik milliy xavfsizlikning tarkibiy qismi, uning moddiy asosi bo‘lib hisoblanadi. “Iqtisodiy xavfsizlik”– bu davlat iqtisodiy tizimiga ta’sir qiluvchi va uning eng kam chiqim bilan, bosqichma-bosqich barqaror rivojlanishi, shu asosida jamiyatning potensial imkoniyatlarini har tomonlama amalga oshirish uchun, milliy manfaatlar eng ko‘p ifodalanishiga imkon beruvchi (ichki va tashqi) shart va omillar yig‘indisi, shuningdek, davlatning turli xil xavflar va yo‘qotishlarga qarshi turish qobiliyatidir. Iqtisodiy xavfsizlik o‘zining ob’ekt va sub’ektlariga ega bo‘lib, uning ob’ekti deganda mamlakatning iqtisodiy tizimi hamda uni tashkil etuvchi elementlari tushuniladi. Iqtisodiy xavfsizlik ob’ektlariga tabiiy boyliklar, inson resurslari, mehnatga layoqatli aholi, ishlab chiqarish fondlari, ko‘chmas mulk, moliyaviy resurslar, xo‘jalik tizimlari, mintaqalar, oila, inson kiradi. Iqtisodiy xavfsizlik sub’ektlari funksional va tarmoq vazirliklari hamda idoralari, soliq, bojxona xizmatlari, bank, birjalar, sug‘urta kompaniyalari, qonun chiqaruvchi organlarning tegishli qo‘mita va komissiyalari, ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar, ish va xizmatlar ko‘rsatuvchilar, iste’molchilar jamiyatlaridan iborat: Iqtisodiy xavfsizlikning quyidagi turlari mavjud: - ishlab – chiqarish –texnologik sohalardagi xavfsizlik; - sanoat sohasidagi xavfsizlik; - oziq-ovqat xavfsizligi; - demografik xavfsizlik; - moliyaviy xavfsizlik; - axborot xavfsizligi; - tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagixavfsizlik va h.k. Iqtisodiy xavfsizlikka bo‘ladigan tahdidlar – mamlakatdagi iqtisodiy holatga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan, shaxs, jamiyat, davlatning iqtisodiy manfaatlarini cheklab qo‘yadigan, milliy qadriyatlar va hayot tarziga xavf soladigan hodisa va jarayonlardir. Odatda iqtisodiy tahdidlar umumlashtirilgan holda ichki va tashqi tahdidlarga ajratilib o‘rganiladi. Iqtisodiy xavfsizlikka ichki tahdidlar: - mamlakat iqtisodiyotining bir yoqlama rivojlanganligi va tarkibiy deformatsiyaning kuchayishi; - milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining pastligi; - iqtisodiyotning yuqori darajada monopollashuvi; - yuqori darajadagi inflyatsiya; - mineral – xom ashyo bazalarining kam o‘rganilganligi; - mamlakat ilmiy-texnika salohiyatining yomonlashuvi, fan-texnika rivojlanishining ayrim yo‘nalishlarida ilg‘or o‘rinlarning boy berilishi, boshqa faoliyat sohalarida intellektual mehnat nufuzi va obro‘- e’tiborining tushib ketishi; - infratuzilmaning rivojlanmaganligi; - ichki bozorlardan milliy tovarlarning chet el tovarlari tomonidan siqib chiqarilishi; - hududiy separatizm va lobbizmning yuqoriligi; - investitsion faollikning pasayishi; - ijtimoiy ziddiyatlar kelib chiqish xavfining mavjudligi; - qonunchilikning rivojlanmaganligi, huquqiy,moliyaviy intizom pastligi; - iqtisodiyotning kriminallashuvi, boshqaruvda korrupsiyaning kuchayishi; - daromadlarni yashirish, soliq to‘lashdan qochish hollarining ko‘payishi; - moliyaviy mablag‘larning chet ellarga noqonuniy tarzda o‘tkazilishi. Tashqi tahdidlar jumlasiga esa quyidagilar kiritiladi: - eksport tarkibida xom ashyo mahsulotlarining ustuvorligi; - mamlakatning import mahsulotlariga qaramligi, bog‘liqligi; - import tarkibining ratsional emasligi; - tashqi qarzlarning o‘sib borishi; - eksport va valyuta nazoratining yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi; - bojxona chegaralarining yetarli darajada belgilanmaganligi; - eksport-import operatsiyalariga xizmat ko‘rsatuvchi transport infratuzilmalarining rivojlanmaganligi. O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash mamlakatning har sohasida yuksalishini asosiy shartlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.Iqtisodiy xavfsizlik davlat xavfsizligi tizimidagi muhim yo‘nalish bo‘lib, mamlakat mudofaa qobiliyatini ta’minlash, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash, ekologik halokatlardan himoya qilish kabi yo‘nalishlar bilan bir qatorda turadi. 5. Ijtimoiy xavflar tahlili Ijtimoiy xavf-xatarlarning kelib chiqishini hukumat organlari va tashkilotlarining o‘ziga yuklatilgan vazifalarni o‘z vaqtida bajarmasligi va malakasizliklarini, o‘z ustida ishlamasligi, yangi innovatsion g‘oyalarni yaratmasliklari, siyosiy partiyalarning noqonuniy ishlari, xatolari, davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini viloyat va shaharlarda keng ommaga yoritilmasligi bilan bog‘lasak bo‘ladi. Iqtisodiyotda ijtimoiy xavf-xatarlar bu sohadagi iqtisodiy defektlardan, iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri yo‘naltirmaslikdan, iqtisodiy munosabatlarni noto‘g‘ri tashkil etilganligidan, iqtisodiy jinoyatlar ko‘lamining oshishidan va boshqa sabablardan yuzaga keladi. Ijtimoiy sohada esa xavf-xatarlar kelib chiqishining asosiy sabablarini fuqarolarning qonuniy huquqlari buzilgan, hukumatning ularga nisbatan e’tiborsizligi va ijtimoiy himoya qila olmasligi, sog‘liqni saqlash tizimining yaxshi rivojlanmaganligi, aholining jismoniy va ruhiy holatlari yomonlashganligi va aholini demografik holati bilan bog‘lashimiz mumkin. Ijtimoiy xavf-xatar vujudga kelganda jamiyatda hukumatga nisbatan noroziliklar oshadi, aholi orasida turli qatlamlarga tabaqalanish, ular o’rtasida qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar vujudga keladi va bu oxir oqibat jamiyatni tannazulga yuz tutishiga sabab boladi. Asosiy ijtimoiy xavf-xatarlarga quyidagilar kiradi: - jamiyatda qatlamlar, tabaqalarining vujudga kelishi va kam taminlagan oilalar sonining ortishi; - jamiyatda turli millatga oid aholi o’rtasida konfliktlar vujudga kelishi va ular sonining ortishi; - ishsizlikning ortishi, iqtisodiyotning xususiy sektorlariga qarashli tashkilotlarda ishchilarni ijtimoiy jihatdan juda past himoyalanishi va ta’minlanishi; - diniy sohada aholi o‘rtasida vaziyatning chigallashuvi va noto‘g‘ri oqimlar va qarashlarning vujudga kelishi; - jamiyatda aholi tug‘ilishi kamayishi va savodsizligi, yoshlarda milliy g‘oyaning rivojlanmaganligi uning insonlar ongi va qalbida singdirilmaganligi; - o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish, kommunal, transport va boshqa xizmatlarning pasayishi. Ijtimoiy xavf - jamiyatda insonlar o‘rtasidagi sodir bo‘lib ularning hayoti va sog‘lig‘iga, mol-mulki, huquq va qonuniy manfaatlariga tahdid soluvchi salbiy jarayonlar va hodisalar hisoblanadi. Ularning shakllanishi va rivojlanishi manbai mamlakatda, xalqaro maydonda, shuningdek, inson faoliyatining turli sohalarida ijtimoiy rivojlanish ichki va tashqi ziddiyatlarining turli shaklda bo‘lishidir. Ijtimoiy xavflar shunisi bilan xarakterliki insoniyat ko‘pgina iqtisodiy, siyosiy, etnik, ma’naviy va boshqa muammolarni hal etish uchun kardinal yechim topa olgani yo‘q. Bundan tashqari, ayrim ijtimoiy muammolar va ziddiyatlar rivojlanishning har bir yangi bosqichida yanada o‘tkir xavf bo‘lib, doimo ularga qarshi va ulardan himoya qilish mexanizmlarini qidirishni talab etmoqda. Ijtimoiy xavf-xatarlar - muayyan sinflar, guruhlar, qatlamlar, shaxslarning boshqalarni yo‘q qilish uchun mo‘ljallangan (oldindan rejalashtirib yoki bilmagan holda) harakatlar. Shuningdek, jismoniy va ma’naviy tanazzulga olib keladigan, shaxs, jamiyat va davlatni yo‘q qilishga olib keladigan hayotiy shart-sharoit va narsalardan mahrum qilish.Ijtimoiy xavflarning eng yirigi bu urush harakarlaridir. Ijtimoiy xavf-xatarlarni muntazam va tizimli o‘rganish uchun quyidagi belgilari bo‘yicha tasniflash mumkin. Kelib chiqish tabiati, sohasi va xarakteri bo‘yicha: 1) Harbiy - urush, qurolli to‘qnashuvlar, harbiy mashqlar, qurol va o‘q-dorilar omborlarida portlashlar, harbiy ob’ektlarda zaharlanishlar; 2) Ijtimoiy-siyosiy – ish tashlashlar, mitinglar, noroziliklar (piketlar), isyonlar, siyosiy terror; 3) Ijtimoiy-iqtisodiy - ishsizlik, qashshoqlik, inflyatsiya, past hayot darajasi, ochlik; 4) Ijtimoiy-maishiy - qo‘shnilar bilan va oilada kelishmovchiliklar, bolalarning qarovsiz va nazoratzisligi, chekish, alkogolizm, giyohvandlik, epidemiyalar; 5) Ijtimoiy-jinoyatchilik - o‘g‘irlik, tovlamachilik, firibgarlik, zo‘ravonlik, terroristik faoliyat, qotillik; 6) Etnik, millatlararo - millatlararo nizolar, diniy ekstremizm, fashizm, natsizm, mazhabchilik. Insonlarga ta’sirining tabiatiga ko‘ra, ijtimoiy xavflarning uchta sinfi mavjud. I. Odamlarga ta’siri bilan bog‘liq xavflar: 1) shaxsga psixologik ta’sir ko‘rsatuvchi xavflar (axborot tahdidlari, noijtimoiy hayot tarzini targ‘ib qilish, tovlamachilik, shantaj va boshqalar); 2) shaxsga jismoniy ta’sir ko‘rsatuvchi xavflar (garovga olish, tan jarohati (badanga zarar) yetkazish, qotillik, zo‘rlash). II. Inson salomatligiga zarar yetishi bilan bog‘liq xavflar: 1) inson organizmini buzadigan moddalarni istemol qilish bilan bog‘liq xavflar (giyohvandlik, toksikomaniya, farmakomaniya, alkogolizm, kashandalik); 2) ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan kasalliklar (gripp, sil, tanosil kasalliklar, OIV/OITS); 3) ruhiyatni buzilishiga olib keladigan xavflar (qimor, o‘z joniga qasd qilish, mazhabchilik). III. Ba’zi ijtimoiy guruhlarning odamlarga ta’siri bilan bog‘liq xavflar (professional, milliy, diniy, jamoat birlashmalari, partiyalar va norasmiy tashkilotlar): 1) iqtisodiy (inflyasiya, ishsizlik, yuqori qashshoqlik, oziq-ovqat yetishmovchiligi); 2) siyosiy (terrorizm, millatchilik, antisemitizm, genotsid, separatizm, millatlararo qarama-qarshiliklar, ekstremizm); 3) aholining demografik ko‘rsatkichlari aholi sonini ko‘payishi (yer aholisining haddan tashqari ko‘payishi, ayrim xalqlarning qarishi va yo‘q bo‘lib ketishi) bilan bog‘liq. Ijtimoiy xavf-xatarlar quyidagi mezonlarga muvofiq guruhlanishi mumkin: Ko‘lami bo‘yicha: 1) Lokal (mahalliy va ob’ektlar) - uy, bir ob’ekt, shaharning bir mavzesi, tuman yoki shaharni o‘z ichiga olgan (firibgarlik, tovlamachilik, alkogolizm, giyohvandlik); 2) Mintaqaviy - ijtimoiy xavf-xatarlarning ta’siri bir yoki ikki mintaqaviy sub’ektga (norasmiy va jinoiy guruhlarning faoliyati) qaratilgan; 3) Global - katta hududlarga tarqalgan (giyohvand moddalar kontrabandasi, terrorizm, iqtisodiy inqirozlar, harbiy mojarolar, epidemiyalar). Vujudga kelish mexanizmi bo‘yicha: 1) tasodifiy (oldindan o‘ylanmagan) - aniq shaxslar yoki ijtimoiy guruhlarga bog‘liq bo‘lmagan, tasodifiy xolatlar natijasida yuzaga kelgan xavflar (tabiiy ofatlar, hosildorlikka erisha olmaslik, epidemiyalar bilan bog‘liq); 2) kutilgan (oldindan o‘ylangan) odamlar va ijtimoiy guruhlar tomonidan rejalashtirilgan harakatlar natijasida yuzaga kelgan xavflar (etnik va siyosiy mojarolar, urushlar, terroristis harakatlar). Harakat davomiyligi bo‘yicha: 1) qisqa muddatli (terroristik harakat, suiqasd); 2) uzoq muddatli (inflyasiya, ishsizlik, etnik to‘qnashuvlar, urush, fohishabozlik). Tarqalish tezligi bo‘yicha: 1) portlovchi, tezkor, tez tarqaluvchi (siyosiy va harbiy nizolar); 2) o‘rta, asta-sekin tarqaluvchi (ijtimoiy inqilob yoki urushga shart-sharoit yaratilishi). Oldini olish imkoniyatlari bo‘yicha: 1) muqarrar (odatda tabiiy ofatlar va epidemiyalar tufayli); 2) oldi olinadigan (ijtimoiy-siyosiy va harbiy mojarolar, terrorchilik harakatlari). 6. Xavfsizlik madaniyati Xavfsizlik madaniyati deganda hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash bilan xarakterlanadigan shaxsiy va ijtimoiy qadriyatlar tizimida inson va jamiyatning rivojlanish darajasi, kundalik hayotda, xavfli holatlar va favqulodda vaziyatlarda o‘zini xavfsiz tutishi, faoliyatning barcha sohalarida tahdid va xavf-xatarlardan himoyalanganlik darajasi tushuniladi.Yanada soddaroq tilda aytilsa, xavfsizlik madaniyati – inson, ijtimoiy guruh, jamiyat, davlatning mehnat jarayonida va hayotiy faoliyatida xavfsizlikni ta’minlash masalalari, faol amaliy faoliyatida xavf darajasini kamaytirish bo‘yicha rivojlanish holatini ifodalaydi. Hayot faoliyati xavfsizligi madaniyati tarkibiy qismlari: - shaxslar darajasida - dunyoqarash, xatti-harakat me’yorlari, shaxsiy qadriyatlar va hayot faoliyati xavfsizligi sohasida insonning tayyorgarlik darajasi; - jamoaviy darajada - korporativ qadriyatlar, professional etika va axloq qoidalari, belgilangan sohada xodimlarning tayyorgarligi; - jamoat va davlat darajasida – o‘zini xavfsiz tutish an’analari, ijtimoiy qadriyatlar, barcha aholining hayot faoliyati xavfsizligi sohasidagi tayyorgarligi. Xavfsizlik madaniyatini shakllantirish bo‘yicha tadbirlar tizimli, fanlararo va idoralararo bo‘lishi kerak. Bunda hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish tadbirlari alohida o‘rin tutadi. Inson hayoti va, umuman, jamiyatning xavfsizligi tizimini rivojlantirish bir qator asosiy tamoyillar asosida amalga oshirilishi kerak. Avvalo, bu inson hayotining ustuvorligi tamoyili. Hayotni muhofaza qilish sohasidagi barcha tadbirlar insonlarni qurbon bo‘lishi va jarohatlanishini minimallashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Dunyoda yuz berayotgan xavf-xatarlani ko‘rib ulardan saboq olishimiz lozim. Ko‘pni ko‘rgan xalqimiz yaxshi biladi, faqat tinchlik va osoyishtalik bo‘lgan, mehr- oqibat, o‘zaro hurmat hukm surayotgan davlatda, jamiyatda farovon va baxtli hayot qurish mumkin, eng ezgu orzu-maqsadlarga yetish mumkin. Biz boshimizdan kechirayotgan zamon barchamizdan, har birimizdan ogoh va sezgir bo‘lib yashashimizni, bugungi va ertangi kunimizni, tinch hayotimizni o‘zimiz asrashimizni talab etadi. Ogohlik – davr talabi. 7. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari, usullari va vositalari Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari (prinsiplari) ularni amalga oshirish belgilariga qarab shartli ravishda 4 ta sinfga bo‘linadi: 1. Yo‘naltiruvchi (taxminiy) tamoyillar o‘zida xavfsiz yechimlarni topuvchi yo‘nalishni aniqlovchi metodologik va ma’lumot bazasi bo‘lib, xizmat qiluvchi, asos soluvchi g‘oyalarni taqdim etadi. Bunga quyidagi tamoyillar kiradi: operatorning aktivligi, faoliyatni inson talablariga moslashtirish, strukturani o‘zgartirish, operatorni almashtirish, sinflashtirish, xavfni bartaraf qilish va kamaytirish, tizimlilik va boshqalar. 2. Texnik tamoyil xavfli omillarning ta’sirini bevosita oldini olishga yo‘naltirilgan. Texnik tamoyillar fizik qonunlarni ishlatishga asoslangan. Bunga quyidagilar kiradi: masofadan himoyalash, ekranlashtirish, qattiqligini oshirish, blokirovkalash (yakkalash), vakuumlashtirish, havo kirmaydigan qilish, passiv zveno kiritish, zichlashtirish, flegmatizatsiyalash va yeta olmaslik tamoyillari. 3. Tashkiliy tamoyillarga xavfsizlik maqsadida mehnatni ilmiy tashkil qilish qoidalarini amalga oshiruvchi tamoyillar kiradi. Ularga vaqt bo‘yicha himoyalash, ma’lumot berish, rezervlashtirish, normallashtirish, kadrlarni tanlash, ketma-ketlik, ergonomik. mehnatni ratsional tashkil qilish va zidlik tamoyillari kiradi. 4. Boshqaruv tamoyillari deb, xavfsizlikni ta’minlash jarayonining alohida bosqich va etaplari orasida o‘zaro bog‘lanish va munosabatlarni aniqlovchi tamoyillarga aytiladi. Ularga rejali, nazoratli, boshqarmali, majburiyli, qayta aloqali, samarali, javobgarlik, rag‘batlantirish, ierarxik, adekvatli tamoyillar kiradi. Bir vaqtda ayrim tamoyillar bir nechta sinflarga kiradi. Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari tizimlarni xosil qiladi va bir vaqtning o‘zida har bir tamoyil nisbatan mustaqillik kashf qiladi. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash usullarini o‘rganishdan avval shu jarayon bilan bog‘liq ayrim tushunchalarni keltirib o’tamiz: Texnosfera– o‘tmishda biosferaga taalluqli bo‘lgan keyinchalik insonlar tomonidan moddiy,ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini yanada yaxshilash maqsadida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki sirtdan texnik vositalar bilan ta’sir etgan hududdir. Ko‘rilayotgan faoliyat jarayonida insonning turgan joyi gomosfera deyiladi. Har doim va davriy ravishda xavf sodir bo‘lib turadigan joy noksosfera deyiladi. Bu sferalarni xavfsizlik nuqtai nazaridan bir-biriga qo‘shish mumkin emas. Xavfsizlikni ta’minlash usullari uchga bo‘linadi: A - metodi, gomosfera bilan noksosferani bir-biridan joy yoki vaqt jihatidan ajratish usuli. Bu usul ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, jihozlarni masofadan boshqarish, manipulyator va robotlarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi. B - metodi xavfsizlik prinsiplarini qo‘llab, xavflarni yo‘q qilish va noksosferani (ishlab chiqarish muhitini) normallashtirish, hamda noksosfera tavsiflarini inson tavsiflariga moslashtirishga asoslanadi. Bu usul insonlarni shovqin, chang, gaz, jarohatlanish va hokazo xavfli omillardan himoya qilishga qaratilgan tadbirlar majmuasi hamda qisman xavfsiz texnikani yaratish bilan amalga oshiriladi. Agar A va B metodlarni qo‘llash bilan talab qilingan xavfsizlik darajasiga erishish ta’minlanmaganda, C metod qo‘llaniladi. C - metodi tegishli himoya vositalari yordamida insonlarning himoyalanish xususiyatlarini oshirishga hamda insonni noksosferaga moslashtirishga asoslangan. Bu usul kasbiy tanlash, o‘qitish, yo‘riqnomalar berish, psixologik ta’sir qilish va shaxsiy himoya vositalarini qo‘llash bilan amalga oshiriladi. C-metodni amalga oshirishda noksosfera tavsiflarini o‘zgartirish uchun har xil vositalar qo‘llaniladi. Real sharoitlarda yuqorida keltirilgan usullarning bittasi yordamida zarur xavfsizlik darajasini har doim ta’minlash mumkin bo‘lmaydi. Bunday holatlarda yuqorida keltirilgan usullar majmuasini qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash vositalari Ishlovchilarga zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarining ta’sirini kamaytirish yoki oldini olish hamda ommaviy qirg‘in qurollarining zararli va xavfli ta’siridan saqlash uchun himoya vositalari qo‘llaniladi. Ishlovchilarning himoya vositalari inson organizmiga eng ma’qul sharoitlarni yaratish va quyidagilarni ta’minlashi lozim: - ish zonasidan xavfli va zararli moddalar miqdorini kamaytirish, ularning ta’sirini uzoqlashtirish yoki haydash; zararli omillar miqdorini belgilangan darajadagi sanitar normagacha kamaytirish; ishlovchilarni qabul qilingan texnologiyalar va ish sharoitlarida hamroh bo‘lgan zararli va xavfli ishlab chiqarish omillaridan himoya qilish; texnologik jarayon buzilganda paydo bo‘ladigan salbiy omillardan himoya qilish. Himoya vositalarini tanlash har bir alohida holatlarda mehnat xavfsizligi talablariga asosan amalga oshiriladi. Xavfsizlikni ta’minlash prinsiplari va usullarini gavdalantirishda har xil himoya vositalari qo‘llaniladi. Himoya vositalari qo‘llanilish xarakteri bo‘yicha kollektiv himoya vositalari (KHV) va shaxsiy himoya vositalariga (ShHV) bo‘linadi. Har biri vazifasiga ko‘ra sinflarga bo‘linadi. Mehnatni muhofaza qilish sohasida KHV zararli va xavfli omillarga bog‘liq holda shovqindan, titrashdan, elektrostatik zaryadlardan himoyalash vositalariga sinflanadi. ShHV asosan himoyalanadigan inson a’zosi yoki a’zolar guruhiga qarab: nafas olish a’zolarini, qo‘l, bosh, yuzni, ko‘zni va eshitish a’zolarini himoya qilish vositalariga bo‘linadi. KHV texnik tayyorlanishiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: to‘siqlar, blokirovkalar, tormozlar, saqlovchi moslamalar, yorug‘lik va ovoz signallari, xavfsizlik asboblari, signal ranglari, xavfsizlik belgilari, avtomatik nazorat qurilmalari, masofadan boshqarish vositalari, elektr jihozlarini yerga ulash va nollash qurilmalari, shamollatish (ventilyasiya), yoritish, isitish, sovutish, izolyasiyalash, germetizatsiyalash vositalari kiradi. Sanoatda va xizmat ko‘rsatish sohalarida qo‘llaniladigan ShHV quyidagicha guruhlarga ajratilishi mumkin: - chegaralovchi kostyumlar (pnevmokostyumlar, nam o‘tkazmaydigan kostyumlar, skafandrlar); - korjomalar (kombinezon, kurtka, shim, xalat, plash, fartuk, nimchalar); - maxsus poyabzal (etik, botinka, tufli, kalish); - qo‘llarni muhofaza qilish vositalari (turli qo‘lqoplar); - yuzni muhofaza qilish vositalari (niqoblar); - ko‘zni muhofaza qilish vositalari (muhofaza ko‘zoynaklari); - eshitish organlarini muhofaza qilish vositalari; - ehtiyot moslamalari (xavfsizlik belbog‘lari, qo‘l changaklari va boshqalar); - muhofazalovchi dermatologik vositalar (pasta, krem, moylar). Fuqaro muhofazasi sohasida qo‘llaniladigan himoya vositalari asosan 3 turga bo‘linadi: 1. Ommaviy himoya inshootlari - aholini turli avariya, halokat va tabiiy ofatlar oqibatlaridan, ommaviy qirg‘in qurollarining shikastlovchi omillaridan va ularning ikkilamchi ta’sir etish omillaridan saqlaydigan inshoatlar hisoblanadi. Ular ish yoki yashash joylari yaqinida joylashadi. (1.6. rasm) Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda aholini fuqaro muhofazasi himoya inshootlarida yashirish kelib chiqishi mumkin bo‘lgan ko‘plab yo‘qotishlarning oldini oluvchi eng samarali usuldir. Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganida fuqaro muhofazasining “Havo trevogasi”, “Radiatsiyaviy xavf” yoki “Kimyoviy trevoga” komandalari berilishi mumkin. Muhofaza qilish xususiyatlariga ko‘ra ommaviy himoya inshootlari turlari: 1.1. Maxsus boshpanalar - germetik holda qurilgan bo‘lib, yadro zaryadi portlashidan hosil bo‘lgan shikastlovchi omillardan hamda kimyoviy zaharlovchi moddalar va bakterial vositalardan to‘liq himoya qiladi. 1.2. Radiatsiyaga qarshi boshpanalar - aholini radiatsion zararlanishdan himoya qiladi. Metropoliten hamda alohida uchastkalarda joylashgan chuqurlashtirilgan temir-beton germetik qurilmalaridan foydalanish mumkin. 1.3. Eng oddiy boshpanalar – maxsus yoki radiatsiyaga qarshi boshpanalar yetarli bo‘lmaganda, ulargacha bo‘lgan masofa uzoqlik qilganda aholini favqulodda vaziyatlardan vaqtinchalik himoya qiladi. Yadroviy portlashda yorug‘lik nurlanishidan himoya qiladi, zarb to‘lqini va o‘tuvchi(singuvchi) radiatsiya ta’sirini mahsulotlarini saqlash uchun qurilgan omborlar va boshqa qurilmalar moslashtiriladi. Oddiy boshpanalar ochiq va yopiq ko‘rinishda bo‘ladi. 2. Shaxsiy himoya vositalari nafas a’zolarini, ko‘z va teri qavatlarini radioaktiv moddalar(RM), zaharli moddalar(ZM), bakteriologik vositalar(BV), va kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar(KTZM) ta’siridan saqlaydi. Shaxsiy himoya vositalari turlari: 2.1. Himoya xususiyatiga ko‘ra: filtrlovchi va ayiruvchi (izolyatsiyalovchi) turlarga bo‘linadi. Filtrlovchi vositalarning himoyalash xususiyati havoni filtrlovchi materiallar orqali o‘tkazishga asoslangan bo‘lib, unda havo radiaktiv va boshqa KTZMlardan tozalanadi. Izolyatsiyalovchi vositalar esa odam organizmini tashqi muhitdan to‘liq ajratishga qaratilgan bo‘ladi. 2.2. Vazifasiga ko‘ra: nafas olish organlarini himoyalovchi, terini himoyalovchi, shaxsiy tibbiy va zararsizlantirish vositalariga bo‘linadi. Nafas olish organlarini himoyalovchi shaxsiy himoya vositalariga protivogazlar (gazniqoblar), resperatorlar, matoli niqoblar va paxta-dokali bog‘lagichlar kiradi. Gazniqoblar nafas olish organlarini, yuz va ko‘zni har xil zaharli ta’sirlardan saqlashga mo‘ljallangan. Gazniqoblar filtrlovchi va izolyatsiyalovchi turlarga bo‘linadi. Filtrlovchi gazniqoblarga GP-4, GP-5, GP-5M, GP-7, GP-7V; bolalar uchun mo‘ljallangan PDF-D, PDF-SH, PDF-2D, PDF-2Sh; chaqaloqlar uchun himoya kameralari KZD-4, KZD-6 kiradi. GP-5 protivogazi komplekti shlem-niqob, filtrlovchi-yutuvchi quticha va sumkadan iborat. Protivogaz komplektiga qo‘shimcha sifatida oynaning ichki tomoniga qo‘yiladigan, terlatmaydigan plyonkalar solingan metall quticha kiradi. Protivogaz niqobi tabiiy yoki sun’iy kauchuk asosida olingan rezina materialdan tayyorlanib, unga ko‘rish uchun oynak, nafas olish va nafas chiqarish klapanlari o‘rnatiladi. Filtrlovchi-yutuvchi quticha metalldan ishlangan bo‘lib, uning ichi ikki bo‘linmadan iborat. Qutichaning pastki tomonida chang va tutunga qarshi filtr, yuqori qismida maxsus kimyoviy moddalar bilan ishlov berilgan aktivlashtirilgan ko‘mir qatlami o‘rnatilgan. Filtr havoni aerozollardan tozalash uchun xizmat qiladi, aktivlashtirilgan ko‘mir kimyoviy neytrallash usuli bilan zaharli moddalarni yutish uchun mo‘ljallangan. Protivogazlarning o‘lchami 2 xil usulda aniqlanadi: - yuzning o‘lchamini aniqlash orqali; - dahan bilan qosh suyagi orasidagi masofani o‘lchash orqali. Birinchi usul bilan protivogazlar 5 xil o‘lchamda ishlab chiqariladi (1.2- jadval). Kerakli o’lchamni aniqlash uchun santimetr lentasi bilan bosh o‘lchanadi: aylanasiga engak orqali o‘tib, boshning tepa qismida yana engakka qaytiladi. 1.2-jadval O‘lchash natijasi (sm) Shlem-niqobning kerakli o‘lchami 63 gacha 63,5-65,6 66-68 68,5-70,5 71 dan yuqori 0 1 2 3 4 Ikkinchi usul bilan 3 xil o‘lchamdagi protivogazlar ishlab chiqariladi: 1-o‘lcham 99 – 109 mm gacha; 2-o‘lcham 109 – 119 mm gacha; 3-o‘lcham 119 mm dan katta. Protivogaz sumkada sharoitga ko‘ra 3 xil holatda olib yurilishi mumkin: "safar", "tayyorgarlik", "jangovar" holatda. Izolyatsiyalovchi (ayiruvchi) gazniqoblarga IP-4, IP-6, IP-46, KIP-5, KIP-7, KIP-8 va boshqalar kiradi. Izolyasiyalovchi protivogazlardan kimyoviy zaharli moddalar konsentratsiyasi yuqori bo‘lgan va tutun bosgan joylarda qutqarish ishlari olib borilganda foydalaniladi. IP-46 (yoki IP-46M) izolyasiyalovchi protivogazlari quyidagi asosiy qismlardan iborat: - yuz qismi; - natriy peroksid to‘ldirilgan regenerativ patron; - regenerativ patronnish u neonga o‘rnatilgan briket va kislotali ampuladan iborat ishga soluvchi moslama; - kislorod uchun rezina xalta; - dyuralyuminiydan ishlangan korkas (g‘ilof); - sumka. Natriy peroksidi kimyoviy bog‘langan kislorodni ajratib, ajralib chiqarayotgan havodagi karbonat angidridni va suv bug‘larini yutadi. Atmosferada bug‘uvchi gazlar (masalan, is gazi) bo‘lsa, gopkalipt patronidan foydalanish kerak. Unda is gazi karbonat angidridga aylanadi. Resperatorlar asosan nafas olish organlarini radioaktiv va mexanik changlaridan himoya qiladi. U yuzga kiyiladi, engak va burun uning ichida qolishi kerak, tasmalar boshga tortiladi. (1.10. rasm) Matoli niqoblar nafas organlarini saqlovchi vositalarning asosiylaridan hisoblanib, u radioaktiv va biologik moddalardan himoya qiladi. Changga qarshi matoli niqoblar qalin matodan tayyorlanadi yoki oddiy matodan 4-5 qavat qilib tikiladi. Lekin bu vosita zaharli moddalardan saqlay olmaydi. Paxta-dokali bog‘lagich. Buning uchun 100x50 sm doka olinib, o‘rtasiga eni va bo‘yi 20x30 sm va qalinligi 1-2 sm qilib paxta solinadi, so‘ng u doka bilan o‘raladi. Dokaning uchlarini 35 sm dan kesib bog‘ich ulanadi, bog‘lam engak, og‘iz va burun berkiladigan qilib tikiladi. Bog‘ich uchlari boshning tepa suyagi va ensa ustidan bog‘lanadi. Nafas a’zolarini himoyalash uchun yuqorida ko‘rsatilgan vositalar bo’lmaganda dastro‘mol, sharf, sochiq va shunga o‘xshash vositalar bilan og‘iz va burunni berkitish kerak. Terini himoyalovchi shaxsiy himoya vositalari himoyalash xususiyatiga qarab filtrlovchi va ayiruvchi (izolyatsiyalovchi) turlarga bo‘linadi. Terini izolyatsiyalovchi himoya vositalari havo o‘tkazmaydigan materiallardan tayyorlanadi. Bu vositalar kishi terisini bevosita radioaktiv na bakterial vositalar ta’siridan ham himoya qiladi. Terini himoyalovchi filtrlovchi vositalar ip-gazlamadan tayyorlangan bo‘lib, unga maxsus kimyoviy modda shimdiriladi. Bunda matoning havo o‘tkazuvchanligi saqlanib qoladi, zaharlovchi moddalar iplar orasidan o‘tayotgan vaqtda yutiladi va neytrallanadi. Fuqaro muhofazasida shaxsiy terini himoyalovchi asosiy vositalarga umumqo‘shin himoya to‘plami (OZK) va L-1 yengil himoya kostyumi kiradi. Ular terini, kiyim kechaklarni va oyoq kiyimlarini zaharlovchi moddalar, radioaktiv moddalar va bakterial vositalar ta’siridan ajratishga asoslangan bo‘ladi. Umumqo‘shin himoya to‘plami himoya plashi, himoya paypog‘i hamda himoya qo‘lqoplaridan iborat bo‘ladi. L-1 yengil himoya kostyumi kapyushonli kurtka, paypoqli shim, podshlemnik va ikki barmoqli himoya qo‘lqoplaridan iborat. Shuningdek, terini himoya qilishda suv o‘tmaydigan gazmoldan tikilgan nakidka, plash, paxtali kurtka va shim, sport kostyumlari, ish kambinzonlari, charmdan tikilgan kurtka va plashlar, qattiq gazmoldan tikilgan kapyushonkalardan foydalanish mumkin. Oyoqqa rezina, charm etik, kalish, qo‘lga charm yoki rezina qo‘lqop kiyiladi. Sport kastyumiga, kombinizonga yoki boshqa kostyumlarga sovun yog‘ emulsiyasini yoki yuvuvchi moddalar eritmasini shimdirish mumkin. 3. Shaxsiy tibbiy va zararsizlantirish vositalari. Shaxsiy tibbiyot vositalari ham fuqarolar muhofazasida muhim o‘rin tutadi. Ionlantiruvchi nurlardan, zaharlovchi moddalardan, bakterial vositalardan hamda kuyishdan saqlashda shaxsiy doriqutilardan (ShD-2) foydalaniladi. Doriqutiga dori moddalar va qirg‘in qurollari ta’siriga qarshi kurashadigan protektorlar joylashtirilgan: - shaxsiy tibbiyot doriqutisiga og‘riq qoldiradigan shprits-tyubik ninasi bilan joylashtirilgan; - fosfor organik zaharli moddalar bilan zaharlanganda ishlatiladigan taren-6 tabletka dorisi bor. Bu dori kimyoviy ogohlantirishda 1 ta tabletkadan ichiladi; - baktereologik vositalarga qarshi ishlatiladigan dori - «№ 1» (oq shishada - tetratsiklin gidroxlorid) joylashgan. Bu doridan baktereologik qurol ishlatilganda, jarohatlar olganda va kuyganda foydalaniladi. Bunda bir yo‘la 5 ta tabletka ichiladi va 6 soatdan keyin yana 5 tasi ichiladi (vabo, o‘lat, Sibir yarasi). - biologik ta’sirlarga qarshi ishlatiluvchi sulfodometoksin (5 tabletka) dorisi qo‘yilgan. Bu dorini oshqozon-ichak kasalligi boshlanganda bir yo‘la 7 ta tabletkasi va keyingi kunlarda 4 tadan ichiladi; - radiosaqlovchi vosita № 1 (sistamin) joylashgan bo‘lib, u nurlanish yuz berganda bir yo‘la 6 ta tabletka ichiladi. Shaxsiy bog‘lov paketi (ShBP). Ommaviy shikastlanishlarda dala sharoitida birlamchi bog‘lam sifatida shaxsiy bog‘lov paketi keng qo‘llaniladi. Paket ikkita 17- 32 sm li steril paxta-dokali yostiqchalardan iborat bo‘lib, eni 10 sm, uzunligi 7 metr bo‘lgan bintga bog‘langan. Yostiqchalarning biri qattiq mahkamlangan, ikkinchisi esa qo‘zg‘aluvchan bo‘lib, uni kerak bo‘lgan joyga qo‘yish mumkin. Yostiqchaning bir tarafi rangli ip bilan tikilgan, bog‘lov qo‘yadigan vaqtda shu tarafidan ushlansa bo‘ladi. Bog‘lov materiali oq qog‘ozga o‘rab qo‘yilgan va ustidan rezinali materialdan tayyorlangan qobiq bilan germetik qilib berkitilgan. Oq qog‘oz ichiga bint oxirini mahkamlash uchun to‘g‘nog‘ich solib qo‘yilgan. Paket steril holatda ishlab chiqariladi. Zararsizlantirish vositalari (IPP-8, IPP-9). Terining ochiq joylariga tushgan zaharlovchi moddalarni va terining ochiq joyiga tegib turadigan kiyim-kechak yengini, yoqasini hamda gazniqobning yuz qismini zararsizlantirish uchun mo‘ljallangan. IPP-8 shaxsiy paket polietilen xaltadan iborat bo‘lib, uning ichiga degazatsiya qiluvchi suyuqlik solingan shisha flakon va to‘rtta paxta-dokali tampon solingan. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Xavflarni tahlil qilishning qanday usullarini bilasiz? 2. Xavfsizlikni tizimli tahlili qanday amalga oshiriladi? 3. Xavfsizlikni tahlil qilish usullarini bilasizmi? 4. Iqtisodiy xavfsizlik tushunchasi? 5. Iqtisodiy xavfsizlikka ichki tahdidlar? 6. Iqtisodiy xavfsizlikka tashqi tahdidlar? 7. Ijtimoiy xavf xatarlar 8. Xavfsizlik madaniyati? 9. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari? 10. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash usullari? 11. Хavfsizlikni ta'minlash vositalari?