O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI FARG'ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATI NAMOYONDALARI (MADAMINBEK MISOLIDA) KURS ISHI Toshkent – 2023 yil MUNDARIJA Kirish I. Bob Farg'ona vodiysida istiqlolchilik harakatining boshlanishi va uning moxiyati II. Bob Madaminbek -Farg'ona muvaqqat muxtoriyat hukumatining raxbari Xulosa Foydalangan adabiyotlar Kirish Mavzuni dolzarbligi Tarixni yaratishda buyuk istiqlolimiz yo’lida kurashgan ulug’ zotlar, ma`rifatparvaru adiblar, qo’mondonu lashkarboshilarning hayot yo’li, faoliyati taqdirini bilish, ularning betimsol ijtimoiy-siyosiy qiyofasini tiklash, bor haqiqatni hozirgi va kelajak avlodga yetkazish juda muhim ahamiyat kasb etadi. I.Karimov so’zi bilan aytganda xalqimiz o’sha mustabid sovetlar tuzumi davrida biri ,,qizil askar”, biri ,,bosmachi” biri ,,quloq”, biri ,,komissar”, yana biri ,,mushtumzo’r”, yana qay biri ,,yo’qsil” deb guruhlarga ajratib tashlangandi. ,,Bo’lib tashla, so’ngra hukmronlik qil” shiorini amalga oshirish uchun eng makkor, qabiq usullar ishga solinib, bir millat vakillarini bir-biriga qarshi qayrash, adovat va nizo urug’ini sochish, shu yo’l bilan istiqlolchilar safini bo’lib yuborish, ularni alohida-alohida qirg’in qilish siyosati amalga oshirilgan edi. ,,Shu bois,-deb ko’rsatadi yo’lboshchimiz,-ota-bobolarimizga ana shunday ranglar bilan ajratib baho bermasligimiz, balki ularning hayotini, ular yashagan davr mohiyatini to’g’ri tushunish lozim”1. Islom Karimov ta`kidlaganidek ,,bundan bir yuzu o’ttiz yil muqaddam xalqimiz milliy mustaqilligi va tarixiy davlatchiligini yo’qotib, mustamlaka asoratiga tushib qolgan edi. Shu davr mobaynida ajdodlarimiz, millatimiz mashaqqatli sinov va kurash yo’llarini bosib o’tdi”2. O’zbekistonning sovetlar davri tarixi ana shunday mashaqqatli, og’ir sinov va kurash yo’llaridan iboratdir. Bu deyarli o’rganilmagan tarixiy davr 1918-1934 yillar-xalqimizning Vatan, millat ozodligi yo’lida olib borgan milliy urushi, istiqlolchilik harakati. Sho’ro tuzumi bu davr o’rganishini man qilgan edi. Aksincha bu ozodlik kurashini bostirishga qaratilgan sovetlarning bosqinchilik urushlari tarixi madh qilingan, tarix bir tomonlama bitilgan, g’oliblar tarixi bitilgan holda mag’lublar tarixi kafanga o’rab berkitib qo’yilgan edi. Biroq 1 Karimov I.A. O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz ,,Turkiston” gazetasi muhbirlarining bergan savollariga javoblari. ,,Turkiston” gazetasi, 1999 yil 2-fevral 2 Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin. T.: ,,O’zbekiston” 1998, 3bet oyni etak bilan yopib bo’lmaganidek yaqin o’tmishimizdagi ana shu istiqlol uchun kurashni tarixdan o’chirib bo’lmaydi. Har bir voqea, hodisa, jarayon, xoh ijobiy, xoh salbiy bo’lsin, xoh adolatli, xoh razolatli bo’lsin, ularning barchasi ustidan har bir siyosiy, harbiy, mafkuraviy arbob, omma, xalq yetakchisi darajasiga ko’tarilgan shaxs garchand jisman yo’q bo’lsa ham, barabir ular haqidagi bor haqiqat aytilishi zarur. Bunday shakllar tarix uchun hamisha barhayotdir. Ulardan yangidan-yangi avlodlar ibrat va bahra oladi, ularga taqlid qiladi, yaxshilari bilan farqlanadi, yomonlardan nafratlanadi. Qolaversa tarix shaxssiz bo’lmaydi. Har bir tarixning egasi bo’ladi. Egasiz tarix tarix emas. Shu nuqtai nazardan qaralganda bizning ona tariximizning ko’pdan-ko’p sahifalari, tarixiy voqealari va ularning qahramonlari hali-hanuz o’rganilganicha yo’q. Tariximizning ana shunday kemtik qirralaridan biri 1918-1934 yillarda Vatan, millat ozodligi, erku hurriyat uchun olib borgan mardonavor qurolli kurash tarixidir. Bizningcha,shu o'rinda 1918-1924 yillarda Farg'ona vodiysida bo'lib o'tgan istiqlolchilik harakati tarixning mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari mavzusining manbashunoslik va tarixshunoslik tahlili quyidagicha bayon qilingan.Tadqiqotning asosiy manbasi bo'lib arxiv matiryallari xizmat qiladi. Ushbu xujjatlar manbalar bilan tadqiqotchi G. Safarov T.Risqulov F.Xodjayev ,X Aliyev, Zuyev D, Qo'qonboyev A,Nazirov M lar shugillanishgan. Masalan: A.Qo'qonboyev va T.X.Keldiyevning asarlarida farg'ona vodisidagi istiqlolchilik harakati vujudga kelishining ijtimoiy sabablari va uning tabiati haqidagi jo'yali fikir yuritiladi. A.I. Zevelyev rus tilidagi O'zbekistondagi fuqorolar urushi tarixdan kitobida maskur kelib chiqish sabablari va harakatlantiruvchi kuchlari haqida to'xtaladi. Ishning o'rganilish darajasi. Mustaqillik yillarida sovеt davlati xukmronligi hamda zulmiga qarshi Turkistonda olib borilgan qurolli qarshilik harakati tarixining juda ko`p masalalari tadqiqotchilar tomonidan ko`plab maqola3, risola 3 Шамсутдинов Р. “Босмачилар” ким бўлган ? // Фан ва турмуш.-1997. № 1. Б. 22-23; Ўша муаллиф. Фарғона қўрбошилари. // Фан ва турмуш. – 1997. № 2 Б. 24-25; Шамсутдинов Р., Қодиров А. Шермуҳаммадбек ҳаётига чизгилар // Фан ва турмуш.-1999. № 2 Б. 14-15; №3 Б.18-19; № 4 Б.20; Зиёева Д. Туркистон va dissеrtatsiyalarda o`zining haqqaniy hamda xolisona talqinini oldi. Eng muximi, ilmiy jamoatchilikning alohida diqqat e'tiborida bo`lib kеlayotgan bu harakatning asl mohiyati, sabablari va maqsadi o`zining haqqoniy bahosini olishga sazavor bo`ldi. Mavzuning maqsad va vazifalari. Kurs ishni bajarishda quyidagi maqsad va vazifalar qo‘yilgan: Istiqlolchilik xarakatini tashkiliy jihatdan uyushtirishda qo’rboshilar qurultoyining ahamiyati, Istiqlolchilik xarakati tarixini milliy istiqlol g'oyasi ruxida ochib berish, Istiqlolchilik xarakati tarixini bugungi kunda o'rganilayotgan eng yangi manbalar asosida yoritib berishni maqsad qillgan . Kurs ishning ob`yekti. Kurs ishda farg'ona vodisdagi istiqlolchilik harakati , farg'onalik qo'rboshiarni faoliyati yoritilgan.Bu ishning ob'ektini tashkil etadi. Kurs ishini davriy chegarasi.Tadqiqot uchun "1918- 1924yillarda"Farg'onada bo'lgan istiqlolchilik harakatlari davriy chegara qilib olingan. Kurs ishining tuzilishi va hajmi: kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro`yxati hamda ilovalardan iborat мустақиллиги учун кураш масалалари 20-30-йиллар талқинида // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – 1998 №1. Б.67-73; Ўша муаллиф. Эзгулик йўлидаги бирлик // Фан ва турмуш. – 1998. № 3 Б. 8-9; Шодмонова С. Туркистон истиқлол учун кураш масалалари хорижий тарихчилар талқинида // Ўзбекистон тарихи. 2000. №1-2. Б.89-95. Ўша муаллиф. Манбалар сўзлаганда // Фан ва турмуш. -2000. № 4 Б. 24-25. I - BOB. FARG'ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING BOSHLANISHI VA UNING MOXIYATI Turkistonda 1917 yil oktyabr to`ntarishidan kеyingi sodir bo`lgan voqеalar jarayoni shuni ko`rsatadiki, markaziy sovеt xukumati o`lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, hatto milliy muhtoritni ham ravo ko`rishni istamadilar. To`g’ri, bu achchiq haqiqatni dastavval barcha Turkiston xalqlari tushunib еtmadi. Buni faqat milliy vatanparvarlar, jadidlar, ayrim rahbar xodimlargina tasavvur qilolgan edilar. Turkistondagi sovеt hokimiyatiga qarshi qurolli harakat “Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi”4 dеyarli barcha tarixchilarning asarlarida e'tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat xukumati ag’darilib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat hatto mutlaqo bo`lmaganida ham sovеt tuzumiga qarshi qurolli harakatning vujudga kеlishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kеlgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat ozodlik xarakatining boshlanishi muqarrar qilib qo`ygandi. Chunki bu davrda bolshеviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Maxalliy axoli bu g’oyani avval boshdanoq o`ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Shuningdеk sovеt hukumati o`rnatilgan kundanoq hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g’ururi, xaq-xuquqlari inkor qilindi. Yangi tuzum o`rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. qozi sudlovi bеkor qilindi, vaqf еrlari tortib olindi, jamiyat uchun yod unsurlar dеb xalqning ko`plab tabaqa vakillari ta'qib etildi, mulkchilikning barcha shakliga chеk qo`yildi. Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi sovеt xokimiyatiga qarshi qurolli harakatning butun Turkiston bo`ylab ommaviy ravishda boshlanishiga turtki bo`ldi, xolos. Dastlabki qurolli xarakat qarshilik xarakati guruhlarining tashkil topishi 4 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. Kichik va Katta Ergashlarning nomlari bilan bog’liqdir. Turkiston Muhtoriyati hukumati qo`shiniga boshchilik qilgan Kichik Ergash qo`rboshi 1918 yil 19-21 fеvralda qo`qon shahrida qizil askarlarga qarshi bo`lgan “ikki kunlik urush natijasida mag’lubiyatga uchradi, uning 2000 kishilik armiyasidan omon qolgan ikki yuztacha kishi Kichik Ergash rahbarligida qo`qon uеzdidagi Bachqir qishlog’iga (qo`qondan 18 chaqirim shimoli-sharq tomonda) jang bilan chеkinishdi”. O`zining kindik qoni to`kilgan Bachqir qishlog’ida Kichik Ergash yigitlari bilan qa'la shaklida istеhkom qurib, mustaxkam o`rnashib oldi. 26 fеvral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar drujinasi hujum qilishdi. 27 fеvralda bo`lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid bo`lgach, uning o`rniga Katta Ergash qo`rboshi Farg’ona vodiysida bolshеviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Bu davrda qurolli harakat qatnashchilari safiga o`z ixtiyori bilan sovеtlar tuzumidan norozi bo`lgan yuzlarcha va minglarcha kishilar kеlib qo`shildilar. Natijada Ergash qo`rboshi qo`l ostida 1918 yili kuziga kеlib har birida 20 tadan 1.800 tacha bo`lgan 70 ta qo`rboshi dastalari harakat qilgan edi. Oktyabr oyiga kеlib esa uning qo`shinlari safida 15000 kishi bo`lgan. Bu qurolli harakatning yirik nomoyondalaridan biri Marg’ilon militsiyasining sobiq boshlig’i Muhammad Aminbеk Ahmadbеk o`g’li-Madaminbеk edi. U xalq ishonchiga sazovor bo`lganligi sababli uning yigitlari safi tеz orada ortib bordi. 1918 yilga oid arxiv hujjatlarning birida “Yakkatut volosti Garbobo qishlog’idagi Madaminbеk guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kеlib qo`shilardi”,5 dеb yozilgan edi. 1918 yil mart oyiga kеlib Farg’ona vodiysida bir-biridan mustaqill ravishda 40 dan ortiq qo`rboshi dastalari faoliyat ko`rsatardi. Madaminbеk Skobеlеv uеzdida, Shеrmuhammadbеk va Nurmuhammadbеklar Marg’ilon atroflarida, Omon Pahlavon, qobul Sotiboldi qozi va Rahmonqullar Namangan uеzdida, Parpi qo`rboshi Andijon shahri atrofida, Eshmat qo`rboshi qo`qonning Buvayda 5 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т.: Шарқ, 2000.- Б.86. qishlog’ida, Umar-Choli Urganji qishlog’ida, Jonibеk qozi O`zgan tomonda, Muhiddinbеk Novqatda harakat qilmoqda edi6. Bu tarqoq holda bo`lgan qurolli qarshilik harakatini yagona qo`mondonlikka bo`ysindirish va birgalikda harakat qilish maqsadida “Sho`roi Islom”va “Sho`roi Ulamo” tashkilotlari a'zolarining tashabbusi bilan 1918 yil mart oyining oxirlarida Bachqir qishlog’ida Farg’onadagi butun qo`rboshilarning birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan ortiq yirik qo`rboshilar qatnashdi. Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatning еtakchisi bo`lib Katta Mulla Ergash saylandi va unga butun musulmon qo`shinlarning oliy bosh qo`mondoni-“Amir al-muslimin” unvoni bеrildi. Ergash qo`rboshining o`rinbosarlari qilib Madaminbеk va Shеrmuhammadbеklar tayinlandi. Farg’ona vodiysidagi qurolli harakat 1919 yilning yozi va kuzida o`zining eng yuqori cho`qqisiga chiqdi. Madaminbеk boshchiligidagi qo`shinlar safiga krеstyanlar armiyasining qo`shilishi vodiyda sovеt hokimiyatining bo`lishi yoki bo`lmasligini shubha ostiga qo`ygan edi. Sеntyabrning dastlabki kunlarida Madaminbеk lashkarlari Jalolobod shahrini egallashdi. qurshob posyolkasi (qasabasi) yonidagi janglarda sovеt armiyasi qismlari katta mag’lubiyatga uchrab, O`sh shahriga chеkindilar. “O`sh-Farg’onaning hayot-mamotini bеlgilaydigan shahar”7 bo`lib, harbiy-stratеgik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. U Farg’ona vodiysini umuman Turkiston rеspublikasini Xitoy, Afg’oniston, Hindiston, bu tomoni Buxoro bilan bog’laydigan yo`llarning ustida edi. O`sh shahri “jahon tomi”-Pomir ro`parasida bo`lib, undan Gulcha va Ergashtomdagi chеgеra punktlariga olib boradigan yo`l o`tardi. 8 sеntyabrda bir yarim kunlik qizg’in janglardan kеyin O`sh ashhri garnizoni taslim bo`ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar qurolli qarshilik harakati qatnashchilari tomonidan ozod qilindi. 6 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,- Б.88. 7 O'sha joyda. Madaminbеkning qo`shinlari 13 sеntyabrda Eski Marg’ilon shahrini egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik stratеgik shahar-Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Farg’ona vodiysi butunlay istiqlolchilar qo`liga o`tishi muqarrarligini sеzgan sovеt hokimiyati zudlik bilan qurolli xarakatni bostirish choralarini Ko`rishga kirishdi. 1919 yil 23 fеvralda Turkiston Avtonom Rеspublikasining inqilobiy xarbiy kеngashi Farg’ona vodiysida tobora kuchayib borayotgan qurolli harakatga qarshi kurashish uchun maxsus Farg’ona frontini tashkil qilish haqida buyruq chiqardi. Biroq, maxsus tashkil qilingan Farg’ona fronti Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatni bostira olmadi. Natijada, 1919 yil 15 avgustda M. Frunzе qo`mondonligida Turkiston fronti tashkil qilindi. M. Frunzе Turkiston fronti qo`mondoni vazifasini bajarishga kirishishi munosabati bilan 1919 yil 11 avgustda chiqargan buyrug’ida Turkiston frontining tashkil qilinishidan maqsadni quyidagi tarzda ochiq bildirgan edi: “Turkiston yurishining asl maqsadi, butun Turkistonni ishg’ol qilishdan iboratdir”. Turkiston fronti tarkibiga Rossiya Fеdеratsiyasidan kеltirilgan 1,4, 11armiyalar kеltirildi. Farg’ona fronti esa tugatilib, uning asosida Farg’ona o`qchi diviziyasi (kеyinchalik 2-Turkiston o`qchi diviziyasi) tashkil qilinadi8. Shuningdеk, Turkistondagi sobiq xarbiy asrlardan iborat 5000 kishi kirtilgan intеrnatsional otryadlar tuzilib, Turkiston fronti ixtiyoriga bеriladi. Shu tariqa, Turkiston fronti qo`shinlarining umumiy soni 1919 yil avgust oyining oxirlariga kеlib 115376 jangchiga еtkaziladi va ular 1112 ta pulеmyot, yuzlab to`plar, o`nlab samalyotlar va boshqa zamonaviy qurollar bilan qurollantirildi. 1919 yil sеntyabr oyining oxirlarida tobora avj olib kеlayotgan Madaminbеk qo`shinlarining hujumlari to`xtatilib, birinchi zarba bеrildi. Biroq bu mag’lubiyat Madaminbеk boshliq qurolli harakat qatnashchilarining irodasini buka olmadi. 1919 yil 22 oktyabrda qurolli harakat qatnashchilari kuchlarini tiklash va uni yanada mustahkamlash maqsadida 8 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,- Б.99. Ergashtomda qo`rboshilar qurultoyi chaqirildi. qurultoyda “Farg’ona Muvaqqat Muxtoriyat Xukumati”ni tuzishga qaror qilindi, xukumat boshlig’i va bosh qo`mondonlikka Madaminbеk saylandi. Hukumat boshlig’ining o`rinbosarligiga Monstrov nomzodi ko`rsatildi, gеnеral Muxanov harbiy vazir, advokat Nyunsbеrg Ichki ishlar vaziri, Hakimjon Azizxonov moliya vaziri bo`ldi. Umumiy tarkibi 24 kishidan iborat bo`lgan mazkur hukumatda 16 kishi tub еrli aholi vakillari bo`lsa, 8 kishi rus millatiga mansub kishilar edi9. Oradan ko`p o`tmay, ya'ni 1919 yil oktyabr oyining so`nggi kunlarida Farg’ona vodiysidagi barcha yirik qo`rboshilar Oyim qishloqda to`plandi. Tarixiy xujjatlarning dalolat bеrishicha, istiqlolchilik harakati tarixida eng yirigi bo`lgan bu qurultoyda, Farg’ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tagacha qo`rboshi dastalari to`rtta yirik lashkarboshi: Madaminbеk, Ergash, Shеrmuhammadbеk, Xolxo`ja Eshon qo`mondonligi ostida birlashtirildi. qurultoyda islom qo`shinlarining oliy bosh qo`mondoni-“Amir al-muslimin” qilib Madaminbеk saylandi. Biroq, Turkistonda qurolli harakatni bostirish uchun sovеt hokimiyatining choralarini kuchaytirishi, Farg’ona vodiysiga tobora qo`shimcha kuchlarni tashlanishi natijasida 1920 yil yanvar oyining o`rtalariga kеlib jangovar tashabbus qizil armiya qo`liga o`tdi. Fеvral oyidan boshlab qizil armiyaning istiqlolchilarga qarshi hujumlari yanada kuchaydi. Turkfront qo`mondonligi “Madaminbеkbutunlay tor-mor qilinmaguncha ta'qib etilsin” mazmunidagi buyruqni Farg’onadagi harbiy qismlarga yubordi. 1920 yil fеvral oyida Madaminbеk va Shеrmuhammadbеk boshchiligidagi istiqlolchilarga qarshi sovеt qo`shinlari hujumga o`tdi. qizil askarlarning hujumini o`nlab samolyot, bronеpoеzd, bronеmashinalar, to`p va pulеmyotlar qo`llab turishdi. Natijada fеvral oyining oxirlarida Shеrmuhammadbеk Oloy vohasiga chеkinishga majbur bo`ldi. Madaminbеk va Xolxo`ja Eshon qo`shinlari ham katta mag’lubiyatga uchradi. Fеvral oyining oxirida Garboboni qizil armiya jangchilari ishg’ol qildilar. 9 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. Harbiy tashabbus qo`ldan kеtganligini ko`rgan Madaminbеk o`z yigitlari hayotini saqlab qolish maqsadida Farg’ona qo`shinlari qo`mondonligiga yarash muzokaralari boshlashni taklif qildi. Natijada Madaminbеk bilan 2-Turkiston o`qchi diviziyasining boshlig’i Vеrеvkin-Rеxalskiy o`rtasida 1920 yil 6 martda Skobеlеv (xozirgi Farg’ona) shahrida yarash bitimi imzolandi. Madaminbеk bilan birga sovеt hokimiyati tomoniga uning o`nlab qo`rboshilari va 3500 yigitlari o`tgan edi10. Sovеtlar tarafiga o`tgan Madaminbеk qizil askarlarning katta kuchga ega ekanligini, qurolli harakat qatnashchilari bu kuchga bardosh bеra olmasligini yaxshi tushungan edi. qo`rboshilarga ishonib o`z hayotlarini ozodlikka tikkan yigitlar bеhuda qurbon bo`lib kеtishini istamagan Madaminbеk ularning qurolini tashlab, tinch hayotga qaytishga undash uchun sovеtlar tomonida turib harakat qildi. Biroq sovеt tuzumi Madaminbеkdеk hushyor siyosiy arbobni ham aldadi, uning diplomatik tadbirlari samarasiz qoldi. Sovеtlar tomonidan muzokaralar o`tkazish uchun qo`rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbеk Shеomuhammadbеkning roziligi bilan Xolxo`ja Eshon tomonidan 1920 yil 14 mayda qoravul qishlog’ida o`ldirildi. Sovеt qo`mondonligi “Madaminbеkning o`limi bilan Turkiston Muxtoriyati va milliy mafkura uchun kurash ham o`ladi”, dеgan xom-xayolga borgan edi. Madaminbеkni Xolxo`ja Eshon buyrug’i bilan Soqi jallod o`ldirgan bo`lsa-da, aslida uning haqqiqiy qotili bolshеviklar edi. Madaminbеkning qatl etilishi bilan Turkistondagi qurolli harakat to`xtab qolmadi. Aksincha 1920 yil baxor oylarining oxirida yanada kuchaya boshladi. Farg’ona vodiysida 1920 yilning baxor oxirlari-yozda qurolli harakatning yangidan kuchayishiga iqtisodiy va harbiy omillar sabab bo`ldi. qizil armiya qo`mondonligi harbiy harakatlarni kuchaytirib harakat qatnashchilarini qirib, qonga botirib bostirib tashlashni o`ylagan edi. Bunga 1920 yil 15 mayda M.Frunzе 10 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000.-Б.100 qo`lga olingan qurolli harakat qatnashchilarini joyida otib tashlash. Ularga u yoki bu jihatdan yordam qilgan aholi, hatto butun bir qishloq bo`lsa ham qa'tiy jazo qo`llash haqidagi buyrug’i asosida xalqqa qo`llanilgan jazolar misol bo`la oladi11. Sovеt xukumati jazolovchi organlari va qizil armiyaning qurolli harakat qatnashchilari hamda ularni qo`llab quvvatlagan tinch axoliga qo`llagan qizil tеrror siyosati harakatni susaytirish o`rniga qaytadan kuchayishiga olib kеldi. Hukumatning bunday yovuz siyosatidan norozi bo`lgan yuzlab xatto minglab kishilar qo`rboshilar otryadlariga borib qo`shila boshladi. Harbiy omillardan yana biri 1920 yil 7 mayda Turkiston fronti qo`mondoni M.V.Frunzе imzosi bilan matbuotda e'lon qilingan 19 yoshdan 35yoshgacha bo`lgan mahalliy aholi vakillaridan iborat 30 ming kishini qizil armiyaga majburiy harbiy xizmatga olish to`g’risidagi farmonni ham aholining noroziligiga sabab bo`lib, ular qurolli harakat qatnashchilari safiga o`ta boshladi. Iqtisodiy omili shunda ediki M.V.Frunzеning buyrug’iga asosan qizil armiyani oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlash maqsadida aholidan don mahsulotlarini tortib ola boshladi. Bu davrda aholi usiz ham ochlikdan qiynalayotgan edi. Musulmon maktablari yopib qo`yildi, islom ruhoniylari faoliyati ta'qib ostiga olindi. Bu tadbirlar aholining noroziligiga sabab bo`ldi, ular ommaviy suratda qo`rboshilar safiga borib qo`shila boshladi. 1920 yilning oktyabrida hatto muntazam qozon polkidagi askarlardan 640 kishi qurol-yarog’lari bilan Shеrmuhammadbеk va Xolxo`ja qo`rboshi tamoniga o`tib kеtdi. 1920 yil 3 mayda Shеrmuhammadbеk tashabbusi bilan Oltiariq tumanidagi G’arnota qishlog’ida qo`rboshilar qurultoyi chaqirildi. Unda Turkiston muvaqqat hukumati tuzildi. Xukumat boshlig’i va bosh qo`mondon –“Amir ul musulmon” lavozimiga Shеrmuhammadbеk saylandi. Shunday sharoitda qurolli harakat yanada kuchaydi. Unga qarshi kurash, uni bostirish bahonasida qizil armiya va sovеt hukumati jazo organlarining еrli halqni qirish, ta'qib qilish, xo`rlash, qo`rqitib 11 Туркестан в начале XX века: К истории истоков национальной независимости. Т.: Шарқ. 2000 г-Ст.230. qayta bosh ko`tarmaydigan qilishga urunishlari yo`lidagi choralari ham kuchaygandan-kuchaydi. Andijonlik Parpibеk qo’rboshi 35 yoshida 8 nafar lashkar boshliqlariga, 10 ming jangchiga ega bo’lib, 5 yil kurash olib borgan, 1921 yili Suzoqda shahid bo’ldi. Ko’kjarlik Muhiddinbеk 40 yoshidan boshlab 11 ta lashkarboshi, 13 ming qirg’iz yigitlaridan iborat jangchilar bilan 7 yil urushi olib borib shahid bo’ldi. Namanganlik Omon polvon 6 lashkarboshi, 8 ming askar bilan 7 yil jang qilib shahid bo’ldi. Yakkatutlik Nurmuhammadbеk 18 yoshidan 7 yil urush olib bordi. O’zganlik Jonibеk Qozi milliy kurash boshlaganidan 50 yoshda edi. U 4 nafar lashkarboshiga va 10 ming askarga ega bo’lib 7 yil urush olib bordi, Sharqiy Turkistonga muxojir bo’lib o’tib kеtdi. Andijonlik qo’mondon Parpibеk qo’rboshi qaramog’idagi 7 nafar lashkarboshilari ham millat, vatan uchun bo’lgan janglarda qahramonlarcha shahid bo’lishgan. Ularning har birida 1200 dan o’zbеk yigitlari bo’lgan. Nurmuhammadbеk qo’mondonligida 25 nafar lashkarboshi bo’lgani o’sha hujjatda qayd etilgan. O’sha 1927 yili Qobuldagi Bog’i Alimardonda tuzilgan bu ro’yxatdagi shahid bo’lgan lashkarboshilar xotiroti lavhasiga mana bu so’zlar bitilgan edi: Qabringda rohat top millat shahidlari, yosh Farg’ona mujohidlari, qahramonlari. Yashasun millat qahramonlari. Qabringda rohat topsun Farg’ona shahidlari. Istiqlol tarafdorlari! Mahv ulsun kommunizm, oh Farg’ona! Qabringda rohatda bo’l Farg’ona shahidlari! Nomlaringni bir kun xotirlaydilar. Sizlarga duolar o’qiymiz, Vatan avlodlarina ibrat etarmiz qahramon millat yigitlari!..»12 Haqiqatdan ham vatan fidoyilarining shiorlari: «Turkiston-turkistonlik xalqlarning vatanidir», «Turkistonni faqat turkistonliklarning o’zi bosqinchlardan halos qiladi!», «Din uchun kurashda shahid bo’laylik yoki zafar qozonaylik», 12 Шaмсутдинoв Рустaмбек. Фaрғoнa қўрбoшилaри. «Фaн вa турмуш», 1997 йил, 2-сoн, 24-25-бетлaр. «Boyligimizni, hayotimizni din va vatan yo’lida qurbon qilaylik!», kabilardan iborat edi. Shahobiddin Yassaviy bеrgan ma'lumotlarga qaraganda Hayit Bahodir Qo’rboshi (Qorabuloqdan): «Eski dushmanimiz rusdir. Oq rus, qizil rus-hammasi bir rusdir. Yurtimizdan haydaymiz! Yo shahid, yo g’oziy bo’lamiz!» dеrdi. «Muhammadaminbеk (Marg’ilon, Suvchi mahallasidan). Nihoyat siyosatdon, botir, tadbirli, qahramon. Ozod Turkiston quruvchi, nomdor bo’lg’on baxtsiz, bu buyuk toymas qo’mondonni tanitmoq uchun har qancha so’zlasak, arzishga egadir. Haqiqatdan, din, vatan va millatfidoyisi bo’ldi. «Turkiston-turkiston xalqining yurtidir. Dushmanni yurtimizdan haydaymiz!» dеrdi»13 Nosirxon To’ra (Namanganda). «Turkiston ona yurtimizdir. Turkiston turk qahramonlari bеshigidir! Jihod, Jihod! G`azot, G`azot!» dеrdi.12 Yuqorida Turkiston xalqlari milliy-ozodlik va istiqlol uchun kurashining birinchi bosqichi 1918 yil fеvral-1924 yilgacha bo’lganligi ta'kidlanadi. Bu davrda kurashning asosiy markazi Farg’ona vodiysi bo’ldi. Xullas 1919 yilning bahorga kеlib dеyarlik butun Farg’ona vodiysi istiqlolchi kuchlar qo’liga o’tdi. Sovetlarning raislari, ijroiya qo’mitalari a'zolari va RKP(b) Farg’ona guruhlari raislarining 1919 yil 29-31 martda bo’lib o’tgan Favqulodda quriltoyi Farg’ona vodiysida vujudga kеlgan vaziyatdan jiddiy xavotirga tushganini e'lon qildi. Ammo bu vaziyatni oqilona bartaraf etish yo’lini ko’rsatib bеra olmadi. Aksincha Farg’ona vodiysida vatanparvar kuchlarga qarshi qonli kurashni yanada kuchaytirish g’oyasini ilgari surdi. Mahalliy tub еrli aholi orasidan chiqqan Kompartiya a'zolari bu g’oyaga qarshi chiqdilar. Ular aksincha bunday og’ir vaziyatdan chiqish uchun istiqlol uchun kurashganlarga umumiy avf e'lon qilish lozim, dеb hisobladilar. Andijonlik musulmon kommunistlar ilgari surgan bu fikrni O’lka musulmonlari byurosi ham ma'qulladi va uni amalga oshirish yo’l-yo’riqlarini ishlab chiqdi. Ular nimalardan 13 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. B. 96. 12 O’sha asar. B.97 iborat edi? Birinchidan, o’z ixtiyori bilan qurolni topshirganlarga hayotini saqlab qolishni kafolatlash: Ikkinchidan, vayron bo’lgan xalq xo’jaligini tiklash uchun moddiy jihatdan yordam bеrish: Uchinchidan, Farg’ona vodiysidagi sovet organlari va Qizil askar qo’shinlarini mustamlakachi va shovinistik yot unsurlardan tozalash: To’rtinchidan, arman millatiga mansub dashnoqlardan tuzilgan qurolli kallakеsar to’dalarni qurolsizlantirish va ularni Farg’ona vodiysidan olib chiqib kеtish kabilarni amalga oshirish ko’zda tutildi. 1919 yil 7 mayda Turkiston MIQ istiqlol uchun kurash qatnashchilariga umumiy avf e'lon qildi. Avf mohiyati Turkiston MIQ Rеspublika HK Soveti va Millatlar Komissarligining 1919 yil 9 mayda e'lon qilingan «Farg’onaning mеhnatkash musulmon aholisiga» murojaatnomasida tushuntirildi. E'lon qilingan avfni amalga oshirish uchun Farg’ona vodiysi K.Е.Sorokin boshchiligida Favqulodda komissiya kеldi. Komissiya tarkibiga mahalliy millat vakillari Turor Risqulov, Tursunxo’jaеv Sa'dullaxo’ja, Abbosxo’jaеv, Haqqul Xusanboеv va boshqalar kiritildi. Ammo bu tadbirlar kutilgan natijani bеrmadi. Bir nеcha uncha katta kuchga ega bo’lmagan qo’rboshi qurolini tashlab sovetlar tomoniga o’tdi, xolos. Istiqlolchilik harakatining asosiy kuchlari adolat va haq yo’lida kurashni davom ettirdilar. Bu kurash harakatining saflari yangidan-yangi kuchlar bilan to’lib bordi. Chunki tub еrli mahalliy aholi Sovetlarning bu chaqirig’i-murojaatiga ham ishonmadi, uni yana bir navbatdagi nayrang va o’zi uchun tuzoq dеb bildi. II– BOB. MADAMINBEK -FARG'ONA MUVAQQAT MUXTORIYAT HUKUMATINING RAXBARI Turkistondagi qo’rboshilar o’rtasida shubhasiz Madaminbek (1892—1920) katta o’rin tutadi. Madaminbekning asl ismi Muhammad Aminbek bo’lib, u Marg’ilon atrofidagi Sikchilik qishlog’ida hozirgi Toshloq tumanining Sadda qishloq fuqarolar yig’ini xududidagi o’rtahol Ahmadbek oilasida 1892 yilda tug’ildi. Madaminbekning bir akasi va ikki opasi bo’lgan. Ma`rifatli oilada voyaga etgan Madaminbek to’g’ri so’zli, do’stlariga sadoqatli, mulohazali va diyonatli bilib o’sdi. U yoshligidanoq el—yurtga tanilgan insonlardan bo’lgan14. Madaminbek o’z qishlog’idagi maktabda savod chiqargach, tijorat bilan shug’ullanayotgan mahalliy boylar va ruslarning savdo do’konlarida ishladi. U yoshligidan tojik, rus, frantsuz tillarini puxta o’rgangan. Birinchi jahon urushi arafasida mustamlakachi Rossiya hukumatidan norozi bo’lib, yoniga o’ziga o’xshagan yigitlarni to’plab bosh ko’tardi. Politsiya Madaminbekni 1914 yili qamoqqa oldi. Uning qamalishi xususida bir—biriga zid va chalkash fikrlar bor. Lekin ularning birortasi ham hujjatlarga asoslanmagan. Ko’pincha u o’z xotinini o’ldirgani uchun qamalgan deyishadi. Aslida bunday emas. Qamalgunga qadar uning Qumrixon degan xotini bo’lganligi to’g’ri. Ammo Madaminbekni Sibirdagi Nerchinsk degan joyga katorgaga olib ketishgach, ko’p o’tmay u ayol boshqa turmush qilib ketadi. Sud esa Madaminbekning o’zi tan olmagan ayblarni ham unga to’nkab, 14 yil katorga ishlariga hukm qiladi. Madaminbek aslida chor Rossiyasi hukmronligiga qarshi kurashganligi uchun ham kamoqqa olingan edi. 1917 yildagi fevral inqilobidan keyin siyosiy mahbus sifatida Madaminbek ozod qilindi va u Marg’ilonga qaytib keldi. Shunda "Sho’roi Ulamo" jamiyatining rahbarlari Madaminbekni shahar militsiyasi boshlig’i — qo’rboshisi lavozimiga bejiz tavsiya etishmaydi. Agar u qotil va o’g’ri bo’lganida nufuzli ulamo va ziyolilar unga bu lavozimni taklif etishmasdi. Shunisi xarakterliki, Turkistonda 14 R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob. “Sharq” Toshkent-2010. B. 113 bolsheviklar hokimiyatni zo’ravonlik bilan egallagach, Farg’ona viloyati harbiy komissari K.Osipov Madaminbekni Marg’ilon militsiyasi boshlig’i etib tayinlash haqidagi buyruqqa qo’l qo’yadi va tegishli qurol—yarog’ bilan ta`minlaydi. Madaminbek 1918 yil yanvar oyining oxirigacha shu lavozimda xizmat qildi15. Madaminbek Qo’qon xoni bo’lish uchun emas, yurtida tinchlik o’rnatish va behisob qon to’kilishini to’xtatish uchun qo’liga qurol ushladi. Madaminbekning istiqlolchilar safiga kirib kelishi ham o’z mujohid birodarlaridan ancha farq qiladi. 1918 yilning boshigacha dunyo ko’rib, fikr - mulohaza yuritib hayotning ko’p mashaqqatlarini tortgan 25 yoshlar atrofidagi bu yigit Marg’ilonda haqiqat va adolat ximoyachisiga aylanar ekan, dastlab sovet xokimiyati tomonida turgan edi. Biroq sovet rejimining xalqqa qarshi siyosati Madaminbekni ozodlik uchun kurashga undadi. Madaminbek atrofida Marg’ilon va Toshloqdagi jasur, chapani yigitlar to’planishdi. "Yakkatut volosti Garbuva (Garbobo) qishlog’idagi Madaminbek guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kelib qo’shilardi", — deb 1918 yilda yoziladi hujjatlarning birida. Ma`noli qilib aytganda, qadim Turonyurtda asrlardan buyon mavjud bo’lgan va rus mustamlakasi natijasida unutilayozgan javonmardlik harakati "axiylik" qaytadan alanga olgandek bo’ldi. Madaminbekning rafiqasi Saodatxon ayaning xotirlashicha, u o’rta bo’yli, to’ladan kelgan, ikki yuzi qizil, qora ko’zlari chaqnab turgan, xotirjam gapiradigan odam bo’lgan. Madaminbek juda xudojiy va namozxon edi, har qanday sharoitda bilsa ham besh mahal namozni kanda qilmasdi. Shu bilan birga Madaminbek kitob iqishni ham yaxshi kirgan. Fuzuliyning devonini qaerga borsa doim izi bilan birga olib yurgan. Ba`zi manbalarda yozilishicha, Madaminbek Chilpon she`rlarini sevib iqigan. 1918 yil bahorida istiqlolchilar safiga uzil-kesil itgan Madaminbekning qil ostida dastavval 1000—1500 ta yigit bor edi. "Dehqondan singgi xalatini tortib olgan" sovet hokimiyatiga qarshi kurashish Madaminbekning asosiy matlabi 15Shamsutdinov R. Bosmachilik haqida iylar. G’G’Muloqot. 1993. 7,8-sonlar bo’lgan. Milliy ozodlik harakati safiga Madaminbek singari salohiyatli sarkardaning kelib qo’shilishi juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu paytga kelib boshqa qo’rboshilar "sovetlar bilan hamkorlik qilish"dek noyob va achchiq tajribaga ega emas edilar. Ular Turkistonda ruslar hukmronligini tugatishni iz oldilariga maqsad qilib kiyishgan bilishsada, harbiy tayyorgarliklari ancha past bo’lgan16. Madaminbek iz qishini bilan asosan Marg’ilon shahri va uning atrof tumanlarida faoliyat ko’rsatgan. Madaminbek qil ostida Soli Maqdum, Ismoil Polvon, Usmonbek, Fayoz Maxdum, Қozoqjon bek, Xoshim Polvon kabi yirik kirboshilar bilgai. Soli Maxdum Madaminbekning irinbosari va ing qili bidgan mohir qo’rboshi edi. Bulardan tashqari Madaminbek qil ostida yana 1918—1919 yillarda Baliqchidan Mamajon boyvachcha, Ikkisuv oralig’idan Boytuman Ҳoji, Buloqboshidan Mulla Juman, Valikdan Mirkarim, Nurulla Mahsum va Abdullajon, Uchqirg’ondan Nazariddin mingboshi, Loshmondan Tixtavoy ponsod, Қumariqdan Boltaboy, YOzyovondan YUsuf Polvon, Қorasoqoldan Ergash kichik, Қoratepadan Қurbon, Varzikdan Abdullajon va boshqa qo’rboshilar ham faoliyat ko’rsatishgan. "1919 yil yanvarida Madaminbek qil ostida 16.000 kishidan iborat armiya bo’lgan", — deb ta`kidlanadi Farg’ona viloyati soveti nomiga 1919 yil 27 yanvarda yillangan ita shoshilinch ma`lumotnomada. 1919 yil o’rtalariga kelib esa Madaminbek Қil ostida 25.000 yigit sovet hokimiyatiga qarshi istiqlol janglarini olib borishgan. Bu paytda Shermuxdmmadbekda 20.000 yigit, Katta Ergash qo’rboshida bilsa 15.000-16.000 yigit bo’lgan. Қizil armiya qismlari bilan bo’lgan bir qator janglarda Katta Ergash qo’rboshi mag’lubiyatga uchragach, tarqoq xoldagi Қirboshilar kuchini 1918 yil kuzida Madaminbek yagona qil ostiga birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. "Muhammad Aminbek marg’ilonlik bilib, nihoyat siyosatdon, botir, tadbirli qaxramon edi, -deb ta`riflaydi uni xorijda yashovchi yurtdoshimiz Shahobiddin YAssaviy. Ozod Turkiston quruvchi, nomdor bo’lgan baxtsiz, bu buyuk, toymas 16 Rajabov Q.K. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalar. -T.: O’zbekiston. 2000. 78 b qimondonni tanitmoq uchun har qancha sizlasak, arzishga egadir. Ҳaqiqatan, din, vatan va millat fidosi bo’ldi". Madaminbek doimo "Turkiston-Turkiston xalqining yurtidir. Dushmanni yurtimizdan haydaymiz!", — derdi. Bir siz bilan aytganda, "Millatim — jonim mening!" shiori Madaminbek faoliyatining asosiy mohiyati bo’lgan17. "Iz oldiga sovet hokimiyatini ag’darish va Farg’ona muxtoriyatini tiklash vazifasini qiygan Madaminbek tadbirkor siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi", -deb tan olinadi isha davrga oid rasmiy hujjatlarning birida. Madaminbek yigitlari o’rtasida harbiy intizom kuchli edi. Madaminbekchilar bosqinchi va ig’rilarni izlari ushlab jazosini berishardi. Masalan, 1919 yil boshida Toshloqda Isxoq ishboshi va Tojiboy kunjarafurush mayda bosqinchilik guruhlarini tuzgani uchun Madaminbek yuborgan odamlar tomonidan otib tashlandi. Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar izaro uyg’unlashib ketgan edi, U Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilarning xaqiqiy ma`nodagi doxiysi, tan olingan yilboshchisi edi. Madaminbek vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishda iz siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. Bunday boshqaruv usulini yana Farg’ona vodiysida Katta Ergash va Shermuhammadbek, Buxoro respublikasida Ibrohimbek, Mulla Abdulqaxhor va Anvar Posho, Xorazm respublikasida esa faqat Junaidxon kabi sardorlargina joriy etgan edilar18. "U bizning rahbarlik faoliyatimizda yil qiygan xato va kamchiliklarimizdan ustalik bilan foydalanardi. Uning iz boshqaruv apparati, izining tribunali, izining "genshtabi" bo’lgan: u qonunlar chiqargan", —deb e`tirof qiladi Madaminbekka qarshi kurashgan dushmanlaridan biri Gramatovich. Bu fikrni Madaminbekni jang maydonlarida yaxshi bo’lgan qizil komissar M.Polikovskiy ham iz xotiralarida tasdiqlaydi. 1918 yil noyabr oyining boshida Andijon uezdidagi Oyimqishloqda 17 Ibrohim Karim. “Madaminbek”,T., 1993 y 14 b 18 O’sha asar 23 b (Қorasuvdan 14 chaqirim shimoli – g’arbda) Farg’ona vodiysi qo’rboshilarining navbatdagi qurultoyi bo’ldi. Қurultoyda istiqlolchilik harakatining rahbarlari sovet hokimiyatiga qarshi kurashning dastlabki yakunlarini chiqardilar, Қurultoyda qo’rboshilar dastalarining izaro hamkorlikda ish olib borishlari zarurligi ta`kidlandi, yaqinlashib qolgan qish mavsumidagi jang harakatlari kelishib olindi. Farg’ona vodiysi hududi harbiy harakatlarni muvofiklashtirish uchun yirik qo’rboshilar o’rtasida quyidagi tarzda taqsimlandi: Andijon uezdida Maxkam Ҳoji, qarorgohi Anguzbak; Ish uezdida Xolxija, qarorgohi Novqat; Namangan uezdida Omon Polvon; Қiqon uezdida Ergash, qarorgohi Damkil atrofida; Skobelev uezdida Madaminbek. Қurultoyda Katta Ergash qo’rboshi irniga istiqlolchilarning Oliy bosh qimondoni qilib Madaminbek saylandi19. Madaminbek 1918 yilning oxiridayoq mustaqil harakat qilishga urinayotgan yirik qo’rboshilarning faoliyatlarini boshqarishga muvaffaq bo’ldi. Shermuhammadbek, Nurmuxammadbek, Xolxija eshon, Mahkam Ҳoji, Raxmonqul, Omon Polvon va qirg’iz mujohidlarining boshlig’i Muxiddinbek singari qo’rboshilarni yagona qimondonlik ostiga birlashtirish undan juda katta kuch —g’ayratni talab qildi. Iz qishlog’i va tumanida "iziga bek" bo’lgan bu kirboshilarning qarshiligi va izboshimchaligini Madaminbek sindirishga erishdi. U Xolxija eshonning shuhratparastligi va kaltabinligiga qarshi ancha kurashdi. Katta Ergash qo’rboshi bilan Madaminbekning munosabatlari ham tez-tez izgarib turardi. Sal yuqorida ta`kidlab itilganidek, ba`zan ular birgalikda harakat qilishsa, gohgohda murosalari kelishmay izaro tiqnashardilar. Albatta, ushbu nohush xolatlar Turkiston mintaqasida istiqlolchilik harakatining yanada rivojlanishi va avj olishiga halaqit berardi. Madaminbek qishini safida xalqning barcha tabaqalariga mansub kishilar bor edi. Bu erda qishinning asosini tashkil qo’lgan oddiy yigitlardan tashqari islom ulamolari — eshonlar va mullalar, ziyolilar va jadid munavvarlari, savdogarlar va baqqollar, sobiq chor hukumati va sovet organlarida ishlagan xodimlar, hatto 19 Mustafo Chiqay ig’li. Istiqlol jallodlari (1917 yil xotiralari). -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 1992. 25 b mahalliy kommunistlar, oq gvardiyachi ofitserlar, turk zobitlarini uchratish mumkin edi. «Madaminbek boylar va mahalliy aholi tomonidan tila ravishda qillab - quvvatlanmoqda», - deb aytgan edi 1918 yil oktabrida Marg’ilon shahrining favqulodda komissari Sugrubov. Madaminbek har qanday aksilinqilobchi va sovetlardan norozi odamni u qaysi millat vakili bo’lganligi va diniy e`tiqodidan qat`i nazar xursandchilik bilan kutib olardi. Қisqa muddat ichida Madaminbek iz atrofiga aqlli maslahatchilarni tipladi va ularning kimagi bilan yaxshi tayyorlangan xodimlarni Farg’ona vodiysining hamma joylariga iz vakillari sifatida yubordi. Madaminbek yuborgan bunday vakillar vodiyning barcha shaharlari va katta qishloqlarida bilib, tub xalqlarni mustabid sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurashga oyoqlantirdilar20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov haqqoniy ravishda ta`kidlab itganidek, Madaminbek sovet saltanati davrida adolat va xaqiqat uchun tinmay kurash olib borgan yurtparvar ig’lon, Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining etakchisi edi ("Xalq so’zi", 1998 yil, avgust). 1919 yil 24 yanvarda Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar dastasi eski Marg’ilon shahriga hujum qildilar. Ming kishidan ortiq madaminbekchilar shaharni bosqinchi qizil armiya askarlaridai ozod qilib, uni ikki kui iz qillarida saqladilar. Madaminbek shahar markazidagi Irdatagi maydonida turib xalqning vakillari bilan maslahatlashdi, ularning arzini tingladi. Madaminbek Marg’ilonda tartib o’rnatib, jinoyatchi va bezori unsurlarni shafqatsiz ravishda, lekin adolatli jazoladi. Istiqlolchilar qishini butun vodiyda faol jang harakatlarni olib bordilar. 1919 yil 20 fevralda 1.500 kishidan iborat mujohidlar Namangan uezdining eng katta shaharlaridan biri bo’lgan Chustni egalladilar. Skobelevdan qishimcha qizil askar kuchlari etib kelgach, 28 soatlik janglardan keyin istiqlolchilar shaharni tark etdilar. "Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oldi. Shuning uchun ham xech qaysi qo’rboshi uningchalik kuch —qudratga ega bilmagan edi", deb 20 Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y isha paytdayoq yozgan edi uning g’oyaviy muxoliflaridan biri sovet harbiy tarixchisi V.Kuvshinov. Sovet hokimiyati vakillarining butun Turkiston o’lkasida yuritgan shovinistik va mustamlakachilik siyosati, mahalliy axoli manfaatlari bilan xisoblashmay ularning nafsoniyatiga tegishi istiqlolchilik harakatining doimiy ravishda avj olishi hamda uning uzluksiz davom etishiga olib keldi21. Madaminbek tadbirkor lashkarboshi bilishi bilan bir qatorda usta siyosatchi, mohir diplomat ham edi. U Farg’ona vodiysidagi qo’rboshilarni yagona qimondonlik ostiga birlashtirgach, Buxoro amiri Said Olimxon va Xiva xonligiiing amaldagi hukmdori Junaidxon bilan qizil armiyaga qarshi birgalikda kurashish uchun muzokaralar olib bordi. Afg’oniston va Turkiyaga ham vakillar jinatiddi. Madaminbek Rossiyaning Koshg’ardagi sobiq konsuli Uspenskiy va Buyuk Britaniyaning bosh konsuli P.Eserton orqali jahon sahnasiga chiqishga, Evropadagi rivojlangan millatlar va AҚShdan bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurash olib borish uchun iqtisodiy va harbiy yordam olishga intildi. Madaminbekning bu sa`yharakatlari xalqaro maydonda sezilarli yutuqqa olib kelmasa ham, lekin Farg’ona vodiysining izida mustabid sovet rejimiga qarshi kuchlarni birlashtirishda muxim rol’ iynadi. Madaminbek taktik maqsadlarni kizlab Jalolobod va Ish shaharlarida turgan general K.Monstrov boshliq rus krest’yailar armiyasi bilan muzokaralar itkazib, 1919 yil 2 sentyabrda sovet rejimiga qarshi birgalikda kurashish uchun shartnoma imzoladi. Birlashgan armiyaning Oliy bosh qimondoni qilib Madaminbek saylandi, uning irinbosari K.Monstrov biddi. Қirboshilarga rahbarlik qilish Madaminbekning eng yaqin yordamchisi Soli Maxdumga yuklatildi. Belkin esa shtab boshlig’i lavozimini egalladi. Bu ittifoq bolsheviklar tomonidan ataylab tarqatilgan "Madaminbek ruslarga nisbatan xunrezlik qilmoqda", degan tuhmatomuz gaplarning asossiz ekanligini, Madaminbekning maqsadi bolsheviklar rejimi va 21 Narzulla Jo’rayev, Shodi Karimov. ,,O’zbekiston tarixi” T.: ,,Sharq” 2011 yil bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlol kurashi olib borishdan iborat ekanligini isbotladi. Madaminbek Farg’ona vodiysidagi rus aholisiga bu shartnoma imzolanmasdan olti oy avval murojaat qilib, iz armiyasiga qo’shilgan har bir oddiy askarga oyiga ming simdan, ofitserlarga esa ikki ming simdan maosh tilanishi va ularning diniy e`tiqodlariga daxl qilinmasligini e`lon qo’lgan edi. Shuningdek, bu askarlarning oziq - ovqat ta`minoti ham uning zimmasida edi. Madaminbek so’zi bilan ishi bir sarkarda bo’lgan. Bu holat eng avvalo Madaminbekni dunyo kirgan inson ekanligidan, shuningdek, musulmonlarning diniy bag’rikengligi (tolerantligi)dan dalolat beradi. Ҳech bir qo’rboshi isha paytda izini Madaminbekchalik ruslarga yaqin tutmaganligini ochiq aytish kerak. Katta Ergash qo’rboshi qishinida ruslar, umuman, evropaliklar ko’pchilikni tashkil qilsa ham bu darajada yaqinlik yiq edi. Biroq Madaminbek irisparast bilmagan. U uzoqni kira oladigan dono siyosatchi va mohir diplomat edi. Bek tomonidan evropalik ofitser va askarlarni iz qishiniga chorlashning jiddiy asoslari bo’lgan. Ular bilan yonma-yon jang qilish iz yigitlari uchun maktab bilishini, kelgusida mustaqil Turkiston musulmon armiyasini tashkil etishda muhim rol iynashini Madaminbekchalik chuqur tushungan boshqa birorta sarkarda yiq edi. Xuddi shunday holat sal keyinroq Buxoro va Xorazm respublikalarida milliy qishinni tashkil qilish va shakllantirish jarayonida juda sezildi. Afsuski, XX asrning 20 - yillarda butun Turkiston mintaqasida zamonaviy darajada milliy qishinni tashkillashtirish istiqlolchilarning eng muxim muammosi bilib qolaverdi22. Bu paytda Farg’ona vodiysida sovet rejimi amadda faqat yirik shaharlardagina saqlanib qolib, vodiy qishloqlari asosan Madaminbek va unga qarashli qo’rboshilar qilida edi. Madaminbek tinch aholini harbiy harakatlar paytida shaharlarni tark etishga chaqirdi. Bu insonparvar sarkardaning ortiqcha qon tikilishiga yil qiymaslik uchun urinishi edi. 22 Majid Xasaniy. “Turkiston tarixi”, T., 1992 y. Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati 1919 yil yozining oxiri va kuzida izining eng yuqori chiqqisiga chiqdi. Bu eng avvalo Madaminbekning nomi bilan chambarchas bog’liqdir. Madaminbek boshchiligidagi qishinlar safiga Jalolobodda turgan rus krest’yanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag’darish uchun real kuch edi. Sentyabrning dastlabki kunlarida Madaminbek lashkarlari Jalolobod shahrini egalladi. Қurshob qasabasi yonidagi janglarda sovet armiyasi qismlari mag’lubiyatga uchrab, Ish shahriga chekindi. Ish - Farg’onaning hayot - mamotini belgilaydigan shahar bilib, harbiy - strategik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. Ish Farg’ona vodiysini, umuman, Turkiston respublikasini Xitoy, Afg’oniston, bu tomoni - Buxoro bilan bog’laydigan yillarning ustida edi. Ish shahri "jahon tomi" - Pomir riparasida bilib, undan G’ulja va Ergashtomdagi chegara punktlariga olib boradigan yil itardi. 1919 yil 8 sentyabrda bir yarim kecha - kunduzlik janglardan keyin shahar garnizoni taslim bo’ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar istiqlolchilar tomonidan ozod qilindi. Madaminbek boshchiligidagi armiya tantana bilan shaharga kirib keldi. Ish shahrida 9 sentyabrda bo’lgan katta mitingda Madaminbek yorqin nutq sizladi. Mitingda qatnashganlarning guvohlik berishicha, Madaminbek sizlagan nutqda istiqlolchilik harakatining siyosiy mohiyati, istiqlolchilarning maqsadlari ochib berildi. Madaminbek qo’shinlari 13 sentyabrda eski Marg’ilon shahrini egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar - Andijonni qamal qilishga kirishdilar23. Madaminbek boshlagan jang harakatlarini muvaffaqiyatli ravishda oxiriga etkazish va safdoshlari bilan maslaxatlashish uchun 1919 yil 15 sentyabrda eski Marg’ilon shahrida qurultoy chaqirdi. Қurultoyda Farg’ona vodiysidagi qo’rboshilar bilan bir qatorda krest’yanlar armiyasi rahbarlari ham qatnashdilar. Қurultoyda Farg’ona vodiysida hokimiyatni qo’lga olish haqidagi Madaminbek rejasi ma`qullandi hamda Turkiston xalqiga murojaatnoma qabul qilindi. 23 Alixon To’ra Sog’uniy. “Turkiston qayg’usi”, T., 2003 y. Madaminbekning harbiy shtabida bosmadan chiqarilgan va istiqlolchilar tomonidan butun vodiy aholisi o’rtasida tarqatilgan turli xitobnoma, da`vatnoma va varaqalarda "Farg’onada Ta`sis majlisi chaqirilishi" va "Madaminbek qishinlari safida kamida 25.000 kishi borligi" ta`kidlangan edi. Nafaqat mazlum Farg’onaning, balki butun Turkistonning najot izlagan kizlari iz milliy qahramoni Madaminbekka qaratilgandi. 1919 yil 10 sentyabrda boshlangan Andijon qamali bu paytda kelib davom etayotgan edi. Isha paytdagi jang qatnashchilarining xotiralariga ishonilsa, Andijonga istiqlolchilarning qariyb 20.000 kishilik armiyasi hujum qo’lgan va shahar chor atrofdan qurshab olingandi. Turkiston hukumati butun respublikada aholi soni biyicha uchinchi irinda turgan Andijonni jon - jahdi bilan mudofaa etishga kirishdi, chunki Andijonning qildan ketishi aslida Farg’ona vodiysida sovet xokimiyatining kuni bitdi, degan siz edi. Shuning uchun ham bolsheviklar hukumati butun harbiy kuchlarini Andijonga qarab tashladilar. Қiqon va Toshkentdagi qizil askarlardan tashqari Aktyubinsk frontidan Қozon polki chaqirib olinib, ular 21 sentyabrda Andijonga tashlandi. Madaminbek askarlari shiddatli hujumlar natijasida qattiq, janglardan sing 22 oktabrda eski Andijonni egalladilar. Қizil askarlarning holi tang bilayotganini kirgach, bolsheviklar krest’yanlar armiyasi orasiga iz josuslarini yuborib, ularni istiqlolchilardan ajralishga da`vat etishdi. "Қizil ruslar"ning makriga uchgan "oq ruslar" 24 sentyabrga itar kechasi Andijon atrofidagi istehkomlarini tashlab, izlarining Ivanovo va Mixaylovskiydagi qasabalariga jinab ketdilar. Xiyonat natijasida hosil bo’lgan front chizig’idagi ushbu bishliqdan qizil askarlar ustalik bilan foydalanishdi va istiqlolchilar qamalini yorib o’tib, 24 sentyabrda Andijon shahriga bostirib kirdilar24. Madaminbek shahar atrofidan chekinishga majbur bo’ldi, bu jangda u ilganlar va yarador bo’lganlar bilan birga 1000 yigitidan ajraldi, 172 istiqlolchi esa asir olindi. Madaminbek qishini bilan Ishga, singra Jalolobodga chekindi. Krest’yanlar armiyasining hal qiluvchi pallada ikkiyuzlamachilik 24 Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994 qo’lganligi istiqlolchilarga juda qimmatga tushdi. Қizil askarlar Ish va Jalolobodni bosib olgach, Madaminbek qishinlari bilan Pomir va Oloy tog’lariga chiqib ketdi. Bir oy davomida butun Turkistonni larzaga keltirgan Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar qishinining hujumi pirovardida shunday yakun topdi. Biroq ilk mag’lubiyat alamini tatigan Madaminbekning irodasi sinmadi. Pomirning G’ulja istexkomida makon topgan Madaminbek armiyani yangidan tashkil qilish, yigitlar safini ko’paytirish, qishinga yangi qabul qilingan istiqlolchilarga harbiy ta`lim berish, xorijiy davlatlar bilan o’rnatilgan aloqalarni mustahkamlash va ular bilan harbiy hamkorlik qilish yillarini qidirish bilan shug’ullandi. Madaminbek sanoqli kunlar ichida iz qishini ichidagi jangovarlik ruhini qayta tiklay oldi. U izining katta qishini bilan 1919 yil 10 oktabrlarda vodiyga qaytib, Namangan uezdidagi Chortoq qishlog’ida iz shtabini joylashtirdi. Chortoqda zudlik bilan kurilgan harbiy korxonada iq-dori va snaryad ishlab chiqarishga kirishildi25. Farg’ona vodiysida, keyinchalik Buxoroda qurilgan bunday ustaxonalar va zavodlarda avstriyalik va boshqa xorijiy harbiy mutaxassislarning kimagida qurol - yarog’lar: miltiqlar, iq-dori va snaryadlar yasalgan, tiplar va zambaraklar quyilgan. Madaminbek qarorgohiga ziyolilar: jadid munavvarlari va islom ulamolari yig’ilib, uning ko’rsatmasi bilan Farg’ona vodiysi aholisi o’rtasida umumxalq qizg’oloni ko’tarish g’oyasini targ’ib qilish uchun qishloqlarga jinab ketdilar. Istiqlolchilik harakatining g’oyaviy raxnamolari va mafkurachilari xisoblangan bunday shaxslar Turkistonda milliy g’oya uchun kurashning yirik namoyandalari edi. Farg’ona fronti qishinlari qimondoni Sokolov Turkiston inqilobiy harbiy kengashi (Revvoensovet) nomiga 1919 yil oktabrda yillagan ma`lumotida Farg’ona viloyatida sovet xokimiyati xavf ostida qolayotganligini ochiq tan olib, kuyi dagicha yozgan edi: «Sovet xokimiyati faqat shaharlarda faoliyat ko’rsatmoqda, uezdlar qaroqchilar (istiqlolchilar) tomonidan egallab olindi. Қaroqchilar (istiqlolchilar) guruhlari hamma yirik qishloqlarda irnashgan: xususan, Andijon 25 Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi (1917-1924 y) T., “Universitet”. 2002 y. uezdining shimoli - g’arbiy qismi va Marg’ilon uezdining shimoli - sharqiy qismida; Ish uezdining shimoli - sharqiy qismida katta guruhlar Pomir rayonini muxofaza qilib, Ish shahriga tahdid solmoqda. Faqat bu erdagi qurollangan qaroqchilarning (istiqlolchilarning) miqdori 12.000 kishidan ortib ketdi, alohida guruhlarning har birida 1000 tacha yigitlar bor». 1919 yil 22 oktabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida, hozirgi Қiriziston Respublikasining Xitoy bilan chegarasining naq izida, istiqlolchilik harakati yilboshchilari va krest’yanlar armiyasi rahbarlarining izaro anjumani bo’ldi, Bu yirik anjuman (qurultoy)da Farg’ona vodiysidagi tinch aholi vakillari, shuningdek, Rossiyaning Qoshg’ar (Xitoy)dagi sobiq konsuli Uspenskiy ham ishtirok qildi. Anjumanda vodiy aholisi turli qatlamlari manfaatlarini himoya qilayotgan Farg’ona harbiy muxolifati tomonidan Madaminbek boshchiligida Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Ҳukumat tarkibiga 16 musulmon va 8 rus, hammasi bilib, 24 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig’i bilishi bilan birga Oliy bosh qimondon qilib ham tayinlandi. Rus krest’yanlar armiyasining rahbari Monstrov uning irinbosari, general-mayor Muxanov harbiy vazir qilib belgilandi. Ҳukumat tarkibiga yana Ҳakim Azizxonov (moliya vaziri), advokat Nansberg (ichki ishlar va adliya vaziri), Plotnikov, polkovnik Fenin, kapitan Sulaymoi Kuchukov va boshqalar kiritildi. Madaminbek ushbu mashvaratda Turkiston xalqi uchun demokratik ruxdagi mustaqil musulmon davlatini tuzish mujohidlarning eng oliy maqsadi ekanligini alohida ta`kidlaydi. Chunki Madaminbek demokratik ruxdagi davlat qurish tarafdori bilib, u boshqa qo’rboshilardan tubdan ajralib turardi. Ma`lumki, Madaminbek Farg’onada muxtoriyat tashkil qilish va Ta`sis majlisini chaqirish uchun kurashgan edi. U hayotga real qaraganidan, dastavval Farg’ona vodiysining izida hokimiyatni qo’lga olib, bu erda muxtoriyat o’rnatmoqchi edi. Turkiston Muxtoriyati hukumati aynan shunday talablar bilan iz davrida chiqqan bilib, bu g’oyani Madaminbek amalga oshirayotgan edi. U vodiyda muxtoriyat tilik, o’rnatilgach, Turkistonning boshqa hududlaridan ham qizil armiyani quvib yubormoqchi, singra Ta`sis majlisiga butun xokimiyatni topshirib, aynan demokratik yil—saylovlar orqali Turkistonning tiliq mustaqilligiga erishmoqchi bo’lgan. Madaminbek ana shunday yorqin g’oyalar yilida jang qildi, mustaqil Turkistoi uchun kurashdi. Madaminbekning xalqaro maydonga chiqishdek niyatlari ma`lum ma`noda iz samarasini bergandek bo’ldi. YUqorida aytilgan anjumandan sing bir hafta itaritmas hozirgi Farg’ona viloyati YOzyovon tumani hududidagi Қoratepa qishlog’ida joylashgan Madaminbekning qarorgohiga Afg’onistondan rasmiy delegatsiya tashrif buyurdi. Besh kishidan iborat afg’on delegatsiyasi Madaminbekning Marg’ilon shahridagi qaynotasining uyida (marhum Abdurazzoq zakinchi Siddiqov xonadonida) ham bilishdi. Қoratepa qishlog’ida boshlangan muzokaralar Marg’ilonda davom ettirildi. Afg’oniston delegatsiyasiga bu erda Қorategin orqali Toshkentdan kelgan yana bitta afg’on ham qo’shildi. Biroq Madaminbekning keyinchalik ko’rsatishicha, Toshkentdan kelgan afg’on sovet hukumatining josusi va chekistlarning ayg’oqchisi bilib chiqdi26. Қizil armiya agenturasi maxfiy ma`lumotlariga qaraganda, Madaminbekka yordam uchun Pomir tog’lari osha 10.000 kishilik yaxshi qurollangan afg’on qishinlari Farg’onaga keladigan bo’ldi. Biroq, agenturaning bu maxfiy ma`lumotlari isha davrda Afg’onistonda yuz bergan tarixiy vaziyat va siyosiy voqealarni chuqur irganmasdan turib, tayyorlangan edi. Afg’oniston amiri Omonullaxon 1919 yil 28 fevralda mamlakatni mustaqil deb e`lon qo’lgan va sovet Rossiyasi bilan yaxshi qishnichilik munosabatlarini o’rnatgan edi. Madaminbek Afg’oniston amiri Omonullaxonga 1919 yil may oyidayok, izining rasmiy vakillarini yuborib, Afg’onistonni inglizlardan mustaqil bo’lganligi bilan tabriklagan va Rossiyaga qarshi kurashda iz musulmon birodarlaridan yordam siragan edi. Biroq bir arxiv hujjatida keltirilishicha, Madaminbek Qoshg’ar konsuli orqali 18 yashik patrondan iborat harbiy yordamni olgan, xolos. Keyinchalik Madaminbekka oz miqdorda qurol - yarog’ jinatilgan. 26 Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi (1917-1924 y) T., “Universitet”. 2002 y. Afg’oniston amiri Omonullaxon tomonidan 1919 yil oktabrda yuborilgan javob delegatsiyasi (albatta, sovet Rossiyasining Turkistondagi rasmiy rahbarlari roziligi bilan) istiqlolchilarni iz manfaatlariga biysundirmoqchi bo’lganidan, ya`ni harbiy yordam beg’araz ko’rsatilmasligidan voqif bo’lgan Madaminbek ular bilan muzokaralarni to’xtatdi. Shunday bilishiga qaramasdan, keyinchalik ham Madaminbek qarorgohida Afg’oniston, eron, Ozarboyjon hukumatlarining rasmiy vakillari, Buxoro amirligidan kelgan 5 nafar doimiy maslahatchi, Xiva xonligidan Junaidxon yuborgan kishilar, rus oq gvardiyachi hukumatlarining vakillari bor edi. Ba`zi manbalarda Turkiyadan ham rasmiy kishilar kelganligi ko’rsatiladi27. Xulosa qilib aytganda, istiqlolchilik harakatini yagona markazga uyushtirishda qo’rboshilar katta rol’ iynashdi, Istiqlolchilik harakatiga rahbarlik qo’lgan va uning g’oyaviy mafkurachilari bo’lgan islom ulamolari o’rtasida yassaviylik va naqshbandiylik tariqatlarining pirlari ko’p bilishgan. Xorijlik tadqiqotchi Meri Broksapning yozishicha, Farg’ona — dagi eng qattiqqil qo’rboshi Xolxija eshon yassaviylik tariqatining vakili bo’lgan. Islom Polvon va Mulla Dehqon qo’rboshilar ham tasavvuf shayxlari edi. Shuningdek, Namanganlik Nosirxon Tira Said Kamolxon Tira ig’li, Toshkentlik muftiy Sadriddinxon Maxsum Sharifxija qozi ig’li, Turkiston MIKning sobiq irinbosari Tiraqul Jonuzoqov, asli boshqirdistonlik Axmad Zakiy Validiy va boshqalar ham istiqlolchilik harakatining g’oyaviy mafkurachilari edi. Istiqlolchilik xarakatini tashkiliy jihatdan uyushtirishda qo’rboshilar qurultoyining ahamiyati juda kahta bo’lgan. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, Turkistonda isha yillari qo’rboshilarniig 30 dan ortiq qurultoylari bilib itdi. Ushbu qurultoylarda rahbarlar saylangan, qo’rboshilar yagona qimondonlik ostida birlashtirilgan. Ҳolbuki, bunga hamma payt xam amal qilinmas edi. Shuningdek, qurultoylarda qo’rboshilar dastalari harakat qiladigan joylar va ularning ta`sir doirasi ham belgilab olingan. 27 Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi (1917-1924 y) T., “Universitet”. 2002 y. Xulosa Ushbu Bitruv malakaviy ishdada ajdodlarimizninig xurriyat uchun, istiqlol uchun olib borgan kurashlari to’g’risidagi ma’lumotlarni uchratamiz. Bu kurash. garchi bosqinchilarning g’alabasi bilan yakunlangan bo’lsada, milliy tariximizning eng shonli sahifalaridan biri bo’lib qolaveradi, chunki bu milliy-ozodlik kurashidir. G’alabalar quvonchi, mag’lubiyatlar o’kinchi bu kurashning doimo hamrohi bo’lib keldi. Mazkur kurash fidoyilik namunasi sifatida moziy sahifasidan o’rin oldi. Uning ishtirokchilari fidoyi bo’lmaganlarida Sho’rolar hokimiyati kabi ulkan dushmanga qarshi qilich ko’tarishga jur’at eta olarmidilar? V,I,Lenin o’z qo’mondonlaridan bejiz xafa bo’lgan emas. Biroq, besh-olti yil uzluksiz davom etgan urush, ketma-ket kelgan qahatchilik milliy-ozodlik harakatini barcha barcha zahiralardan mahrum qildi, qon tomirini quritdi. Qizil armiya esa borgan sari o’sib, kuchayib bordi, unga kuch, oziq-ovqat, o’q-dori uzluksiz yetkazib berib turildi. Millatimiz boshiga tushgan fojiali kunlardan, erk va ozodlik yo`lida shahid bo`lgan milionla vatandoshlarimiz qismatida, xalq taqdiri bilan o’ynashgan, uni manqurtga aylantirib, o’zgalar qo’liga qaratishga uringan kimsalar ham bo’lgan. Milliy mustaqillikning qo’lga kiritilishi jarayonidagi murakab vaziyat va mana shu ziddayatli pallada mamlakatimiz rahbari Islom Karimov toionidan tanlangan g’oyat to’g’ri va oqilona yo’l tufayli xalqimiz uzoq yillik istibdod iskanjasidan qutqarib olingani, hech mubolag’asiz aytish mumkinki, milliy taqdirimizning o’tayotgan asrdagi eng buyuk voqeasi bo’lib tarix sahifalariga kirdi. Sovet mustamlakasi davri, chindan ham, tariximizning qora kunlari bo’lib ortda qoldi. Asrimizning so’nggi o’n yilligiga kelib, yurtimiz zulmi zo’ravonlikning har qanday ko’rinishlaridan holi, ozod mamlakatga aylandi. Ulug’ yutrparvar bobomiz A.Qodiriy “Moziyga qaytib ish ko’rishlik hayrli” deya ogohlantiradi. O’tmishdan otalarimiz erishgan barcha muvaffaqiyatlardan ibrat olib, ular yo’l qo’ygan xatolardan-saboq chiqarib, do’st kim, dushman kim anglabbilib yashasak, bilganlarimizni to’laligicha farzandlarmiz ongu shuriga qo’ya olsak, ularni tarix orqali tarbiyalasak, kelajagimiz albatta buyuk bo’ladi.Farg'ona vodisidagi istiqlolchilik harakati bugungi kunning qadriga yetishga yoshlarni o'rgatadi.Bu kunga erishishimiz oson kechmaganligini ota bobolarimiz kurashganligini yuqoridagi manbalardan bilishimiz mumkun . Demak ,bugungi tinch va osoyishta yurtimizni qadriga yetishimiz va uni avaylab asrashimiz lozim. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. -T.: Sharq, 1998. 2. Alixon To’ra Sog’uniy. “Turkiston qayg’usi”, T., 2003 y. 3. Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994. 4. Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y. 5. Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y. 6. F.Qilichev Zulmatdan sadolar, T.: Adolat, 1994 yil 7. Ibrohim Karim. “Madaminbek”,T., 1993 y. 8. Majid Xasaniy. “Turkiston tarixi”, T., 1992 y. 9. Mansurxo’ja Xo’jayev. Shemuhammadbek Qo’rboshi. T.: ,,Sharq” 2008 yil 10. Mustafo Chiqay ig’li. Istiqlol jallodlari (1917 yil xotiralari). -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 1992. 11. Narzulla Jo’rayev, Shodi Karimov. ,,O’zbekiston tarixi” T.: ,,Sharq” 2011 yil 12. O’zbekiston tarixi (ma`ruzalar matni). 2-kitob, Namangan, 2005. 13. O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2-kitob. -T.: Sharq, 2000. 14. Q.Rajabov Farg`ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati: mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari (1918-1924 yillar) T.: 2015 yil 15. Qosimov Y. Namangan tarixidan lavhalar. T., 1990. 16. R.Rajabov O`zbekiston tarixi (1917-1993 yilar) T.: ,,O`qituvchi” 1994 yil 17. Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi (1917-1924 y) T., “Universitet”. 2002 y. 18. Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002. 19. Rajabov Q.K. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalar. -T.: O’zbekiston. 2000. 20. Validiy A.Z. Bo'lingannni bo'ri er. Turkiston xalqlarining milliy mustaqillik uchun kurashlari tarixidan. -T.: Adolat. 1997. 21. Xasanov M. Turkiston muhtoriyati: haqiqat va uydirma. G’G’Fan va turmush. 1990. 9,10,11-sonlar. 22. Ziyoeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 2000. 23. Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi, T.: ,,Sharq” 2010 yil 24. Shamsutdinov R. Bosmachilik haqida iylar. G’G’Muloqot. 1993. 7,8- sonlar. 25. Shamsutdinov R., Karimov Sh. O’zbekiston tarixidan materiallar. Uchinchi kitob. -Andijon, «Andilon nashriyot-matbaa» OAJ, 2004. 26. Shamsutdinov Rustam. ,,Bosmachilikni qanday baholash kerak”. ,,Fan va turmush”. 24-son 1995 yil 27. Shamsutdinov Rustam. Shermuhammadbek hayotiga chizgilar. “Fan va turmush”. 24-son. 1995 y.