Favqulodda vaziyatlarda birlamchi tibbiy yordam ko‘rsatish Reja: 1. O‘zbekiston Respublikasida halokatlar tibbiy xizmatining tashkil etilishi va uning asosiy vazifalari. 2. Jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishning tartib va qoidalari. 3. Yurak-o‘pka reanimatsiyasi (qayta jonlantirish)ni o‘tkazish qoidasi. 1. O‘zbekiston Respublikasida halokatlar tibbiy xizmatining tashkil etilishi va uning asosiy vazifalari. 1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 29-aprel, 171- sonli “O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday vaziyatlarda harakat qilish davlat tizimi faoliyatini samarali tashkil etish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorida aholi va hududlarni tinchlik va urush davrlarida muhofaza qilish chora – tadbirlari ko‘rsatib berilgan. Muhofaza tadbirlarida favqulodda vaziyatlarda jabrlanganlarga tibbiy yordam ko‘rsatish alohida ahamiyat kasb etadi. Ta’kidlash lozimki, shoshilinch va kechiktirib bo‘lmaydigan tibbiy yordam, mulkiy shakli va boshqaruvidan qat’iy nazar, barcha tibbiyot muassasalarida aholiga bepul ko‘rsatiladi. Hayot uchun xavf tug‘diruvchi holatlarda tibbiyot muassasalariga shoshilinch tibbiy yordam so‘rab murojaat qilgan shaxslarga malakali tibbiy yordam ko‘rsatishni rad etish taqiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 10 noyabrdagi Farmoniga muvofiq «Halokatlar tibbiy xizmati» (HTX) faoliyat ko‘rsatmoqda. «Halokatlar tibbiyoti» bu tabiiy va texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarda aholi salomatligini saqlashga yo‘naltirilgan maxsus ilmiy-amaliy tadbirlar majmuidir. 2 Asosiy e’tibor favqulodda vaziyatlarda shoshilinch tibbiy yordamga muhtoj bo‘lgan ko‘p sonli jabrlanganlarga tibbiy yordam ko‘rsatishga qodir bo‘lgan tibbiy kadrlarni tayyorlashga qaratilmoqda. Ana shu maqsadda respublika tibbiyot oliygohlari va o‘rta tibbiyot o‘quv muassasalarida «Halokatlar tibbiyoti» bo‘yicha talabalar uchun maxsus kurslar kiritilgan. HTX ishining o‘ta muhim tarkibiy qismi favqulodda vaziyatlarda harakat qoidalari va individual tartibda (o‘ziga va o‘zaro yordam) birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish asoslariga aholini o‘qitish xisoblanadi. Bugungi kunda shoshilinch tibbiy yordam tizimining tarkibi Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi va uning viloyat filiallari, tuman va shahar tibbiyot birlashmalarining shoshilinch tibbiy yordam bo‘limlari, tez tibbiy yordam stansiyalari va sanitar aviatsiyasi xizmatini o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 16 martdagi “Shoshilinch tibbiy yordamni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PF-4985-son Farmoniga asosan “Respublika shoshilinch tibbiy yordam markazi” “Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi” deb qayta nomlandi. Markazning asosiy vazifalari: - aholiga bepul asosda yuqori malakali ixtisoslashtirilgan, yuqori texnologik shoshilinch, tez va kechiktirib bo‘lmaydigan tibbiy yordamni tashkil etish va ko‘rsatish; - tezkorlikning zamonaviy jahon talablariga, yuqori texnologik va samaradorlikka muvofiq bo‘lgan shoshilinch va tez tibbiy yordam xizmati tizimi faoliyatiga tashkiliy-metodik va amaliy rahbarlik qilish; - shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish tizimini, uning birlamchi tibbiy yordam tizimi bilan o‘zaro hamkorligini yanada rivojlantirish va takomillashtirish, aholining nogironligi va o‘limini pasaytirish bo‘yicha dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish; - yangi, samarali texnologiyalarni yaratish, kechiktirib bo‘lmaydigan holatlar diagnostikasi va davolashning ustuvor yo‘nalishlarida ilmiy tadqiqotlar olib borish, shuningdek, ularni sog‘liqni saqlash amaliyotiga joriy etish; 3 - shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish tizimining shifokorlarini va o‘rta tibbiyot xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash; - yetakchi xorijiy ixtisoslashgan tashkilotlar bilan mustahkam hamkorlik o‘rnatish, tajriba almashish, shoshilinch tibbiyot sohasida qo‘shma tadqiqotlar olib borish. Tibbiy yordamni tashkil qilish Favqulodda vaziyatlarda tibbiy yordam ko‘rsatishni tashkil etishda halokatning ko’lami va sanitariya talafotining hajmiga qarab belgilanadi. Albatta, tabiiy ofat yoki ishlab chiqarish avariyalardan katta talafot ko’rilganda, buning oqibatlarini tugatishda maxsus yondashuvlar talab etiladi. Jumladan, bunday holatlarda jabrlanganlarga iloji boricha talafot o‘chog‘ining o‘zida yoki unga yaqin bo‘lgan joyda tibbiy yordam ko‘rsatilishi lozim bo’ladi. Katta miqyosdagi favqulodda vaziyatlarda tibbiy yordamni tashkil etishda quyidagi ishlar bajariladi: - shikastlangan o‘choqlarini tibbiy razvedka qilish; - jabrlanganlarni qidirib topish va ularni qutqarish; - jabrlanganlarni saralash; - jabrlanganlarni evakuatsiya qilish; - tibbiy yordam berish va davolash. Shikastlangan o‘choqlarni razvedka qilishda - aholi soni, tibbiy xizmat kuchlari va vositalari soni, talafot darajasi, yo’llar va suv manbalarining mavjudligi hamda ularning ahvoli haqidagi ma’lumotlar olinadi. Jabrlanganlarni qidirib topish va qutqarish qisqa vaqt mobaynida (bir necha soatdan - bir sutkagacha) amalga oshirilishi talab etiladi hamda iloji boricha ularning hayotini saqlab qolish omillari bajariladi. Bu omillarni qutqaruv tizimlaridan tashqari, o‘t o‘chiruvchilar, jamoat tartibini saqlovchi ichki ishlar xodimlari va harbiy xizmatchilar hamda ko‘ngilli fuqarolar bajaradilar. Jabrlanganlarni saralash tibbiy xizmatning asosiy vazifasi hisoblanadi. Saralash - tibbiy yordamning hajmini, turini hamda yordam ko‘rsatishning keyingi 4 bosqichlarini hisobga olib, jabrlanganlarni transportlarda tashish imkoniyatlari va navbatini aniqlaydi. Jabrlanganlarni evakuatsiya qilish - talafot olganlarni shikastlanish o‘choqlardan olib chiqish, ularga tibbiy yordam ko‘rsatish hamda davolash uchun tibbiyot muassasalariga olib borish tadbirlaridan iborat. Bunda tibbiy hisobga olish varaqasi to’ldiriladi va yaradorlarni transport vositalari (avtomobil, temir yo’l, suv va havo transporti) yordamida evakuatsiya qilinadi. Davolash muassasalariga keltirilgan saralangan jabrlanganlarga malakali va ixtisoslashgan tibbiy yordamlar ko‘rsatiladi. Shunday qilib, shikastlanish o’chog’ida qolgan jabrlangan aholiga tibbiy yordamning hamma turlari: birinchi tibbiy yordam, birinchi shifokor yordami, malakali va ixtisoslashgan tibbiy yordami birin-ketin ko‘rsatiladi. Birinchi tibbiy yordam deganda shikastlanish o‘chog’ida jabrlangan fuqarolarga shu joyning o’zida hayotiy ko‘rsatkichlarga muvofiq ko‘rsatiladigan tibbiy yordam tushuniladi. O‘z vaqtida va to‘g‘ri ko‘rsatilgan birinchi tibbiy yordam shikastlangan odamning hayotini saqlab qoladi va salbiy oqibatlar rivojining oldi olinadi. Albatta, bu yerda favqulodda vaziyatning shikastlovchi omillarini to‘xtatish (suvdan olib chiqish, yonayotgan kiyimlarni o‘chirish, yonayotgan, gazga to‘lgan uylardan olib chiqish va boshqalar) choralarini ko‘rgan holda harakat qilish kerak. Talafot olgan kishini tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishda shifokor quyidagi tartibdagi tekshiruvlarni o‘tkazadi: - og‘iz bo‘shlig‘i va yuqori nafas yo‘llarini tekshirish (og‘izni begona narsalardan tozalash); - nafas olish harakatlarini tekshirish (zarur hollarda o‘pkaga sun’iy nafas berish va yurakni bevosita uqalash); - qon tomirlari butunligini aniqlash (qon tomirlaridan oqayotgan qonni to‘xtatish, ayniqsa, arterial tomirlardan); - yurak-qon tomir tizimini tekshirish (tomir urishini); - sezgi a’zolarini tekshirish; - shikastlangan kishining nutqini tekshirish. 5 Birinchi tibbiy yordam berishning eng qisqa vaqti - shikastlangan vaqtdan boshlab 30 daqiqagacha, nafas olishi to‘xtagan bo‘lsa 5-7 daqiqagacha amalga oshirlishi lozim. Zaharlangan hududlarda 30 daqiqa ichida birinchi tibbiy yordam ko’rsatilsa, ularning umumiy ahvolining og‘irlashuvi ikki baravarga kamayadi. Demak, jarohat olganlarga tibbiy yordam ko‘rsatish vaqti nihoyatda muhim hisoblanadi. Ma’lumotlar ko‘rsatishicha, jarahotlanganlarga bir soat mobaynida yordam ko‘rsatilmasa, o’limga sabab bo‘lish 30 foizga, 3 soatgacha yordam ko‘rsatilmasa - 60 foiz va 6 soatgacha yordam ko‘rsatilmasa 90 foizgacha ortadi. Birinchi tibbiy yordamni jarohat olgan kishining o‘zi yoki uning yonida bo‘lganlar (aholi, sanitary drujinachilar yoki fuqaro muhofazasi hodimlari) ko‘rsatishlari mumkin. Birinchi shifokor yordami - jarohatning jabrlanganlar hayotiga bevosita xavf soluvchi oqibatlarini bartaraf qilish, jarohat infeksiyasining yanada rivoj topishining oldini olish maqsadida shifokorlar bajaradigan davolash - muhofaza omillaridan iborat. Bunday yordamni umumshifokorlik tayyorgarligi bo‘lgan va ixtisoslashgan jarroh shifokorlari ko‘rsatadilar. Birinchi shifokor yordamini ko‘rsatish vaqti jarohat olgan vaqtdan boshlab 3-6 soat hisoblanadi. Tibbiy yordamning bu turini hamma ixtisoslikdagi shifokoriar bilishlari kerak. Malakali tibbiy yordam - davolash muassasalarida tegishli ixtisoslikdagi shifokorlar amalga oshiradigan jarohat oqibatlarini, birinchi galda hayot uchun xavfli oqibatlarni bartaraf qilish, rivojlana boshlagan salbiy oqibatlarga qarshi kurashish, jarohatlanganlarni to‘liq davolashga qaratilgan jarrohlik va terapevtik tadbirlar majmuasi. Ixtisoslashgan tibbiy yordam - ixtisoslashgan davolash muassasalarida odamning ba’zi a’zolari va tizimlaridagi buzilishlarini maksimal darajada tiklash maqsadida maxsus apparatlar va uskunalardan foydalanib, mutaxassis shifokorlar bajaradigan davolash-muhofaza tadbirlari majmuasidan iborat. Shunday qilib, «Halokatlar tibbiyoti» ikki bosqichli tizimda faoliyat ko‘rsatadi. Birinchi bosqichda - bevosita favqulodda vaziyat o‘chog’ining ichida jabrlanganlarni qidirib topib, ularga birinchi tibbiy va birinchi shifokor yordami ko‘rsatiladi, ularni tibbiy evakuatsiya qilib, sanitariya-gigiyenik va epidemiyaga qarshi tadbirlar amalga 6 oshiriladi. Ikkinchi bosqichda esa jarohatlanganlarga shifoxonalarda malakali, ixtisoslashgan tibbiy yordam amalga oshiriladi. 2. Jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishning tartib va qoidalari. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishdagi umumiy qoidalar: 1. Voqea joyini ko‘zdan kechirish (vaziyatni baholash). 2. Jabrlanuvchini birlamchi ko‘zdan kechirish va hayoti uchun xatarli holatlarda zaruriy yordam ko‘rsatish. (zararli ta’sirni yo’qotish). 3. Tez tibbiy yordamni chaqirish. 4. Jabrlanuvchini ikkilamchi ko‘zdan kechirish va tibbiy yordam ko‘rsatish. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishdagi umumiy qoidalariga to’xtaladigan bo’lsak avvalo voqea joyini ko‘zdan kechirish, ya’ni o’sha joydagi vaziyatni baholash zarur. Bunda quyidagi savollarga javob topishga harakat qilinadi: 1. Voqea sodir bo‘lgan joy xavf tug‘diradimi? 2. Qanday hodisa ro‘y bergan? 3. Jabrlanganlar nechta? 4. Atrofdagilar sizga yordam bera oladilarmi? Demak, birinchi yordam ko‘rsatishda dastavval qilinadigan ish - hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirib, qutqaruvchiga, atrofdagilarga yoki jabrlanuvchilarga nisbatan tahdid tug‘diradigan narsa bor-yo‘qligini aniqlashdan iborat. Agar qutqaruvchining o‘zi ham jarohatlansa yoki qurbon bo‘lsa, u boshqalarga ko‘mak bera olmay qoladi. Jiddiy avariya yoki hodisa sodir bo‘lgan joyga juda ehtiyotkorlik bilan yaqinlashish kerak. Hodisa sodir bo‘lgan joyda aniq xavf mavjud bo‘lsa, qutqaruvchining imkoniyatlari cheklangan bo‘ladi. Joyni ko‘zdan kechirish paytida o‘ziga va atrofdagilarga nisbatan aniq xavf tug‘diruvchi hamma narsaga e’tibor berish lozim. Bular: to‘kilgan yoqilg‘i, chiqayotgan gaz, uzilgan elektr simi, qulayotgan yoki otilayotgan siniq parchalar, jadal yo‘l harakati, yong‘in, tutun, zararli bug‘lanish, noqulay ob-havo sharoiti, suv havzasining juda ham chuqurligi yoki oqimning tezligi, bosib kelayotgan suv oqimi singari tabiiy omillar va hokazolar 7 bo‘lishi mumkin. Agar xavf juda xatarli bo‘lsa, jabrlanuvchining yaqiniga bormaslik, zudlik bilan tez yordam va tegishli avariya xizmatini yoki ichki ishlar xodimini chaqirish kerak. Yuqori xavfli vaziyatda yordam tegishli tayyorgarligi va anjomlari bo‘lgan malakali xizmat xodimlari tomonidan ko‘rsatilishi lozim. Qanday hodisa sodir bo‘lganligini aniqlashda, mayda-chuyda jihatlarga ham e’tibor berish lozim. Shunda hodisa va olingan jarohat sababi aniqlanishi mumkin. Singan shisha parchasi, to‘kilgan dori idishlari va hokazolar ro‘y bergan hodisani oydinlashtiradi. Ular jabrlanuvchi hushsiz bo‘lgan va boshqa kishilar bo‘lmagan vaqtda ayniqsa muhim omil hisoblanadi. Atrofdagilarning yordami juda mihim. Voqea sodir bo‘lgan joydagi kishilar bilganlarini aytib berishlari yoki qandaydir yordam ko‘rsatishlari mumkin. Agar o‘sha yerda jabrlanuvchining tanishi uchrasa, u bemorning kasaliga yoki allergik reaksiyasiga oid ma’lumotlarni berishi mumkin. Atrofdagi kishilar tez yordam chaqirishlari, yetib kelgan mashinani kutib olishlari va yo‘l ko‘rsatishlari, voqea sodir bo‘lgan joyni transport va qiziquvchi odamlardan holi qilishlari va birinchi yordam ko‘rsatishda ko‘mak berishlari mumkin. Agar atrofda hech kim bo‘lmasa, baland ovozda yordamga chaqiriladi. Voqea joyi ko’zdan kechirilib xavf yo’qligi yoki ular bartaraf etilganligiga ishonch xosil qilingandan keyin jabrlanuvchini birlamchi ko‘zdan kechirish va hayoti uchun xatarli holatlarda zaruriy yordam ko‘rsatish va zararli ta’sirni yo‘qotish choralari ko’riladi. Avval jabrlanuvchi hushida ekanligini aniqlash, undan: “Sizga yordam kerakmi?” - deb so‘rash, agar javob bo‘lmasa, uning trapetsiyasimon muskulini siqib ko‘rish kerak. Tashqi ta’sirlarga javob bermayotgan odam hushini yo‘qotgan bo‘lishi mumkin. Bu holat hayot uchun xavflidir. Kishi xushini yo‘qotganda, tilining muskuli bo‘shashadi va natijada til ichiga tushib ketishi va nafas yo‘lining to‘silishi yuz berishi mumkin. Bunda, nafas olishi to‘xtashi va keyin yurak urishi ham to‘xtashi mumkin. Birlamchi ko‘zdan kechirish jarayonida jabrlanuvchining nafas yo‘lining o‘tkazuvchanligi, nafas olishi va tomir urishi bor-yo‘qligini tekshirish lozim. 8 Jabrlanuvchini qo‘zg‘atmasdan turib tiriklik belgilarini aniqlash kerak. Jabrlanuvchining nafasi va tomir urishi sezilmagan taqdirdagina, uni orqasi bilan yotqizish mumkin. Bunda uning boshini umurtqa pog‘onasi bilan iloji boricha bir o‘qda qilib ushlab, harakatlantirish lozim. Jabrlanuvchining nafas yo‘llarining ochiqligiga ishonch hosil qilish kerak. Og‘iz va burundan boshlab o‘pkagacha borgan havo o‘tish yo‘llari nafas yo‘li hisoblanadi. Gapirish va baqirish qobiliyatiga ega bo‘lgan har qanday odam hushini yo‘qotmagan va nafas yo‘llari ochiq bo‘ladi. Agar jabrlanuvchi hushsiz bo‘lsa, uning nafas yo‘llarining o‘tkazuvchanligiga ishonch hosil qilish lozim. Buning uchun uning boshini orqa tomonga engashtirib, iyagi ko‘tariladi. Bunda til nafas olish yo‘lining orqa qismini berkitmaydi, o‘pkaga havo o‘taveradi. Agar jabrlanuvchining bo‘yin qismi jarohatlangan deb taxmin qilinsa, nafas yo‘llarini ochish uchun boshqacha usul qo‘llaniladi. Bu usul “boshni orqa tomonga engashtirmasdan pastki jaq’ni oldinga siljitish” deb ataladi. Agar jabrlanuvchining nafas yo‘llariga yot jismlar kirib qolgan bo‘lsa, avval ularni olib tashlash lozim. Keyingi bosqichda jabrlanuvchining nafas olayotgani tekshiriladi. Agar jabrlanuvchi hushsiz holda bo‘lsa, unda nafas olish belgilari borligiga e’tibor berish lozim (ko‘raman, eshitaman, sezaman). Nafas olganda ko‘krak ko‘tarilib, tushib turishi zarur. Kishi haqiqatan ham nafas olayotganiga ishonch hosil qilish uchun uning nafasini eshitish va sezish lozim. Buning uchun yuzni jabrlanuvchining og‘zi va burniga yaqinlashtirib, nafas chiqarishdagi havoni eshitish va sezishga harakat qilish kerak. Bir vaqtning o‘zida ko‘krak qafasining ko‘tarilib-tushishini kuzatish va bu ishni 5 sekund davomida bajarish lozim. Agar jabrlanuvchi nafas olmayotgan bo‘lsa, u holda og‘zidan havo o‘tkazish yo‘li bilan unga yordam berish lozim. Burun teshiklarini berkitib, avvaliga ikki marta to‘la havo puflanadi. Keyin bir martadan puflash o‘tkaziladi. Bunday muolaja o‘pkaga sun’iy havo yuborish (ventilyasiyasi) deyiladi. Jabrlanuvchini birlamchi ko‘zdan kechirishning oxirgi bosqichi tomir urishini tekshirishdir. Bunda tomir urishi aniqlanadi va kuchli qon ketish hamda es og‘ishi belgilari aniqlanadi. 9 Odam nafas olayotgan bo‘lsa, uning yuragi qisqaradi, demak, bu - tomir urishi bor, degan so‘z. Agar odam nafas olmayotgan bo‘lsa, u holda uning tomir urishini tekshirib ko‘rish zarur. Buning uchun jabrlanuvchining bo‘ynidagi uyqu arteriyasini ushlab ko‘riladi. Kekirdak olmasi (qo‘shtomoq)ni topib, barmoqlarni bo‘yin chetidagi chuqurchaga suriladi. Sekinlashgan yoki kuchsiz tomir urishini aniqlash qiyin bo‘ladi. Tomir urishi sezilmasa, bu harakatni qaytadan bajariladi va tomir urishini 10 sekund davomida sezib turiladi. Agar jabrlanuvchining tomir urishi sezilmasa, ko‘krakni bosish yo‘li bilan yurakni yopiq massaj qilish lozim. Bu muolaja yurak-o‘pka faoliyatini tiklash (reanimatsiyasi) deyiladi. Uchinchi navbatda qiladigan ishimiz “103” telefoniga qo‘ng‘iroq qilib, tez yordamni chaqirish kerak. Jabrlanuvchiga yordam berilayotgan paytda, iloji bo‘lsa, biron-bir odamni qo‘ng‘iroq qilishini so‘rash kerak. Tez yordamni chaqirgandan so‘ng, jabrlanuvchining hayotiga katta xavf yo‘qligiga amin bo‘lgandan keyin yordamni to‘xtatib, ikkilamchi ko‘zdan kechirishni amalga oshirish mumkin. Ikkilamchi ko‘zdan kechirishda jabrlanuvchida har xil muammolar borligi ma’lum bo‘ladi va ular birinchi yordam ko‘rsatish lozimligini taqozo etadi. Jabrlanuvchi yosh bola bo‘lsa, uning shu yerdagi ota-onasi yoki ular bo‘lmasa, kattalarga murojaat qilinadi. Shundan so‘ng jabrlanuvchini umumiy tekshiruvdan o‘tkaziladi. Jabrlanuvchining hayot ekanligi, ya’ni tiriklik belgilariga tomir urishi maromi (chastotasi), nafas olish maromi va hushsizlik darajasi kiradi. Ikkilamchi ko‘zdan kechirishning muhimligi shundan iboratki, bunda jabrlanuvchining hayotiga bevosita xavf solmaydigan muammolar topilsa-da, lekin ularni e’tiborsiz va birinchi yordamsiz qoldirilib bo‘lmaydi. Ikkilamchi ko‘zdan kechirishdan so‘ng tez yordam kelgunga qadar uning tiriklik belgilarini kuzatishni davom etiladi. Kishining ahvoli asta-sekin yomonlashishi mumkin va to‘satdan hayot uchun jiddiy xavf (masalan, nafasning yoki yurakning to‘xtashi) paydo bo‘lishi mumkin. 10 3. Yurak-o‘pka reanimatsiyasi (qayta jonlantirish)ni o‘tkazish qoidasi. Terminal holat – bu hayot bilan o‘lim orasidagi chegaradir. U bir necha darajadan iborat: 1.Predagoniya 2. Agoniya. 3. O‘lim. O‘limning ham bir necha turi mavjud: 1. Klinik o‘lim. 2. Sotsial o‘lim. 3. Biologik o‘lim. Klinik o‘limning asosiy belgilari: - yurak urishdan to‘xtagan; - nafas olish belgilari yo‘q; - behushlik. Klinik o‘lim o‘rtacha 3-5 minut davom etadi. Bu vaqt 1-2 minutgacha qisqarishi yoki 10-15 minutgacha uzayishi mumkin. Klinik o‘limning qo‘shimcha belgilari: - qorachiqning kengayishi; - teri qoplamalarining oqarishi; - reflekslarning yo‘qolishi. Sotsial o‘limda bosh miya hujayralari o‘lishi, yurak-o‘pka faoliyati tiklanishi mumkin. Biologik o‘lim – ortga qaytarib bo‘lmaydigan jarayondir. Belgilari: 1. Yorug‘likka javob reaksiyasi yo‘q. 2. Qorachiq torayadi. 3. Nafas va puls yo‘q. 4. Murda dog‘lari paydo bo‘ladi. Jarohatlangan va og‘ir shikastlangan bemorlarni birlamchi ko‘rikdan o‘tkazish uchun quyidagilar amalga oshiriladi: 11 D – Jabrlanuvchi va yordamchini zararsizlantirish. Bunda voqea sodir bo‘lgan joyning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda harakat qilinadi. Agar qishning issiq kuni bo‘lsa, jabrlanuvchining nafas yo‘llarini bo‘shatish maqsadida yoqasi bo‘shatiladi, ustki qalin kiyimlari yechib tashlanadi. Xuddi shunday yordam beruvchi ham o‘ziga qulay holat yaratish maqsadida kiyimlarini yengillatib, shundan so‘nggina birinchi yordam ko‘rsatishga kirishadi. R – Es–hushini tekshirish (peshonaga bir qo‘limizni qo‘yib, 2-qo‘limiz bilan yelkasiga urib ko‘ramiz va biror narsa so‘raymiz). Zararlangan inson qattiq jarohat tufayli xushdan ketishi yoki o‘ta xolsizlik sababli ko‘zi yumuq holda yotishi, shu bilan o‘zini xushdan ketganday tutishi mumkin. Shuning uchun jabrlanganning es-xushini aniqlash maqsadida bir qo‘lni bemor peshonasiga qo‘yib turgan holda savol beriladi. Agar bemor xushida bo‘lsa, u holda peshonasi harakatga keladi va biz buni qo‘limiz bilan sezamiz. A – Nafasni tekshirish (ko‘raman, eshitaman, sezaman). Bunda ko‘zimiz bilan jabrlanuvchining ko‘krak qafasi harakatlanayotganini ko‘ramiz. Bemorning burniga quloq tutib, nafas olishini (tovushni) eshitamiz. Qo‘limizni bemorning ko‘krak qafasi ustiga qo‘yib, bemorning nafas olayotgan yoki olmayotgani sezamiz. Sog‘lom odam 1 daqiqada 16-20 ta nafas oladi. B – Nafas yo‘llari ochiqligida (qo‘lni bo‘yin orqasidan o‘tkazib, o‘ng qo‘l bilan pastki jag‘ yuqoriga va orqaga tortiladi). Og‘izni yot narsalardan tozalab, yoshidan qat’iy nazar 2 marta sinov nafas beriladi. Bemorning tomir urishini (pulsni) tekshirish. Buning uchun jabrlanuvchining bilak va uyqu arteriyalaridagi tomir urishi tekshiriladi. Sog‘lom odamning tomiri 1 daqiqada 70-80 tagacha uradi. Katta yoshlilarda yurak-o‘pka faoliyatini tiklash tadbirlarini o‘tkazish Avvalroq aytganimizdek, agar voqea sodir bo‘lgan joyda xavf-xatar bo‘lmasa, birlamchi ko‘zdan kechirish o‘tkaziladi. Jabrlanuvchining hushi joyidaligini aniqlash uchun “Sizga yordam kerakmi?” deb baland ovoz bilan so‘rab, chapak chalib, trapetsiyasimon muskulini siqish lozim. Jabrlanuvchi hushsiz bo‘lsa jabrlanuvchini asta orqasiga aylantiriladi (zarur bo‘lgan taqdirdagina). 12 Nafas yo‘llarini ochib, nafas bor-yo‘qligi tekshiriladi. Buning uchun boshini orqaga egib, iyagi ko‘tariladi. Nafas bor-yo‘qligini aniqlash uchun 5 sekund davomida ko‘rish, eshitish va sezish nazoratidan foydalaniladi. Jabrlanuvchi nafas olmayotgan bo‘lsa, jabrlanuvchini qattiq joyga orqasi bilan yotqizib, “Og‘izdan-og‘izga” havo berish usuli qo’llaniladi. Buning uchun boshini orqaga egib, iyagini ko‘tarib, nafas yo‘llari ochiladi. Jabrlanuvchining burun kataklari qisiladi, lablar bilan jabrlanuvchining og‘zini zich tutib, 2 marta to‘la puflanadi. Havo o‘pkasiga o‘tayotganiga ishonch hosil qilish uchun ko‘krak qafasi ko‘tarilishi kuzatiladi. Tomir urayotgan-urmayotganligini tekshirish uchun 10 sekund davomida tomir urishi tekshiriladi. Yurakni yopiq massaj qilish uchun: • Barmoq bilan to‘shning quyi chekkasidagi chuqurchani topib, barmoq shu yerga qo‘yiladi. • Boshqa qo‘lning kaftini jabrlanuvchining to‘shiga, barmoqlar turgan joydan yuqoriroqqa qo‘yiladi. • Barmoqlarni chuqurchadan olib, birinchi qo‘lning kaftini boshqa qo‘ldan yuqoriroqqa qo‘yiladi. • Barmoqlarni ko‘krak qafasiga tekkizmaslik kerak. To‘shni 15 marta bosiladi. Bosishda qutqaruvchining yelkasi kaftlari ustida turishi lozim. To‘sh 3 sm dan 5 sm gacha chuqurlikda 10 sekund ichida taxminan 15 marta (1 minutda 80 dan 100 martagacha) bosiladi. Bir maromda, tikka, qo‘lni doimo to‘sh ustida tutgan holda bosish kerak. Muolajani o‘tkazayotganda tebratuvchi harakat qilmaslik lozim. Bu bosishning ta’sirini kamaytirib, kuchning behuda sarflanishiga olib keladi. Navbatdagi bosishni 13 boshlashdan oldin ko‘krak qafasi dastlabki holatiga qaytishiga yo‘l qo‘yib berish kerak. To‘shni bosish va puflash siklini 15 marta bosish va 2 marta puflashdan iborat bo’lib, bu sikl 3 marta bajariladi. Tomir urishi va nafasni bir necha minut oralatib tekshirib turiladi. Agar jabrlanuvchining tomiri urib turgan bo‘lsa-yu, avvalgidek nafas olmayotgan bo‘lsa, tez yordam yetib kelgunicha sun’iy o‘pka ventilyasiyasi davom ettiriladi. Jabrlanuvchining tomiri urayotgani va u nafas olayotgani sezilsa, jabrlanuvchini xushiga keltiruvchi holat (tiklanish holati)da yotqizib, nafas yo‘llarini havo o‘tadigan holatda tutib turiladi. Nafas olishini kuzatib turib, qon ketayotgani aniqlansa, u to‘xtatiladi. Go‘daklarda yurak-o‘pka faoliyatini tiklash tadbirlarini o‘tkazish Dastavval hodisa sodir bo‘lgan joyda xavf-xatar bor-yo‘qligi, so‘ng go‘dakning hushi joyidaligi tekshiriladi. Buning uchun baland ovoz bilan go‘dakning ismini aytib chaqirib, javob qaytarilmasa, oyoq-qo‘lini salgina chimchilab ko‘riladi. Go‘dak hushsiz bo‘lsa, uni ehtiyotkorlik bilan orqasiga aylantirib (zarur bo‘lgan taqdirdagina), boshini bir oz orqaga egib, iyagi ko‘tariladi. Nafas bor-yo‘qligini aniqlash uchun 5 sekund davomida ko‘rish, eshitish, sezish nazoratidan foydalaniladi. Go‘dak nafas olmayotqan bo‘lsa, boshini bir oz orqaga qilgan holda tutib turiladi. So‘ng go‘dakning burni va og‘zini lab bilan zich qamrab olib, 2 marta puflanadi, bunda havoni ehtiyotkorlik bilan oz-ozdan yuborish zarur. Havo o‘pkasiga o‘tayotganiga ishonch hosil qilish uchun ko‘krak qafasi ko‘tarilishini kuzatish kerak. Bir yoshga yetmagan go‘dakda tomir urishini aniqlash juda murakkab. Go‘dakning tomir urishi katta yoshlilarniki kabi uyqu arteriyasida emas, balki qo‘lning ichki tomonidagi, yelkasiga yaqin yelka arteriyasida tekshiriladi. Tomir urishini 10 sekund davomida tekshiriladi. 14 Go‘dakning tomiri urayotgani va u nafas olayotgani sezilsa, go‘dakni yonboshlatib (xushiga keltiruvchi holatda) yotqizib, nafas yo‘llarini ochiq tutib turib, nafas olishini kuzatib turiladi. Yurakni uqalash muolajasi barmoqlar yordamida amalga oshilidadi. Uchta barmoqni go‘dakning ko‘krak so‘rg‘ichlari orasidan o‘tadigan faraziy chiziqdan quyiroqqa qo‘yib, ko‘rsatkich barmoqni shunday ko‘tarish kerak-ki, o‘rta va nomsiz barmoq to‘shda ko‘krak so‘rg‘ichlari o‘rtasidan o‘tadigan faraziy chiziqdan bir enli pastda bo‘lishi kerak. So‘ng to‘sh 2 sm chuqurlikda 3 sekund ichida taxminan 5 marta bosiladi. Bir maromda, tikka, barmoqlarni doimo to‘sh ustida tutgan holda bosish kerak. Keyin go‘dakning boshini bir oz orqaga eggan holda joylashtirib, nafas yo‘llarini ochib, og‘zi va burniga lablarni zichlab bosib, 1 marta puflanadi. Havo o‘pkaga o‘tayotganiga ishonch hosil qilish uchun ko‘krak qafasining ko‘tarilishini kuzatib turish lozim. Bir minut ichida 20 ga yaqin sikl o‘tkaziladi. Go‘dakda tomir urayotgan bo‘lsa- yu nafas bo‘lmasa, tez yordam yetib kelgunicha sun’iy o‘pka ventilyasiyasini o‘tkazish kerak. Go‘dakning tomir urishi sezilmasa va u nafas olmayotgan bo‘lsa, tez yordam yetib kelgunicha yurak-o‘pka faoliyatini tiklash tadbirlarini o‘tkazishni davom ettirish, vaqti-vaqti bilan tomir urishi va nafas olishini tekshirib turish lozim.