1
KURS ISHI
“FAYZULLA XO’JAYEV HAYOTI VA FAOLIYATI HAQIDAGI YANGI
MULOHAZALAR”
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Fayzulla Xo’jayev hayoti va faoliyatining yangi sahifalarini o’rganilishi
2. Fayzulla Xo’jayev va Jadidlar o’rtasidagi munosabat
3. Milliy Ozodlik uchun kurash voqealari Fayzulla Xo’jayev nigohida
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
2
Kirish
Mavzuning dolzarbligi Vatanimiz о‘tmishi haqida hamda yurtimiz ravnaqi
uchun hayotini baxsh etgan ajdodlarimiz tо‘g‘risida xolisona tarixi о‘rgatish fursati
yetdi. О‘zbekiston Respublіkasіі mustaqillikka erishib, о‘zbek xalqi yangilanish va
taraqqiyot yо‘lida о‘z taqdirini hal etayotgan bugungi kunda biz tarixchi olimlar
tariximizdagi qahramon siymolar haqidagi haqiqatni aytish imkoіlіga ega bо‘ldik.
О‘z davring shafqatsizliklariga qaramay, yurtimiz ravnaqi yо‘lida xizmat qilgan ana
shunday siymolardan biri Fayzulla Xо‘jayev edi. Xalq orasida katta obrо‘-e’tibor
qozongan bu shaxsning quyidagi sо‘zlari alohida e’tiborga molik: «Barcha fikr va
barcha bilimlar yagona oliy maqsad – bizning buyuk Vatanimizni barcha choralar
bilan mustahkamlashga yо‘naltirilishin lozim».
Fayzulla Xо‘jayev taqdiri о‘sha davr ziyolilari uchun ramzіy tus olgan bо‘lib,
nihoyatda mushkul va fojiali bо‘ldi. Respublika hayotda totalitar rejim va
markaznіng Іmperiyachilik siyosatining salbiy ta’siri tobora kuchayib borayotgan
murakkab bir sharoitda F. Xо‘jayev iqtisodiy va xо‘jalik muammolarini hal etishda
О‘zbekiston manfaatlarini imkon qadar himoya etish uchun butun kuch-quvvatini
sarfladi. Uning bu say-harakatlari ba’zan muvaffaqiyatli tugadi, ba’zan esa zoye
ketdi. F. Xо‘jayevning mustaqil ish olib borish uchun oshkora harakat qilishga
urinishlari keskin qarshilikka uchradi. BXSR Xalq nozirlari Soveti rahbari
lavozimida ishlagan davrda u RSFSR bilan to’g’ridan-tо‘g‘rіі, partiyaviy ustqurma
RKP (b) O’rta Osiyo byurosi bilan kelishmagan holda iqtisodiy shartnoma tuzishga
urinadi. U О‘zbekiston XKS Raisi lavozimida ishlagan kezlari esa markazning
diktatorlik, ya’ni hukmini о‘tkazish siyosatiga (ayniqsa paxtachilik masalasida)
qarshilik kо‘rsatishga harakat qiladi. Ba’zan F. Xо‘jayev ustatik va diplomatika
bilan ish tutib, sodiqlik, itoatgо‘ylik niqobini kiyishga majbur bо‘ladi, chunki u
respublika manfaatlarini himoya qilish uchun о‘z faoliyatini davom ettirishi lozim
edi. F. Xо‘jayev shaxsini о‘z davrdan ayri holda kо‘rish va baholash mumkin emas.
Tashqaridan qaraganda «partiyaning sodiq farzandi» sifatida kо‘ringani
uchun uni betayinlikda, tuturiqsizlikda ayblash F. Xо‘jayev yashagan va ishlagan
3
fojiali muxitni tushunmay asossiz va shoshilinch xulosa qilish natijasi bо‘lur edi.
Stalincha rejimning barcha murakkabligiga qaramay xalq yashashi, respublika
rivojlanishi lozim edi va bunda F. Xо‘jayev kabi shaxslarning xizmati cheksiz
bо‘ladi. Bu xizmatlari evaziga u xalq orasida katta e’tibor va mehr qozondi.
F. Xо‘jayev xalq iborasi bilan aytganda «me’dasi tо‘q» kishilardan edi. U
jadidchilikka, taraqqiyotga, о‘z mamlakati kelajagiga katta ixlos qо‘yib, bu yо‘lda
о‘zining ota meros boyligini ham ayamadi. Yuqori lavozimlarni egatlaganligiga
qaramay, u ba’zi rahbarlar kabi о‘z xamyonini о‘ylamadi. Bunin juda kо‘pchilik
yaxshi bilardi va uning bu xislati boshqa fazilatlari bilan birgalikda о‘z tarafdorlarini
kо‘payishida katta rol о‘ynagan. O’sha yillarda iqtisod va madaniyat masalalarida
partiya muxoliflari bо‘lgan mas’ul shaxslardan bir qanchasi F. Xо‘jayev bilan
maslakdosh edilar. Usha davrda markazning zо‘ravonligi, eski ziyolilarga salbiy
munosabati, kadrlarni sinfiy asosda tanlash, paxtachilikda о‘z hukmini о‘tkazish,
xususiy mulkni zо‘rlik bilan musodara etish siyosatiga, 1925-1929 yillarda olib
borilgan yer-suv islohoti uslublariga qarshi chiqib, norozilik bildirgan
respublikadagi 18 kishidan iborat mas’ul xodimlarning chiqishlarida F. Xо‘jayev
ham ishtirok etib, qо‘llab-quvvatlagani bugungi kunda ma’lum bо‘ld.
Mavzuning maqsad va vazifasi BXSR ning Nozirlar kengashi raisi bo’lgan
yetuk arbob Fayzulla Xo’jayevning ozodlik uchun olib borgan harakatlarini
o’rganish va tahlil etish. Bugungi kunda Fayzulla Xo’jayevning olib borgan ishlari,
Buxoroda amirlik siyosatini tugatib Respublika tashkil qilish siyosati, Marifatparvar
Jadidlarning imtiyozlarini oshirish kabi qilgan ishlarini hozirda saqlanib kelayotgan
arxiv hujjatlaridan, shu davrga oid asarlardan to’g’ri yondoshilgan holda
o’rganishdir.
Mavzuning ob’ekti va predmeti Fayzulla Xo’jayevga aloqador bo’lgan
hujjatlarni o’rganish va ulardan to’g’ri xulosa chiqarishdir.
Zero, birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga murojaat qilar
ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol
4
kishi bo`lmaganidek, o`z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo`lmaydi”1
degan fikrlari davlatchilik masalalari bilan bevosita shug`ullanuvchi olimlar oldiga
katta vazifalarni yuklaydi. 1996 yil 22 fevralda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi yirik davlat va jamoat arbobi F. Xо‘jayevning 100 yilligini nishonlash
haqida qaror qabul qildі. Qarorda F. Xо‘jayev asarlarni chop etish zaruriyati ham
qayd etildi. O’zR FA Tarix instituti xodimlari darhol F. Xо‘jayev asarlarini
tayyorlash va chop etishga kirishdilar. Shu yilning may oyida respublikada F.
Xо‘jayevning 100 yillik tavallud yoshi keng nishonlandi.
1. Fayzulla Xo’jayev hayoti va faoliyatining yangi sahifalarini o’rganilishi
Milliy istiqlol mafkurasi xalqimiz о‘tmishinnigina emas, uning kо‘zga
kо‘ringan arboblarini ham bilishni, о‘rganishni hamda ular tо‘g‘risida tarixiy
haqqoniylik zamirida turib, sо‘z yuritishni muhim vazifa kilib qо‘ymoqda. Shо‘ro
hokimiyati davrida Markaziy Osiyoda, jumladan О‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy va
boshqa jabhalarda faoliyat kо‘rsatgan xalqimiz vakillari, ularning shaxsi, rо‘y
bergan voqealarga munosabatlarini tadqiq etish murakkab, lekin zarur, dolzarb ilmiy
muammodnіr. Rahbar lavozimlarda xizmat qilgan F. Xо‘jayev va uning
1 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак Йуқ. Тoshkent.,”Шарқ”, 1998, 24-б
5
zamondoshlari faoliyatlariga ular oqlangandan keyin ham haqqoniylik bilan baho
berimasdan kelindi1.
Buxoro Respublikasi va О‘zbekiston hukumatlari boshlig‘i bо‘lgan
F.Xо‘jayevning faoliyati bir qator risolalar va maqolalarda yoritilgan. Uning
saylanma asarlarining uch jildligi о‘zbek za rus tillarida nashr qilingan. Lekin uning
«faoliyati bir tomon. tama, qisqa va ayrim jarayon teskari buzib talqin qilingan.
F.Xо‘jayevning Respublika iqtisodiy va siyosiy rivojlaninida mustaqil tutishiga
qilgan harakattan adashdilar va xatolar sifatida baholangan. Ayni paytda uning boy
ijodiy merosini о‘rganini F. Xо‘jayev O’zbekistonning aholi va xalqning kelajagi
tо‘g‘risida teran, istiqlol g‘oyalari bilan hamohang fikrlarni ilgari surganini, ularni
hayotga tadbiq etishga jon-dili bilan intilganini kо‘rsatmoqda. Respublikamizning
mustaqilligi sharoitida bu merosni, uning istiqlol mafkurasi uchun qimmatli bо‘lgan
tomonlarini о‘rganish jiddiy ilmiy nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. F.
Xо‘jayevning ijtimoiy-siyosiy qarashlari uning kо‘p qirrali va sermazmun faoliyati
ikkita ijtimoiy tuzum, ulardagi munosabatlar, voqealar kechgan jarayonlar bilan
uzviy bog‘liq bо‘lgan, ularni aks ettirgan. Birinchisi 1920 yilgacha bо‘lgan davr,
ikkinchisi 1920 yildan keyingi davrlar2.
О‘z navbatida 1920 - 1938 yillar F. Xо‘jayevning Buxoro va О‘zbekiston
Respublikalarida faoliyat kо‘rsatgan bosqichlarnіdan iborat. XX asr boshida Buxoro
davlatni ijtimoiy munosabatlar klassik sharqona yо‘sinda shakllangan, о‘ziga xos
moddiy-iqtisodnіy poydevorіn, oltin zahirasiga ega, ta’lim tizimi va ma’naviyati
turli-tumani, chet ellarda obrо‘ qozongan mamlakat edi. Shu bilan birga bunda G‘arb
sivilizatsiyasiga oid pul-tovar munosabatlari, transport, korxonalar, nashr-matbuot
ishlari, chet ellar bilan iqtisodiy, madaniy aloqalar paydo bо‘lib, kengaymoqda edi.
Hukmron doiralar, tadbirkor-u tijorat ahli, xunarmandlar ommasi, ruhoniylaru
ziyolilar Buxoro davlati fuqarolari asriy Milliy qadriyatlar, ijtimoiy tuzum, islom
dini ta’timotlari zaminida turib yangi davr, uning kо‘rinishlari va alomatlariga yо‘l
1 Ражабов. Қ – Файзулла Хўжаев. Тошкент., “Абу – Матбуот консалт”., 2011. 11-б
2 Алимова. Д масул мухарирлиги остида “Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида янги мулоҳазалар”.,
Бухоро инқилобининг тарихига материаллар. Тошкент., “Фан”., 1997. 45-б
6
ochganlar, ularni qо‘llab-quvvatlaganlar.
Xalq hayotining, ijtimoiy munosabatlarni yangilash harakatida fuqarolarning
ishgan, tadbirkor, о‘tkir zehni na moyagdalari qatnashganlar, bu harakat ijtimoiy
harakat edi. Mana shunday bir sharoitda, asrning boshida yosh Fayzullaning
dunyoqarashi, ijtimoiy ong tarkib topa boshlaydi. U 1913 yildan yosh buxoroliklar
harakatiga qо‘shgan kurtganini kо‘rsatgan. Ijtimoiy harakatning g‘oyaviy-ma’naviy
mazmunini Buxoro davlatida siljishlar va jarayonlarning bо‘sh kechganligi va ularni
joylashtirish zaruratnomalari tashkil qilgan. Bu g‘oyaga tadbirkor-tijoratchilar,
hunarmandlar, dehqonlar jamiyatni boshqarish tizimini yangi onglarga moslashtirish
kerakligi nuqtai nazaridan yondoshgan bо‘lsalar, harakatning asosiy qismini
takitlagan ziyolilar, ayniqsa jadid ziyolilari ma’rifatchilik, maorif ishlarini tub Yangi
yо‘ldan rivojlantirish kerakligini targ‘ib qildilar, say-harakatlar olib bordilar.
Mamlakatdagi ijtimoiy harakatning qismlarga bо‘linishi va qatnashchilari
doirasini belgilash ma’lum darajada nisbiydir. Chunki jamiyat, uning ongli, ilg‘or
vakillari islohotlarni amalga oshirish zarurati yetilganini tushunida yakdil edilar.
F. Xо‘jayev zо‘rlik, qon tо‘kishlar, fitnalar yо‘lini inkor qilgani, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarga sodiq bо‘lgan, xalq ommasining xohshі-irodasi,
manfaatlari va intilishlarini diqqat markazida saqlagan, shuning uchun ham u
islohotlar yо‘lini tanlagan shaxs sifatida faoliyat kо‘rsatdi. Shuni alohida
ta’kidlamoq lozimki, bu olijanob va insonparvarlik tamoyillariga u butun hayoti
davomida amal qilishga intildi, ularni о‘zining insoniy burchi deb bildi. Lekin
zamonaning ayanchli va mudhish о‘zgarishlarnі, F. Xо‘jayev tushib qolgan siyosat
va voqealar girdobi uning intilish va umidlarni sarobga chiqardi, e’tiqodlaridan
ba’zilarini о‘zgartirishga, og‘ir va о‘ta madanyatli sharoitlarda faoliyatini davom
ettirishga, о‘z insoniy burchini о‘tashga majbur qildі1.
Sharqona qadriyatlar va tamoyillar ideallari hamda islohotlar yо‘lini tanlab
kelgan yoshі buxoroliklar, pіu qatorda F. Xо‘jayevning siyosiy mavqei 1917 yil
1 Хасанов. М – Файзулла Хўжаев, Тошкент., “Ўзбекистон”. 1990. 78-б
7
Rossiyadagi bolshevikcha tо‘ntarish, xususan 1918 yn. mart oyidagi Kolesoving
Buxoroga kilgan xurujidan keyin о‘zgarishga yо‘l tutdi. Ularga nisbatan kо‘rsat
4.1tan tazyiq natijasida Buxoro davlatiga nisbatan kuch, zо‘rlik ishlatib undagi
tuzumni ag‘dariyї siyosati nari suridi. Buxoro xalqining tub manfaatlarini, undagi
ijtimoiy-siyosiy sharoit ham oqilona idrok etish tutmoqchi bо‘lgan yokі buxoroliklar
fikrі inobatga olinmadi.
F. Xо‘jayev Buxoro Respublikasining bosh noziri vazifasida faoliyat
kо‘rsatgan davrda uning ijtimoiy-siyosiy qarashlari jamiyatdagi kuchlar
muvozanati, u yoki bu siyosiy oqimlar ta’sirining kuchi, xalq ommasi va uning
namoyandalarining kayfiyatlari bilan bog‘liq ravishda rо‘yobga chiqqan. Amir
hokimiyati ag‘darilgandan keyin qizil armiya qismlari mamlakatda qoldi, bu yerga
kо‘plab yuborilgan Rossiya bolsheviklari va qizil armiya yangi hokimiyatni va
inqilobiy tuzumni mustahkamlanish uchun tо‘xtovsiz kurash olib bordilar. TASSR
dagi siyosiy va xо‘jalik organlari Buxoro Respublikasi ustidan qattiq nazorat olib
bordilar. Revolyusion yо‘nalishdagi о‘zgarishlar kо‘plab shu asosda kelib chiqqan
va amalga oshirilgan.
Respublika boshqaruvidagi boshqa guruh arboblar qat’iy va zо‘ravonlik
siyosatiga monelik yо‘lini tutdilar. Bular yerni xalq vakillari edi. Buxoro
Respublikasida, sо‘ngra O’zbekiston tuzilgandan keyin ham ahvol asosan shunday
davom etdi. F. Xо‘jayev respublikalar boshqaruvlaridagi bu guruhlar о‘rtasida ish
olib bordi, ular muvozanatini saqlashga, xalq boshiga olib kelayotgan о‘zgarishlar,
yangiliklarning ijobiy tomonlarini saqlab qolishga, mustahkamlashga, salbiy
tomonlarini esa mumkin qadar yumshatishga, achchiq sinovlar zahrini tezroq
bartaraf qilishga harakat qildi. Murakkab sharoitlarda ona-Vatan, xalq manfaatlari
yо‘lida ish olib borishda u yolg‘iz emas edi. Biroq qat’iylik bilan olib borilgan
bolshevikcha siyosat sobitqadam milliy stakchilar, sof vijdonli ziyolilar,
mutaxassislar, boshqa qarvarlar qatoriga rahna solib bordі.
F. Xо‘jayev xizmat faoliyati davomida, ayniqsa 20-yillarning ikkinchi
yarmidan umrining oxirigacha rasmiy aqidastar, jumladanі, sinfiylik, iqtisodiyot,
taqsimot, madaniyat va boshqalarni sotsialistik asosda tashkil qilish о‘zanida ish olib
8
bordi. Shu bilan bir qatorda uning dunyo qarashining izchil xalqchillik, milliy
qadriyatlarga sodiqlik, O’zbekistonning ozod va rivojlangan respublika bо‘lishiga
komn, ishonch tamoyillari tashkil etgan. Bolshevistik markaz Mintaqaing qaram va
xom ashyo manbai darajasida saqlash uchun butun choralarni amalga oshirib
borgalіgi Diniy stakchilarining kо‘pchiligi, shu qatorda Fayzulla Xо‘jayev ham о‘z
faoliyatini el-yurt mustaqilligiga, qaratganlar.
Frunze boshchiligida kelgan harbiy qismlar amir hokimiyati ag‘darishgandan
keyin Buxoro davlati xududida qoldilar, ularning ta’minoti aholi zimmasiga
yuklatildi, Respublikada Rossiyaga xom ashyo moli, oziq-ovqat va boshqa boyliklar
oib ketildi. Nozirlar kengashining raisi F. Xо‘jayev 1921 yil baxonda respublika
hududidagi Rossiya harbiylari soni 15 ming kishidan oshmasin degan talabni qо‘ydi.
Yana u Turkkomissiyadagi kengashda Buxorodan olib ketilayotgan oziq-ovqat va
xom ashyo mollari narxiga teng keladigan motar berish masalasini іlgari surdi. Bu
narsa Turkkomissiya rahbarlariga yoqmadi. Davlat qurilishi masalasida F. Xо‘jayev
tribunallar, Cheka (favqulodda komissiya — R. K.), xavfsizlik organlari
bо‘limlarining Buxoro respublikasida tashkil etiliishini tanqid qilib chiqdiz.
Shuningdek О‘rta Osiyo Respublikalarining iqtisodiy birlashtirilishiga e’tiroz
bildirdi. Milliy chegaralash masalasiga ijobiy yondoshgan bо‘lsada, 1924 yil
fevralda e’lon qilgan tezislarida mintaqa turkiy xalqlarining tarixiy іldizlari
mushtarakligi g‘oyasini bayon qildi. Shuning bilan birga, F. Xо‘jayev guvohlik
berishicha, Buxoro Respublikasida chegaralashga kuchli qarshilik kо‘rsatilgan,
uning iborasi bо‘yicha «dо‘stlar doirasidan xam» qarshі chiqqanlar bо‘lgan. 20-
yillar о‘rtasida F. Xо‘jayev bundan oydinroq gapira olmas edi. Respublikaning
ijtimoiy-siyosiy hayotida F. Xо‘jayev, uning safdoshlari islohotlar va Ijobiy
о‘zgarishlarga intildilar. F. Xо‘jayev, hukumat a’zolari A. Fitrat, M. Sadjonov, M.
Mansurov, uning о‘g‘li A. Mansurov va boshqalar chuqur bilimga ega madaniyatli
arboblar edilar. A. CHо‘lpon, Munavvar qori, Q. Otaboyevlar Buxoroda faoliyat
kо‘rsatganlar. F. Xо‘jayev hamda Respublika rahbariyatining kо‘pchiligi
barqarorlik о‘rnatishga, kelib chiqqan mojaro va qurolli to’qnashuvlarga barham
berishga intilganlar, xо‘jalik hayotnin, savdo-tijorat, madaniy-ma’rifiy ishlarni
9
rivojlantirish choralarini kо‘rganlar, fuqarolarning haq-huquqlarin, osoyishtaligi
uchun qayg‘urganlar. Axolidall, tadbirkorlardan musodara qilib tortib olingan Mol-
mulklari egalariga qaytarib berilmagan. Machit, madrasastar, maktablar, vaqflar
faoliyati davom etgai, shuningdek yangi madaniyat о‘chog‘larі — о‘quv yurtlari,
kutubxonlar, matbuot yо‘lga qо‘yib borilgan. Yoshlar 20-yi.t.nar boshida chet
ellarga о‘qishga yuborilgan. F. Xо‘jayev 1922 yil oxiri 1923 yil boshida
Germaniyada tabobatda bо‘lganida ularning yashash joy va moddiy ta’minoti
masalalarini hat qilgan, uning ishtirokida Moskvada Buxoro respublikasining о‘quv
yurti tashkil qilingan.
F. Xо‘jayev, respublika hukumati qizil armiya tomonidan axolining oziq-
ovqatlari, yem-xashaklari tortib olininga, istiqlol uchun harakatda qatnashgan yoki
shunda gumon qilіnіraіnlarning qarindoshlari, hamqishloqlari garovga olinishiga,
mol-mulklan musodara qilinishiga qattiq qarshilik kо‘rsatganlar. Chunki 1922 yilda
qarshilik harakati ishtirokchilarining 60 oila a’zolari garovga olingan edi. 1922 yil
dekabrіda Buxoro respublikasi hukumati F. Xо‘jayev ma’ruzasi asosida harbiy
qism.tar alohida bо‘limlarining aholiga nisbatan jazo harakatlarini tо‘xtatishi
tо‘g‘risida qaror qabul qildi. Jazo uchtiklari faoliyatini, aholi mulkini musodara
qilishni tо‘xtatishni talab qilib RKP MK ning O’rta Osiyo byurosiga murojaat
qilindi. Bu talablar shunchalik qat’iy bо‘ldiki, О‘rta Osiyo byurosi jazo uchliklarini
darhol tо‘xtatish, harbiy qismlarіng Buxoro respublika aholisiga qarzlarini tez orada
uzish tо‘g‘risida qaror qabul qildi. O’zbekiston Respublikasi tashkil bо‘lib
F.Xо‘jayev Xalq komissarlari sovetining raisi qilib tayinlandi. U yana bir qator
lavozimlarga saylandi. О‘zbekiston respublikasining paydo bо‘lishini F. Xо‘jayev,
shuningdek, qator milliy yetakchilar о‘zbek xalqi milliy davlatchiligining yangi
davri deb tushundi,tar, bu voqea O’zbekiston istiqloliga xizmat qiladi deb umid
bog‘ladilar. Respublikaning suverehnteti haqiqat va voqelikka aylanishi uchun
harakat qildilar, bu ezgu ishga о‘z xissalarini qо‘shish uchun faoliyat kо‘rsatdilar.
Respublika xukumatining raisi sifatida F. Xо‘jayev amalga oshirilgan
о‘zgarishlar, ularning qaysіn maqsadlarga yо‘naltirilganini anchagina chuqur
mushohada qildi, о‘z vatan va xalqi ravnaqi, manfaatlarini muhofaza qilish, ularni
10
yoqlab ish tutish qanchalіk murakkab, og‘ir va xavfli ekanini tushunib yetdi, lekin
bu yо‘lni u yagona va sharafli deb tushunib unga umrining oxirigacha sodiq qoldi.
Shuni ta’kidlash muhimki, F. Xо‘jayev va boshqa arboblarning о‘z xalqi farzandlari
sifatidagi faoliyati boshqa xatqlar, mamlakatlarga qarshi qaratilgan emas edi, ustar
g‘ayrinsoniy, totalitar tuzumning mudhish kirdikorlarini rad etib ustardan
norozilikatarini bin.tdirib borgallar, og‘ir, ayanchli sharoitlarda ham о‘z xalqining
vakili ekanligini sir tutmaganlar. Mamlakat shovinistik doiralarining yeri xalq
vakillariga ishonmaganligi mana shundan kelib chiqqan. Bu narsa SSSR rahbariyati,
markazning О‘zbekistonga, uning vakillariga munosabatini, ularni parchalash,
yakkalab tahqirlash va ruhsizlantirish xatti-harakatini belgiladi. Respublikadagi
markaz vakillari bu yо‘lga qat’iy amal qiladilar. 20-30 yillarda О‘zbekistonda
iqtisodiyot va madaniy hayot sohalarida ijobiy ishlar qilingan, bu nishlarni albatta
keng xalq ommasi, milliy yetakchilar, ziyolilarning yaratuvchilik mehnati va
faoliyatisiz tasavvur qilib bо‘lmaydi. Shu davrning о‘zida totalіtar tuzum odamlar
boshiga, jumladan dexqonlar, milliy ziyolilar, hunarmandlar boshiga kulfatlar
yog‘dirgan chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Paxta yakka hokimligini amalga
oshirish, O’zbekistonn xom ashyo manbaіga aylantirish jadal olib borildi, qatagonlar
begunoh odamlar yostig‘i quritdi, ularning kо‘plarni qamoq jazosiga mahkum etildi.
Shunday murakkab va og‘ir sharoitlarda ham xalq, uning asil farzandlari
O’zbekistonning yorug‘ kelajagiga, asriy qadriyatlarimizga umid va sodiqlik
kayfiyatlarini yо‘qotmadilar1.
F. Xо‘jayev ijtimoiy munosabatlar, davlat siyosatining asosiy mezoni ma’lum
bir sinf emas, balki xalq ommasi, uning manfaatlari, umid-orzu va intilishlari deb
tushungan, hukumat, ijtimoiy tashkilotlar faolyatni, rо‘y berib turgan voqealarga shu
asosda munosabat bildirgan, о‘z faoliyatini ezgulikka, iloji boricha noxush holar
oldini olishga qaratgan. O’zbekiston hukumati raisi sifatida faoliyatining boshidan
respublika, uning xalq manfaatlari, uning mustaqilligi yо‘lini kо‘rgan. 1925 yilning
1 Ўзбекистоннинг янги тарихи., II – китоб., Ўзбекистон Совет мустамлакчилик даврида. Тошкент., “Шарқ”.,
2000. 169-б
11
noyabr oyida bо‘lib о‘tgan O’zkompartіya I syezdida qilgan «Xо‘jalik qurilishi
tо‘g‘risida»gi ma’ruzasida paxtachilikning jadal sur’atlar bilan kengaytirilishi
dehqonlarni ittifoqdan g‘alla va sanoat motlarni keltirilishiga qaram qilib qо‘yadi,
lekin agar ittifoqda qurg‘oqchilik bо‘lsa yoki temir yо‘l ishida biron bir kamchilik
rо‘y bersa, unda jiddiy xalokat kelib chiqadi.
О‘zbekiston qishloq xо‘jaligi tо‘la-tо‘kis paxta narxiga, ittifoq sanoat mollari,
undagi g‘alla hosiliga bog‘liq bо‘lib qolmasligi kerak, degan fikrni dadil aytgan.
F.Xо‘jayev nafaqat bir marta, balki bir necha marta о‘z fikrlarini baralla bayon
etgan. Markaz va О‘rta Osiyo byurosining О‘zbekistonda amalga oshirgan qator
tadbirlarini jiddiy tanqid qilgan hamda masalani hal qilishning anchayish maqbul
yо‘llarini о‘rtaga tashlagan, kechgan jarayonlarni chuqur mushohada etgan. 1925
yilning kuzida xalq komissarlari va boshqa rahbarlardan iborat qator xodimlar (18
lar guruhi) O’zbekistonda faoliyat kо‘rsatish sharoitlaridan norozi bо‘lib bayonot
e’lon qiladilar. F. Xо‘jayev bundan xabardor bо‘lib, О‘rta Osiyo byurosiga
tushuntirish xati yozgan, xatda kadrlar siyosati notо‘g‘ri olib borilgani tо‘g‘risida
bir necha bor gapirganini, 18 larning bayonoti xam kadrlar siyosatidan norozilik
tufayli kelib chіqqanini uqtirgan.
Muxim tomoni shundaki, gurux ishtirokchilari qattiq ta’qib qilinganiga
qaramasdan F. Xо‘jayev ularga xayrixoh bо‘lganini inkor qilgan emas. 1929 yilda
F. Xо‘jayev O’rta Osiyo respublikalari federatsiyasi tashkil qilish hamda kompartiya
O’rta Osiyo byurosini tugatib, uning о‘rniga о‘lkaning saylab qо‘yiladigan partiya
organini tuzish taklifini qо‘llab chiqdi. Mavjud bо‘lgan «murakkab siyosiy va
xо‘jalik muammolari, jiddiy qiyinchiliklar» bu choralari amalga oshirilishi talab
qiladi deb uqtirdi. Bu talablar О‘zkompartіya V syezdi qarorlarida ham о‘z aksini
topdi, lekin markaz ularni rad qildi.
O’zbekistonda mavjud bо‘lgan murakkab ijtimoiy-siyosiy muammolar va
jiddiіі qiynіnchiliklar, markaz kо‘rsatmalari asosida zо‘rlik va tazyiq yо‘llari bilan
amalga oshirilgan о‘zgarishlar о‘ta sinfiylik siyosatini amalga oshirilishi va mahalliy
sharoitlarni inkor qilish natijalari bо‘ldi. F. Xо‘jayev о‘n minglab dehqon
oilalarining quloqlar deb uzoq о‘lkalarga badarg‘a qilshiga, aholining katta qismiga
12
dushmantar deb munosabatda bо‘lishga qat’iy e’tiroz bildirdi. Uning fikricha
respublika qishloq xо‘jaligini yangicha tashkil qilish, ijtimoiy munosabatlarni
tekislashtirishning maqbut tarzi — bu aholi asosiy qatlamlari manfaatlarini nazarda
tutib puxta tayyorgarlik kо‘rish yо‘li bilan islohotlarni amalga oshirish edi. Afsuski
bu qarash va mulohazalar inobatga olinmadi.
1929 yildan boshlab paxta maydonini uch marta kо‘paytirishga kirishgani
dehqonchilik qiyin axvolga solib qо‘ydi, natijada uning maxsu, jiddiy kamayib
bordi. F. Xо‘jayev xalq xо‘jaligida moddiy manfaatdorlik tamoyiliga amal qish va
mehnat unumdorliginnil oshirish lozim. Paxta yakkahokimligini ta’minlash, ijtimoiy
xayotga sinfiylik singdirish maqsadida О‘zbekistonda chorvachilik paxta uchun
zararli, guruch bu kuloqlar yemіnshin kabi asossiz g‘oyalar tarqatdi. F. Xо‘jayev
bunday safsatalar g‘azamislik oqibati va zararli deb, ularni qat’iy fosh qildi. Yana
chorvachilik masalasiga qaytib eng muhimi chо‘poning ijtimoiy ehtiyojlarini
qondirish, dedi. О‘zbekiston dehqonchiligining eng jiddiy kamchikni dexkonlar
tajarіbasi inkor qilishdir, biz dehqon tajribasini va fanini uyg‘unlashtirishimiz kerak,
deb alohida uqtirib о‘tdi.
Jamoalashtirish kompaniyasi boshlab yuborilgan paytda F. Xо‘jayev hali
ma’lum muddat davomida yakka xo’jaliklar mahsulot yetkazish bо‘yicha
ahamiyatlarini yо‘qotmaydilar va davlat zaruriyat yuzasidan yakka xo’jaliklar bilan
munosabatda bо‘ladi. Shuning uchun bu xо‘jaliklarning unumdorligini oshirish
choralarini kо‘rish va ular о‘rtasida tushuntirish ishlari olib borish lozim, deb chiqdi.
U dehqonga nisbatan ma’muriy tazyiq kо‘rsatish emas, tushuntirish ishi olib borish
tarafdori edi. U qishloq ishlab chiqarishi asosan о‘rta xo1 dehqon xо‘jaliklariga
tayanib turganini kо‘p marta takror aytgan, lekin uning 1928 yilning yozida e’trof
etishicha qator joylarda о‘rta hol dehqonga nisbatan ma’muriyatchilik ta’siri
kо‘rsatilgan. Ma’muriyatchilikka nisbatan salbiy munosabat davom ettirgaіі,
yig‘inlarda gapirgan, unga barham berishga intilgan. 1931 yilning fevralida bo’lіb
о‘tgan О‘zbekiston sovetlarining IV syezdida u о‘zining bu masalaga qarashni jiddiy
bayon qiladi: «Jamoa (kolxoz) ga yо‘l tutgan ekanmiz, kambag‘al о‘rta hol yakka
xо‘jaliklarni unutmasligimiz kerak, ma’muriyatchilik qilish darkor emas, bizning
13
rejalarimiz yuqoridan amalga oshirilmasdan, balki omma orasida muhokama qilinin
zarur»1.
О‘zbek dehqoning boshiga og‘ir ishlar tushrailda F. Xо‘jayev zо‘rlik bilan
jamoalashtirishni, minglab zaxmatkash dexqolarni quloqlashtirib, ularning insoniy
haq-huquqlari oyoqostі qilinganіі qoraladi, qishloqda rivojlanishning ma’rifiy-
sivіlizatsion yо‘lnalish qо‘llab quvvatladi. U mehnatni yangi texnologiya hamda
usullarga asoslanib tashkil qilish tarafdori edi. Ishchining yuqori kо‘rsatkichlarga
erishishi faqatgina son kо‘rsatkichi bо‘lmasdan, bastki mehnat unumdorligining
oshib borishi natijasi bо‘lishi lozim edi. Ishchilar о‘rtasida avj oldirib borilgan
kompaniyalarga, masalan, zarbdorlar harakatії, staxanovchilar xarakatiga shu
mezon bilan baho berganі, «О‘zbekistong sanoatning vazifalarni» maqolasida (1933
yil, fevra.1) «Sotsalistik musobaqa va zarbdorlar harakatini xо‘ja ko’rsinga emas,
balki haqiqiy kengaytirish kerak», deb yozgan. Qalbaki zarbdorlar bо‘lgan singari
ba’zi joylarda qalbaki staxanovchilar paydo bо‘lganni jiddiy tanqid ostiga olgan
(1936 yi.1, mart). 20—30 yillarda О‘zbekistonda xunarmandlar sonjihatidan
anchagina salmoq edi.
Shuning uchun F. Xо‘jasv bu ijtimoiy tabaqaga alohida ahamiyat berdi, ular
faoliyati uchun sharoit yaratish muhimligini ta’kidladi. Usha davrda iste’mol mollari
taqchinligi tufayli xunarmandlar tо‘g‘risida bir qator qarorlar kabul qilingani, chora-
tadbirlar belgilangan edi. Biroq F. Xо‘jayevning 1928 yil yozida e’tirof etishicha,
bu qarorlar bajarilmagan. Buning ustiga ustak hunarmandlarga nisbatan tazyiq
kо‘rsatilgan va F. Xо‘jayev «Marg‘ilonda, Buxoroda va qator boshka rayonlarda
hunarmandlarning shikoyatlari nihoyatda, kо‘payib ketgannin» ochiq aytgan, ular
haq ekanligini qayd qilgan. F. Xо‘jayev O’zbekiston respublikasida barqarorlik
о‘rnatilishi, unda yashagan xalqlar teng huquqlіі, qardosh va totuv bо‘lishlarini
istagan hamda о‘z faomіyati davomida shu u.zug‘ maqsadga intilgan. Shu Sіtlan
birga u о‘z vatanі — O’zbekistonning shon-shuxratni, obrо‘sini tushirish yо‘lida
bо‘lgan ishlarga qat’iy zarba bergan, bunday g‘alamisliklarni fosh qilgan, respublika
1 Зиёева. Д – Туркистон миллий озодлик ҳаракати. Тошкент., 2000. 137-б
14
salohiyatini kо‘tarishga о‘z hissasini qо‘shgan1.
Gap shundaki, 20-yillar, hatto 30-yillar boshlarida ba’zi doirastar O’zbekiston
zamni qashshoq, unda mineral qazilmalar, yо‘q, О‘rta Osiyoning ob-havo sharoitida
yirik sanoat rivojlanishi mumkin emas, Toshkentning eski shaharida sanoat
korxonalari qurishi mumkin emas, sara aholi sanoat korxonalarida mehnat qilishga
moslashmagan singari bо‘hton gaplarni, mish-mishlarni tarqatganlar. F. Xо‘jayev
bu gaplar bо‘hton ekanligini aytgan va ularga qarshi chiqqan. Achinarli joyi
shundaki, ma’lum davrda markaz nomi bunday g‘arazli aqidalarga amal qilialadi.
1931 yil boshida qilgan ma’ruzasida F. Xо‘jasi shunday jiddiyi narsalarga e’tiborni
qaratadi: 1929 yil о‘rtalaridan Toshkentning eski shaxarіda bironta ham sanoat
korxonasi qurilmagan. Garcha, bu davrda Toshkentda kо‘pgina korxonalar qurilgan
bо‘lsada kolonizator-otimlardan iborat komissiya eskі shaharda havo buzilgan va
shuning uchun u yerda sallesti vіktantrish mumkin emas, deb da’vo qilgan.
Bu boyliklr izlash, shu asosda respublikada ishlab chiqarish kuchlari
rivojlantirish, yangi-yangi sanoat tarmoqlarni vujudga keltіrish, birinchi navbatda,
O’zbekiston axolising turmush darajasini kо‘tarishga, uning salohiyatini
kuchaytirishga yordam beradi, deb umid qilgan. Bu sohastardagi rejastarі amalga
oshirishga о‘z hissasini qо‘shib borgan. Uning tashabbusi bilan respublika hukumati
1936 yil kuzida quyidagilarni amalga oshirish bо‘yilcha markaziy hukumatga yozma
ma’ruzalar bilan murojaat qilgan: Quvasoy GREStini qurish; Toshkent shahrіna
elektr quvvati bilan ta’minlash uchun Oqtepa GESini qurish; Respublikada tuz
sanoatini rivojlantirish; Toshkentda akademik teatrni qurish uchun 3 mln sо‘m
ajratish; «О‘zbekfilm» uchun ovoz yozadigan «Kinal» apparatnnі yuborish va
hokazo. Bular O’zbekniston, uning xalqi, madaniyati extiyojlaridan kelib chiqqan
talablar edi, albatta.
F. Xо‘jayev ilgari surgan, leki ma’lum sabablarga kо‘ra uning saylanma
asarlari matildan tushirib qoldirilgan ravshan va dadrnі aytilgan yana bir fikrga
murojaat qilamiz. U jiddiy mas’uliyat va kuyunchaklik bilan shunday degan edi:
1 To’rayev. X – Buxoro tarixi. (O’quv qo’llanma)., Buxoro. 2020. 127-b
15
«Bizga umuman kadrlar emas, balki birinchi navbatda milliy о‘zbek kadrlari kerak,
chunki busiz biz sovetlar apparatinі millіlashtira olmaymiz, milliy proletar qadrlarni
vujudga keltira olmaymiz, kolxoz xо‘jaligini qayta tashkil qilish muammosiga
yaqinlasha olmaymiz. Qotonizatorlik unsurlari kuchliroq bо‘lgan sovet organlarida
yeri millat vakillarining о‘sishni qiyinroq, texnіkumlarda, rabfaktarda, іshchi
unversitetlarida, pedvuzlarda о‘zbeklar salmog‘i katta emas. Bular juda qoniqarsiz,
eng past, sharmandali raqamtar». Bunday otashin sо‘zlarni faqat xavfu xatarni
pisand qilmasdan el-yurtiga butun vujudi bilan berilib xizmat qilgan о‘z xalqining
asiz farzandigina aytishi mumkin edi. Shu о‘rinda ba’zi mulohazalar kelib chiqadi.
20— 30 yillarda О‘zbekistonda qator о‘zgarishlar rо‘y bergan, katta qurilishlar,
maorif-madaniyat sohalaridagi ishlar rejalashtirilgan va boshlab yuborilgan.
Bas, nechun F. Xо‘jayev ijtimoiy-siyosiy qarashlarida, bayon qilgan fikrlari
va tevarak-atrof voqealariga munosabatlarida qanoatsizlik va tanqidiy qarash ancha
ustuіn va belgіlovchi о‘rin tutgan. Nazarimizda, F. Xо‘jayev ijtmoiy-siyosiy
qarashlarning mohiyati uning о‘z xalqi bilan birdamligidan kelib chiqqan, shu asosiy
omil bilan belgilangan. O’zbekistonda amalga oshirilgan siyosat, amalga oshirib
borilgan asosiy, fundamental о‘zgarishlar, tadbirlar xalq ommasi va uning
namoyandalari munosabatlarini hisobga olmasdan ma’muriy yо‘l bilan о‘tkazilgan,
aholining ma’lum qismiga nisbatan tazyiq, qatag‘onlar amalga oshirilgan, ahonіng
faol qismi kо‘rsatmalarni bajaruvchilar darajasiga tushirib qо‘yishgan.
Bularning barchasi odamlarning bir qismida xafsalasizlik, ikkinchi bir
qismida esa tanqidiy qarashtar, hatto oppozitsiya kо‘rinishlarinіn keltirib chiqarishі
tabiiy ho1 edi. F. Xо‘jayevning siyosiy va ijtimoiy qarashlari ma’lum darajada
obyektiv omillar og‘ushida bо‘lrali, shulardan kelib chiqib, u о‘z xatti-harakatlarini
belgilagan. Bunga qо‘shimcha F. Xо‘jayev garch о‘z qobiіyati, butun aq1-idrokini
murakkab sharoitlarda ham О‘zbekistonga, yillig xaqinga astoydil xizmat qilishga
qaratgan bо‘lsa-da, respublikada mavjud bо‘lgan cheksiz va boy imkoniyatlar
rо‘yobga chaqmaganidan va tо‘laligncha xalq manfaatlari uchun xizmat
qilmaganidan aziyat chekkan. Mamlakatda sinfiylik siyosatining amalga oshirilnin,
siyosiy boshqarma, Davlat xavfsizligi organlarіnіng kengayib borgan harakatlari,
16
totalitar tuzumning о‘rnatilshіni, mash’um shaxsga sig‘inishning tarkib topib
borgani tо‘grisida gapirish qat’iy man qilgan — buning imkoniyati yо‘q ednі, F.
Xо‘jayev bunday о‘ta salbiy xolarning jamiyatda sodir bо‘lib turgan kо‘rinishlarini,
ularning xavfi oqibatlarga olib borgashini, keng xalq ommasi, davlat jiddiy va
kо‘pincha halokatli zarar kо‘rganini gapirgan, ularni qat’iy qopalagaii,
quyuqlashgan qora bulutlarni tarkatib yuborish ustida mushohada qilgan, qо‘lidan
ketguncha shu yо‘nalishda xarakat qilgan. U snifiylik siyosatini asosida maktablar
va boshqa о‘quv yurtlaridan yoshlari «sinfiy unsurga aloqador» deb haydalishni
davlat va jamiyat manfaatlariga zid, zararli, deb chiqqan1.
О‘zbekiston sovetlarning II syezdinda shu tо‘g‘rida gapirib maktab о‘quvchisi
yokі talabani 7-8 yil о‘qitish uchun davlat kо‘pgina mablag‘ sarf qilgani. Agar bola
tuzumga qarshi chiqmagan bо‘lsa, bitirish oldidan uni haydashaga idroklanіsh emas,
deb ta’kidlagan. «Shuni nazarda tutish kerakki, — degan edi F. Xо‘jayev,- bizda
madaniy kuchlarga talab katta, fan-texnika; ega chiqarailgan odamlar bizga kerak.
Chistka qilish kerak, ammo kіmni chistka qishni bіlish kerak. Kompartiya yakka
xukmronligi sovetlar, kasabasoyuzlar, boshqa ijtimoiy tashkilotlar faoliyatini
cheklab, ularni buyruq va topshiriqlarni bajaruvchi vositaga aylantirgan.
F. Xо‘jayev hokimiyat organi sifatida sovetlar, ayniqsa mahalliy sovetlar,
ularning ijroiya qismlari о‘z salohiyatlarini amalda tadbiq eta olmaganlarini va
buning asosiy sabablarini qayta-qayta gapirgan. Uning fikricha (1932 yil, iyun)
qishloq sovetlarі «faoliyatida ishlab chiqarish masalalarі, sug‘oriladigan suvini
taqsimlash va shu kabilar markaziy о‘rinda bо‘lgandagina», ular qishloqda tо‘laqon
xо‘jayin bо‘lishlari mumkin edi. F. Xо‘jayev sovetlar faoliyatini kо‘tarish
yо‘lllaridan muhimi respublika rahbariyatining ularga yaqin bо‘lishi, deb bilgan,
sovetlar ishlari bilan borib tanishgan, ularga amaliy yordam berganі, tegishli
xulosalar chiqargan.
Masalan, 1933 yilda uning ishtirokida ikkita rayonlararo qishloq sovetlari
1 Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi. Toshkent., “Tamaddun”., 2022. 71-72-b
17
raislarining kengashlari о‘tkazilgan: Qarshi, G‘uzor rayonlarі bо‘yicha Qarshi
shahrida: Shahrisabz, Yakkabog‘, Chiroqchi rayonlari bо‘yicha Shaxrisabzda. Bu
kengashlar mazmunini batafsil tahlil qilingan aholi, uning vakillari bilan joylarda
muloqotda bо‘lishі, ular fikr-mulohazalari bilan о‘rtoqlashish rahbar xodimlar
faoliyati uchun juda zarur va muhim, degan xulosan yana bir bor takrorlagan. Va о‘z
navbatida mahalliy hokimiyatning samarali faoliyatini - jamiyat ma’muriyati, aholi
obodonchiligining bosh mezoni, deb bilgan.
F. Xӱjayev mahalliy hokimiyat masalasi bilan qonunchitik, huquqbuzarlik
masalasi о‘rtasidagi bog‘liqlikni, revolyusion qonunchilik yaxshi amalga
oshirilmoqda, degan da’volar xato, notо‘g‘ri ekanligini kо‘rsatadi. Chunonchi, 1934
— 1935 yillarda «Karmana va boshqa rayonlarda soliq solish ish bо‘yicha sovetlar
xodimlari sud qilingan». Bular huquqbuzarlikning о‘zі, deb ta’kidlaydi. Mash’um
1937 yil qatag‘onlari ancha oldigan boshlanib ketgan. F. Xо‘jayev tobora kengayib
borganі qonunbuzarliklarga befarq qarab turgan emas, ularning oldini olish
kerakligini qayta-qayta takrorlagan, shunga da’vat qilgan. 1936 yil yanvar oyida
О‘zkompartiya Plenumida «bizda qonunlarga yetarli ahamiyat berilmayapti», deb
о‘zi qatnashgan voqeani gapirgan: Rometan rayon paxta punktiga kelib, unda 14
kishing qamalganini va ularni boshqalarga ibrat bо‘lsin uchun sud qilmoqchi
bо‘lganlarini kо‘rgan. O’zi, raykompartiya sekretarin va opersektor boshlig‘i
uyushtirgan 5 daqiqalik sо‘roq bu odamlarning batamom gunohsiz ekanini
kо‘rsatgan va ular ozod qilib yuborilgan. Lekin qatag‘onlarning shiddati oshib
borgan va tez orada F. Xо‘jayevni ham ajal girdobiga tortgan. F. Xо‘jayevning
ijtimoiy-siyosiy qarashlarini sermazmun va kо‘p qirraligi bilan ajratib turadi. U
O’zbekistonda rо‘y bergan va kechgan asosiy, uzviy voqealar, jarayonlar,
muammolar tо‘g‘risida о‘ylagan, munosabatin bildirgan. Uning fikr-mulohazalari,
faoliyati va іlgari surgan g‘oyalari el-yurt manfaatlari, osoyishtaligin, O’zbekiston
istiqlol, orzu va umidlari bilan yо‘g‘rilgan. Uning dunyoqarashining dastlabki
bosqichi Liberal islohotchilikka xos bо‘lib, keyingi rivojlanib borish jarayonida
bolshevizm pardasi bilan o’ralgan, lekin mazmun-mohiyati bilan millatparvarlikdan
iborat edi.
18
F. Xо‘jayev hayratomuz izchillik bilan о‘z xalqining, vatani –
O’zbekistonning farzandi ekanligini unutmadi, u milliy davlatchiligimizning tarixiy
ildizlarini, sharqona gumanizm an’analarini, islom dinі, uning axloqiy, tarbiyaviy
rostini va boshqa milliy qadriyatlarimizninig. Іstlarcha inkorqilish pozitsiyasida bir
lahza bо‘lsa ham turgan emas. Butun faoliyati davomida O’zbekistonning istiqboli
va istiqbolni bu — milliylik bilan zamonaning ilg‘or sivilizatsiyasini
mujassamlashtirib borish yо‘li, deb tasavvur qildi. F. Xо‘jayevning respublika
voqealigini tahlil qilishi, kuzatishi, xulosalari va umumtantirishlari ilmiy-nazariy
jixatdan chuqur, siyosiy-ijtimonі tomondan puxta asoslangan. Shuning uchun ham
katta ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘ldi va shunday bо‘lib kelmoqda.
Atoqli, ardoqli milliy yetakchi tarimіz, shu qatorda F. Xо‘jayevning xalq baxt-
saodatni tarannum qilishlari avlodlar bag‘rida istiqlol qо‘rining saqlanib qolishiga
kо‘maklashgan.
Mustaqil О‘zbekistonning istiqlol, buyuk kelajak tomon komil ishonch bilan
harakat qilishida ular doimo biz bilan birga, Xalqimiz ota-bobolarining xizmatlarini
aslo unutmaydi.
19
2. Fayzulla Xo’jayev va Jadidlar o’rtasidagi munosabat
O’zbekiston tarixining shunlay ajoyib sahifalari borki, ular uzoq vaqtlar
mobaynida unutib, yohud kommunistіk mafkura akidalariga moslashі menіsh uchun
notо‘g‘ri talqin etib kelindi. Jaddizm tarixi ana shular jumlasidan bо‘lib, faqatgina
yangi davr — mustaqillik davriga kelib xolisona tahlil qilishga muvaffaq bо‘ldi.
Ma’lumki, jadidchilik Markaziy Osiyo qit’asida Osiyo va Yevropadagi ilg‘or
islohotlar oqimi ta’siri ostida XIX asr oxirі — XX asr boshlarida vujudga keldi va
taraqqiyotda burilish bosqichini belgilab berdi1.
Milliy ziyolilar, ilg‘or taraqqiyparvar kuchlar Rossiyaga yarim qaram bо‘lgan
1 Ражабов. Қ, Хайдаров. М – Туркистон тарихи., Тошкент. “Университетъ. 2002. 36-б
20
Buxoro va Xiva xonliklaridagi inqirozli ahvolii, bu о‘lkalarning umumjahon
taraqqiyotidan tobora ortda qolayotganini, mahalliy axolining erk uchun olib borgan
kurashlarining bostiritish sabablarini chuqur anglab yetdilar. Bu esa ularning ongida
jamiyatni isloh etish g‘oyalarini uyg‘otdi, busiz taraqqiyotin tasavvur xam etib
bо‘lmas edi. Vatanimizda bu islohotchilik harakati tarixiy jihatdan qiyin va
murakkab yо‘lni bosib о‘tdi. Jadidchilik turli mamlakatlardagi islohotchilik
harakatning falsafiy tajribasni tanlab oldi va unin milliy asosda qayta ishlab
chiqishga intildi.
Mustamlakachilikka qarshi kurashning asosiy g‘oyasi ana shu murakkab
yо‘lda shakllanib yetildiki, uni biz bugungi kunda amalga oshirilayotgan ishlarning
g‘oyaviy nishonasi, keng miqyosdagi islohotlarning asosi sifatida baholashimiz
mumkin. Markaziy Osiyoda jadidchilik serqirra bо‘ldi. Uning asosiy oqimlaridan
biri Buxoro jadidchiligi edi. Buxoro jadidchiligi о‘z rivojlanish xususiyatiga ega
bо‘lib, u amirlikdagi iqtisodiy, siyosiy hamda jamіnyatning axloqiy ahvoli bilan
bog‘liq edi. Buxoro jadidchiligida F. Xо‘jayev va uning maslakdoshlari markaziy
о‘rinni egallard. F. Xо‘jayev jadidchilikdek noyob tarixiy hodisaga aloqadorligi
tufayli u bir necha о‘nlar davomida, xatto turg‘unlik yo’larida ham e’tibordan chetda
qolmadi. F. Xо‘jayevning Buxoro jadidchiligi tarixiga doir asari nafaqat
О‘zbekistonda, balki jahon tarixshunosligida ham bebaho xazina xisoblanadi.
F. Xо‘jayev sо‘zlari bilan aytganda «muxolif ziyolilar tо‘dasi» say harakati
bilan boshlangan jarayon qay tariqa «Milliy taraqqiyot harakati»ga aylandi. Bu
tarixiy savolga F. Xо‘jayev о‘z maqolalari va «Buxoro Inqilobining tarixiga
materiallar» (1926) asarida javob beradi. Eng avvalo bu asarning yozilish va qayta
chop etilish tarixiga murojaat etatlik. Chunki bu ham 20—30 yillardagi ijtimoiy-
siyosiy muhit va hukmron tizimining ilmiy tafakkurga ta’siri haqida ma’lumot
beruvchi bir tarxdir. Jadidchilikka, u g mamlakat ijtoy-siyosiy taraqqiyoti ta’siriga
baho bor. F. Xо‘jayevning «Jadidlar» nomi bilan chop etilgan maqolasida berilgan
edi. Bu maqolada Sharq musulmon davlatlardag: jadidchilikning umumiy tavsifi va
uning Buxoro jadidchiligining yuzaga kelishiga ta’sir kо‘rsatib berilgan edi. Bu
о‘rinda u Turkiya, Eron, Afgonistonda bо‘lib о‘tgan inqiloblarga, Millіy-ozodlik
21
xarakatlarіga, Rossiyadagi 1905 yilgi qо‘zg‘oloning ta’siriga, Buxorodagi
jadidlarning islohot g‘oyalarini uyg‘otgan ichki turg‘un ijtimoiy-iqtisodiy ahvolga
tо‘xtalib о‘tadi. Maqola mualliflari xar qanday g‘oyaviy ta’sir xoli bо‘lib, jadidlarga
ijtimoiy ta’rif berishga, ularning dasturi va ijtimoiy tarkibini tahlil etishga hoyatda
xolisona yondoshadi. U jadidchilikning davriy chegaralarini aniq kо‘rsatib beradi.
F. Xо‘jayev fikricha jadidchilik yosh buxorotiklar partiyasi tashkil topishi bilan
tugaydi. Yosh buxoroliklar partiyasi dasturi jadidlarning radikal maqsadlaridan farq
qilib, о‘z oldiga amirni ag‘darish va Buxoroda inqilob qilish vazifasini qо‘ygan edi,
degan fikrnії bitdiradi. Lekin, F. Xо‘jayev «Buxoro inqilobining tarixiga
materiallar» asarida bu masalaga boshqacha yondashib jadidchilikni yosh
buxoroliklar tarixining ajralmas qismi, asosi sifatida yoritadi.
F.
Xо‘jayev
«Buxoro
inqilobining
tarixiga
materiallar»
asarida
jadidchilikning ichki rivojlanishini, uning boshqa mamlakatlarda ozodlik uchun olib
borilgax kurashlar bilan aloqasini hamda taraqqiyot bosqichlarini kо‘rsatib beradi.
Rus va о‘zbek tillarida chop etilgan bu asar jamoatchilik tomonidan qizg‘in kutib
olindi va tezda sotilib ketdi. Jadidlar haqidagi tasavvurlar hali ham kishilar
xotirasida yaxshi saqlangan, jadidlar esa Sovet hokimiyatin о‘rnatilib bо‘lgan bu
davrda о‘lkada omma о‘rtasida ma’rifat va ta’lim ish.tarini rivojlantirish yо‘lida bor
kuchlarini sarflamoqda edilar. Aniq dalillar, ilmiy tahlil asosida yozilgan bu asardagi
inkor etib bо‘lmaydigan ma’lumotlarning qayd etilishi xukumat dopratarini
tashvishga solib qо‘ydi. Totalitar rejіm tobora barqarorlashib borayotgan bir
sharoitda, hukumat doiralari tomondan «Jadidchilikni ulug‘lash bolshevizmni urish»
deb qabul qilindi. Matbuotda О‘rta Osiyo Kommunistik Universitetі kafedra mudiri
Galuzoning G. Turkestanskiy taxallusi ostida chop etilgan makopasida unga
shunday ayb qо‘yildi. Bu taqriz yuqoridan berilgan buyurtma asosida yozilgan edi.
Bu F. Xо‘jayevnі ta’qib qilish kompaniyasining debochasi edi. U darxol
VKP(b) MK O’rta Osiyo byurosi va O’ZKP(b) MK ning majlisiga chaqiritib,
majlisda bu yuzasidan muhokama о‘tkazildi. F. Xо‘jayevning xatolari, uning
jadidchilikka munosabati masalasi О‘zbekiston syezdida ham kо‘tarildi. F. Xо‘jayev
G. Turkestanskiy tomonidan qabul qilindi tanqidga nisbatan bergan atroflicha
22
javobida u qisman tan olganini bildirsa ham unga qarshi guruhvozlik tо‘xtamadi. G.
Turkestanskiy (P. Galuzo) bu bilan kifoyalanib qolmay alohida jadidchilikka
bag‘ishlangan ikkita taqrizdan iborat risola chop etadi.
Undagi taqrizlarni biri «O’rta Osiyoda inqilobnіy harakat ocherklari» nomli
tо‘plamda chop etilgan. F. Xо‘jayev maqolasiga va jadidchilik haqida YE.
Fyodorov, T. Risqulov va S. Giburglar tomonidan bildirilgan qarashlarga, ikkinchisi
esa F. Xо‘jayevning ikkinchi kitobiga bag‘ishlangan edi. F. Xо‘jayevning
millatchitik xarakteridagi g‘oyaviy xatolarining tanqidiga qо‘shіlgan sо‘nggi hissa
VKP (b) MK O’rta Osiyo byurosi kotibi Y. K. Baumanning Toshkent shahar partiya
anjumanida (1932) sо‘zlagan nutqi bо‘ldi. F. Xо‘jayevni tanqid qilish olti yil davom
etdi. U asarni qayta ishlashga majbur bо‘ldi va asar о‘zgartirishlar bilan 1932 yilda
chop etildi. F. Xо‘jayev asarg kirish qismini va xulosasi qayta ishladi va unga
Buxoro Xalq Sovet Respublikasidagi axvol hamda О‘rta Osiyoda milliy-ozodlik
chegaralari masalalarini kiritdi. Natijada jadidchilik quyidagicha bolshevikcha baho
oldі: jadidtarning xizmatlari bor, biroq ular aksi inqilobchі boylar va quloqlarning
pozitsiyasini egallab «kapitalning sodiq malaylari bо‘lib qoldilar»1.
F. Xо‘jayev xusosan о‘zgartirsada, asosiy mohiyatni saqlab qolishga uringan.
Asarning birinchi nashri 60 yildan ortiq davr mobaynida kutubxonalarning maxsus
bо‘limlarda saqlanib, keng kitobxonlar ommasiga tavsiya etish taqiqlangan.
Bugungi kunda bu asar mamlakatdagi ijtmoiy-siyosiy tafakkur hamda milliy
taraqqiyot uchun harakatlar tarixini о‘rganishda beqiyos ahamiyatga egadir. Uning
kimmati asar muallifi ham Sharq, ham Yevropa ta’limini otgan yuksak salohiyot
egasi bо‘lib va shu tufayl Buxoro turmushi va hayotning milliy an’anaviy va diniy
xususiyatlari belgilanadigan shart-sharoitlarni hisobga olgan holda Yevropacha
taraqqiyot - ning ustunligini anglab yetgan jadidlarni tо‘g‘ri tushungashi bilan
belgilanadi.
F. Xо‘jayev bu harakatning eng yosh a’zolaridan bо‘lib Moskvada о‘qishni
1 Алимова. Д масул мухарирлиги остида “Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида янги мулоҳазалар”.,
Бухоро инқилобининг тарихига материаллар. Тошкент., “Фан”., 1997. 49-б
23
tugatib, 1912 yilda Vataniga qaytib kelgach ish boshlaydi. U jadidchilikka bu
harakat ma’rifat maktablari va tо‘garaklaridan kuch ilg‘or tashkilotga aylanganda
kіrib ketdi. F. Xо‘jayev aholi о‘rtasida maorif bо‘yicha keng tashviqot yuritish bilan
ish boshlab tez orada jadidchilik sardorlaridan biri bо‘lib qoldi. U jadid
tashkilotining muntazam ravishda qayta saylanib turadigan Markaziy Komitetning
har bir tarkibiga kirgan. Safdoshlari unga ishonch bilan qarab, hurmat qilganlar va
qadrlaganlar. F. Xо‘jayev ikkinchi marotaba amir saroyiga yuborilgan delegatsiya
tarkibiga kiritilgani ham shundan dalolat beradi. Bu delegatsiyalar rus rezidenti va
amir bilan muzokara qilish uchun yuborilgan edi. Lekin F. Xо‘jayev о‘z faoliyatini
kamtarona baholab, jadidchilikning tashkil topishi va rivojlanishida A. Fitrat, Abdul
VohІd Burhonov, Muhiddin Rafaat, Musa Sandjonov, Usmon Xо‘jayev kabi
shaxslarning rolini yuqori baholaydi. U Buxorodagi jadidchilik tarixi xaqida yozish,
uzoq vaqt rejalashtirib yurga1n.
Uning bu maksadi amalga oshishi S. Ayniyning xotiralar kо‘rinishida
yozilgan «Buxoro Inqilobi tarixiga doir materіalalar» kitobi chop etilgach tezlashdi.
U muallifning ayrim qarashlarini ma’qul topmadi. F. Xо‘jayev bо‘lib о‘tgan ijtimoiy
tarіxiy voqealarni chuqur ilmiy asosda, xujjatlarni jalb etgan xolda yozish lozmligini
tushunib yetdi. U Sadriddin Ayniy asarini tarixiy psixologik esse sifatida yuqori
baholasada, undarіn jadidchilikni bolshevizm bilan bir qatorda uning ajralmas qismi
sifatida baholanishga qarshi edi. F. Xо‘jayev bolshevizmga til yog‘maslik qilmadi.
G. Turkestanskiy sо‘z: bilan aytganda о‘zining bu qarashtari bilan u
bolshevizm va jadidchilik о‘rtasiga aniq tо‘siq qо‘ydi. Haqiqatdan ham bolshevizm
jadidchilikdan maqsadi, moxiyati bilan tubdan farqlanar edi. Bu asarning
mazmunidan sezilib turadi. F. Xо‘jayev Buxoroda jadidchilikning yuzaga kelishiga
xonlikning iqtisodiy negizi, jamiyat taraqqiyotiga tо‘siq bо‘lib turgan «g‘ayritabiiy
va dahshatli tartibsizliklar» sabab bо‘lgan — degan fikrni bіldiradі. Ayni paytda
muallif Buxoro O’rta Osiyoning eng markazida, qadimiy savdo yо‘llarining
tutashgan yerida joylashganinі, aholining kо‘p qismi savodsiz bо‘lsada yuksak arab-
1 Зиёева. Д – Туркистон миллий озодлик ҳаракати. Тошкент., 2000. 138-б
24
fors madaniyatining izlari har qadamda uchrab turganini yaxshi tushunib yetgan.
Ana shuilday salbiy va ijobiy vaziyatlar uyg‘unlashib ketgan sharoitda Buxoro
amirligi jadidchilik vatani bо‘ldi. Har qancha ajablanarli bо‘lmasin F. Xо‘jayev
fikricha aynan shu sabablar bilan О‘rta Osiyoni banktar, dehqonlardan xom ashyo
sotib oluvchi savdo kontoralari qoplab olgan va О‘rta Osiyoga о‘z manufakturasi va
boshqa fabrikatlarini keltirayotgan rus kapitalizmi tobora kuchayib jamiyatning
ilg‘or qismini о‘ylantirib qо‘ygan va jadidchilikka sabab bо‘lgan. Buxorodagi
mavjud boshqaruv tizimi va iqtisodiyot sohasida о‘zgarishlar yuz berishi
Jamiyatning tadbirkor savdogar qismini og‘ir ahvolga sotib qо‘ygan.
Shu tufayli «jadidchilik savdogarlar sinfining ilg’or qism manfatining davom
etgan. Qishloq quloqlari, bir tabaqa nast turgan kichik yer egalari islohot ta’siriga
bern.madilar, chunki ular eng serhosil bо‘tgan yerlarga ega bо‘lib, iqtisodiy jihatdan
mustaqil va erkin edilar. Ularning ta’sirida bо‘lgan dehqonlar betaraf va sust
munosabatda edilar. «Jadidlarning kо‘pchiligi moddiy jihatdan о‘rta va kam
ta’minlangan ziyolilar va mayda burjua, diniy maktab talabalari, mayda amaldorlar
bо‘lib, ularda dо‘kondorlar bor edi, ular orasida yirik savdogar.tar ham bor edi.
Biroq ular kamchilikni tashkil etsa-da, tashkilotta о‘zlari faoliyat kо‘rsatmagan
bо‘lsalarda, moddiy jihatdan ular ta’minlanganlar. Masalan, Mulla Ikrom (Mulla
Ikrom о‘sha davrdagi Buxoro ahvolini tanqid ostiga olgan risolasi bilan yaxshi
tanish). Biroq partiya asosan shahar о‘rta hollari partiyasi edi», deb yozgan edin
F.Xо‘jayev.
Fikrimizcha F. Xо‘jayevning jadidchilikda savdogarlar xulosalari nihoyatda
tо‘g‘ri. Savdogarlar savdo kapіtalnni rivojlantirish uchun Buxoro taraqqiyotini
yevropalashtirsh va u yerda oddiy huquqiy normalarni qaror toptirish zarurligini
tushunar edilar. О‘sha davrdagi Buxoro amirligidagi ahvol bunday sharoit yaratib
bera olmas edi. Shuning uchun savdogarlar muhofazasiga moyil bо‘lib, jadidlar
harakatnіga qо‘shilib uni moddiy jihatdan qо’llab-quvvatlar edilar. Ular Kolesov
voqealaridan sо‘ng yuz bergan qatag‘onlardan qо‘rqib, amirga qarshi oshkora
kurashishga qarshi edilar. Chunki ular, F. Xо‘jayev iborasi bilan aytganda, bu
kurashda biror narsaga erishishdan kо‘ra kо‘proq yо‘qotishlari mumkin edi. «Ular
25
ommaviy xarakatdan chо‘chirdilar, biroq busiz inqilob muvaffaqiyat qozona olmas
edi.
Kapitan manfaatlariga zarar yetkazadigan umuman qо‘zg‘olon ularning
rejalariga kirmagan edi. Ular uchun qisman islohotlar yetarli bо‘lib, inqilob kerak
emas edi. Ularning jadidchilikdan ketishi tashkilotini anchagina tayanchdan mahrum
qilib, harakati susaytirdi. F. Xо‘jayevning fikricha, jadidchilik Buxoroda
Turkistonga qaraganda kechroq yuzaga ketgan bо‘lsada, jamoat hayotidagi og‘ir
muhit uning taraqqiyotini tezlashtirdi va bu harakat 1915 yitdan boshlab
madaniyatdan siyosatga qarab yо‘l tutdi. U Buxoro jadidlarining publitsistik va
badiiy asarlarida, xususan A. Fitrat (masalan, «Bayonoti sayyoxi hindi») asarlarida
kо‘zga tashlanadi. F. Xо‘jayevning Fitrat asarlari adabiy qimmatga ega bо‘lib
qolmay tashviqot uchun xam qimmatli edi degan fikriga qо‘shib, shuni qayd etish
lozimki, Turkiston jadidlarining, xususiy Bexbudiyning maqola va asarlarining
tanqidiy kuchi bundan kam emas edi. S. Ayniydan farq qilib, F. Xо‘jayev jadid
maktablarining siyosiy ahamiyatini kо‘rsatib о‘tad. Unіng fikricha bu maktablar
о‘quvchіlar sautarning ota-onalari orasida yangilikni targ‘ib qilish billan birga
hukumatga qarshi muxolif kayfiyating yuzaga ketishiga sabab bо‘lgan.
Tarixning kо‘rsatishicha, jadidchіlik harakatida orqaga qaytish yо‘q edi:
ma’rifatchink va tor doiradagi madaniylashtirishdan ish boshlab siyosiy harakatga
aylandi, о‘z oldiga jamiyatni va uni boshqarishni kayta qurishdek vazifalarni qо‘ydi.
Masalan, jadidchіlik Tataristonda «Musulmon ittifoqi», Turkistonіda «Shо‘roi
Islomiya» va boshqa partiyalarni, Buxoroda yosh buxoroliklar partiyasini yuzaga
keltirdi. Biroq siyosiy talablar shu partiyalar paydo bо‘lgandan keyingina qо‘yіla
boshlandi deb hisoblash xato bо‘lur edi. 1910 yil dan keyin jadidchilik harakati
tashkiliyі tus olgach, «jadidlarning eng ilg‘or qismi orzusida uning programma
maksimumida asosiy о‘rinі tutgan goya, Buxoroda g‘arb namunasida kapitalizm va
demokratiyani rivojlantirish edі». F. Xо‘jayevіshіg о‘zi ham bu g‘oyalarga xayrixoh
edi.
1926 yilda chop etilgan asarida bayon etilishicha, demokratiya va kapitalizm
birga tasavvur etishga о‘sha yillar vazііyati va ildiz olgan bolshevikcha tushunchalar
26
xatal bera olmagan. Jadid tashkilotlarining maqsadlari kengayib siyosiy tus
olganligining sababi ikkita edi: birinchidan 1914—1915 yillarda jadidchilik boshdan
kechirgan nikіroz, gazetalar va yangi usul maktablarining berkitilishi; hokimiyat
jadidlarining bіlmsizlik va g‘aflatga qarshi kurash faoliyatini kengaytirishga yо‘l
bermasligin jamiyatda hech qanday о‘zgarishlar bо‘lmasligini kо‘rsatdi;
ikkinchidan jadidchilik harakatiga xorijda о‘qib, chet eldagi milliy taraqqiyparvar
haraqattar tajribasini о‘rganib qaytgan buxoroliklar, yosh kuch oqimi ketib qо‘shitdi.
Ular madaniy.tashtirish doirasida cheklanib qolish bilan qoniqmay aniq siyosiy
vazifalar qо‘yishni talab qildilar. Soliqlarni kamaytirish, amaldorlar zulmini
cheklash, dehqonlar hayotini yengillashtirish shu talablar jumlasidan edi. Jadidlar
bir-biriga zid bо‘lgan ikki oqimga ajraldilar; eski jadidlar va Fitrat boshchiligidagi
yoshlar.
Natijada о‘zaro kelishmovchiliklar mavjud bо‘gan birlik yuzaga keladi. Bu
esa kelishib olinmagan xarakatlarga sabab bо‘ldi, amir manifestni qо‘llash uchun
о‘tkazilgan tinch namoyish quvg‘in etіldi va jadidlarga qarshi qatag‘onlar boshlandi.
F. Xо‘jayev ana shu sо‘l yoshlar guruhiga mansub bо‘lib, keyinchalik xam shu
pozitsiyada qotdi. U jadidlarning keksa avlodlaridan farq qilgan holda chiqishlar
taktikasini xato hisoblmas edi. S. Ayninіnіng fikricha «Fitrat va F. Xо‘jayev
boshchiligidagi sо‘z gurux uzoqni kо‘ra olmagan.angi va vaziyatni notо‘g‘ri
tushungan. Tigi tufaiilit jandtar guruhi tor-mor etild11». Yesh jadidlar vaKn.1.tariga
xurmat va xayrixohligimiz cheksiz bо‘lsada, shuni tan olish lozimki, keyingi
yillarning tarixiy voqealari shuni kо‘rsatadiki, Abdul Vohid Burxonov, Usmon
Xо‘jayev, Muhiddin Rafaat, Musa Saidjonov, S. Ayniy va boshqalar vaziyatni
tо‘g‘ri baxolaganlar, jadidchilar aholining asosiy ommasi о‘rtasida ta’sirga va
kuchga ega emas edilar. Omma konservativ ruhoniylar ta’siri ostida bо‘lib, istatgan
vaqtda uning da’vati bilan jadidlarga qarshi kо‘tarilishi mumkin edi. Shunday bо‘ldi
ham. Buni anglab yetgan «Katta avlod» jadidlar inqilobsiz, ayniqsa qonli
tо‘qnashuvlarsiz, asta-sekin, bosqichma-bosqich о‘tkazila digan islohotlar tarafdori
edilar. Aslida avvaliga manifestatsiya, keyin esa Kolesov voqealarining
tashabbuskorlari ham qurolli qо‘zg‘olondan qо‘rqlaydigan, inqilobiy kayfiyatdagi
27
sо‘l jadidlar edilar. Biroq sо‘l buxorochilar qiziqqon bо‘lsalarda, tashkilotni ajralib
ketishiga yо‘l qо‘ymaslikka harakat qildilar1.
Abdul Voxid Burhonovni tashkilot raisi sifatida qoldirdilar. Ular 1917 yil
martdagi amir qatag‘onidan sо‘ng ahvo1 keskin о‘zgarganni yaxshi anglab
borardilar. «Jadіdchilikning ijtimoiy bazasi toraydi, chunkіn savdogar vakillari ketib
qoldilar va ularning moddiy yordami ham tо‘xtadi. Mulkdorlar kurashdan
chetlashdilar. Sо‘l qanot markaziy о‘rinni egalladi. Tashkilotning bundan keyingi
kengayishi aholining mulksiz tabaqalari hisobiga bordi. Tashkilot zaiflashdi, uning
jamiyatga ma’naviy ta’siri ham ziflashdi», — deb yozgan edi F. Xо‘jayev. «Mulkdor
sif». G. Turkestanskiyning yuqorida qayd etilgan taqrizidagi tanqidning asosiy
mavzusi bо‘ldi. 1910-1917 yil.larda olib borilgan og‘ir mexnat, saboq-matonat va
qat’iylik natijasida jadidlar,F. Xо‘jayev iborasi bilan aytganda, «milliy inqilobiy
boshqarishga» qodir bо‘lgan yosh buxoroliklarning siyosiy partiyasiga aylandilar.
Bu paytda F. Xо‘jayev amirni ag‘darish va inqilobni amalga oshirishda yosh
buxoroliklar partiyasi «Sovet Toshkentn» yordamidan foydalanganiga samimiy
ishonar edi.
Bu masalada asosiy о‘rinni RKP (b) tutgani, yosh buxoroliklar esa Buxoroni
bosib olishda ularga qо‘shimcha vosita bо‘lgaіnni F. Xо‘jayev ancha kech tushundi,
Kolesov voqealarіning fojiali mohiyatini yaxshi ang.tadi. Turkiston ACCP Xks rapsi
Kolesovning Buxoroga 1918 yil martda qilgan yurishn mag‘lubiyat bilan tugagach,
1500 ta jadid va ularga xayrixohlar qirib tashlandi. 3000 ta turli millat vakillari
bо‘lgan begunoh kishilar amir uyushtirgan qirg‘in qurboni bо‘ldіlar. F. Xӱjayev
rо‘yirostlik bilan shunday deydі: «Men Markazі Komitet rahbarlaridan biri sifatida
Markaziy Komitetning Kolesov voqealarida yо‘l qо‘ygan xatolariga boshqalardan
kо‘ra
kо‘proq
javobgarman.
Men
endilikda
tushunishimcha
kamtarona
yutuqlarimizga berilib ketib, qurolli qо‘zg‘olon muvaffaqiyatli bо‘lishiga umid
qilganman».
Oradan
sakkiz
yil
о‘tgach,
F.
Xо‘jayev
О‘rta
Osiyoni
tо‘la
1 Ражабов. Қ – Файзулла Хўжаев. Тошкент., “Абу – Матбуот консалт”., 2011. 19-20-б
28
bolsheviklashtirishga ikki markaz xalza berganini tushunib yetdi. Bu ikki markaz
Turkiston muxtoriyati va Buxoro amirligi edi. F. Xо‘jayev RKP (b) ning bu
yо‘nalishdagi siyosatini Iloji boricha oshkora sharhlashga xarakat qilgan: «1918 yil
fevralida Turkistonda bо‘lib о‘tgan voqealardan sо‘ng amir bilan kurashish vazifasi
Sovet hokimiyati uchun birinchi darajali vazifaga, kechiktirib bо‘lmaydigan zarur
vazifaga aylanib qoldi. Chunki Covet Toshkentining bevosita dushmai Fargona
muxtor hukumati tugatildi». Endilikda barcha kuchlarni amirlikni tugatish uchun bir
joyga jamlash kerak edії. F. Xо‘jayev kitobidagi Kolesov shaxsiga tegishli quyndagi
yengit kinoyani senzura sezmagan kо‘rinadi: «Qо‘qonі g‘alabasidan mast bо‘lgan
Kolesov Buxoro amirligini ham shunday oson, tikcha tugatmoqchi bо‘ldi, biroq
buning aksi bо‘ldi yengil g‘alabaga ishongan Kolesov Hchki kuchlar qarshiligiga
e’tibor bermadi. U yosh buxoroliklar yordamida о‘z kuchlari bilan Buxoroni
osonlikcha egalashga ishongan edi».
F. Xо‘jayev о‘z maqolalari va asarlarida O’rta Osiyoda milliy-inqilobiy
harakatga boshchilik qila oladigani kadrlarni tayyorlashda jadidchilikning asosiy
negiz bо‘lganini bir necha bor ta’kidlab о‘tgan. Uning bu fikri muxoliflarining
keskin tanqidiga sabab bо‘lgan. Ularning fikricha «jadidlar milliy-inqilobniy
harakatga bosh bо‘lmaganlar. Turkistonda inqilobga RKP (b), ya’ni VKP (b)
boshchilik qildi, jadidlar tarbiyasini olganlar esa keyinchalik VKP(b) yо‘linin
ma’lum darajada qо‘llab-quvvatlab, uning qatorida element sifatida о‘rin olganlar».
Haqiqatdan ham Rossiyadan eksport qilingan inqilob xalqqa begona edi, mahalliy
ahoi manfaatlariga javob bermasdi. Turkistonda jadidlarning kо‘pchiligi Qо‘qon
voqealaridan sо‘ng siyosatdan uzoqlatdilar.
Buxoroda u bir oz kechroq, sodir bо‘ldi, chunki amirlik ag‘darilgandan
sо‘nggina jadidlar F. Xо‘jayev bilan birgalikda hukumatda raxbarlik о‘rinlarini
egalladilar. Dastlabki paytarda sobiq BXSR hukumati asosan jadidlardan iborat edi.
Rossiyaning imperiyachilik siyosati milliy mustaqillikka yо‘l bermasligiga ishonch
hosil qilganlaridan sо‘ng, ularning ba’zilari qarshilik kо‘rsatish lageriga о‘tib
ketdilar. Biroq Buxoro respublikasinіng keng tarixini, undagi rahbarlik, ichki
kurash, g‘oyaviy oqimlarni jadidchilik tarixshi bilamay turib tushunish qiyin.
29
Chunki jadidchik keyіnchastik ham voqealar rivojiga va F. Xо‘jayevning tutgan
siyosatiga va ishlariga о‘z ta’sirini о‘tkazgandi.
Sovet tarixshunosligida F. Xо‘jayev 1920 yildagi Buxoro inqlobdan avvalі,
Moskvada muhojirlikda yurgan kezlarida marksizm-leninizm bilan tanishib,
«kommunistcha ongi shakllandіn», deb ta’kidlanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, F.
Xо‘jayev konі darajasida prinsipial pozitsiyada bо‘lishga harakat qilgan.
Toshkentda tashkil etilgan inqilobiy yosh buxoroliklar partiyasining Markaziy
Turkiston byurosi kommunistcha yо‘ldan borіshni istamagan. Kommunist.lar
guruhidan farq qilib, Buxorodagi barcha kuchlarning, jumladan kommuHnstik
g‘oyalarni tushunmagan va ularni qabul qilmarali, lekin islohot tarafdorlari bо‘lgan
mayda savdogarlar, hunarmandlar, о‘rta va mayda amaldorlardan amirga qarshi
kurashda foydalanishga uringanliklari shundan dalolat beradі.
Inqilobiy yosh buxoroliklaring Turkiston Markaziy byurosi dasturi RKP (b)
dasturiy ta’sirida yozilgan bо‘lsa ham, unda yosh buxoroliklar partiyasining
poydevori bо‘lgan jadidlar harakatining tarixiy ahamiyati alohida ta’kidlab о‘tilgan.
F. Xо‘jayev bu ikki hodisani — yangi yosh buxoroliklar partiyasi va jadidchilikni
bir jarayonning ajralmas bosqichi sifatida ta’riflagan. Bu bilan u jadidchilik О‘rta
Osiyo xalqlari hayotining barcha sohalaridagi nigor jarayonlarga asos solganini
ta’kidlagan. U «eski jadidlar» yangi qarashlarni tushunmagannі, yangi hayot
qurishda ishtirok etmaganidan afsuslanadi. U о‘z kitobining xulosa qismida yangi
xukumat haqida salbiy fikr bildira olmagan bо‘lsa ham, jadidchilik haqida ham
tanqidiy fikrlar bildirmagan. Uzoq davom etgan tanqidiy xurujlardan sо‘nggina
asarning ikkinchi nashrida qayd etilgan fikrlar muallifing chi yuragidan
bildirilmaganini sezish qiyin emas. Nima bо‘lganda ham F. Xо‘jayev jadidchilikka
bо‘lgan sodiqligi va muhabbatini о‘zgartirmadi, tarixchilarga O’zbekiston tarixi
bо‘yicha qimmatli manba qoldirdi.
