FE’LLARDAGI SHAXS-SON VA ZAMON KATEGORIYALARI Reja: 1. Fe’llarning tuslanishi(shaxs-son kategoriyasi) a) Birinchi guruh tuslovchilar b) Ikkinchi guruh tuslovchilar c) Uchinchi guruh tuslovchilar 2. Fe’l zamonlari a) O`tgan zamon b) Hozirgi zamon c) Kelasi zamon Fe’llarning tuslanishi(shaxs-son kategoriyasi) Ish-harakat ma’lum bir grammatik shaxs tomonidan bajariladi (yoki bajarilmaydi). Grammatik shaxs so`zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o`zga (III shaxs yoki predmet) bo`lishi mumkin. Grammatik shaxs grammatik son (birlik yoki ko`plik) bilan birgalikda ifodalanadi. Fe’llardagi bunday grammatik shaxs va son ma’nosi ma’lum bir grammatik ko`rsatkichlar orqali ifodalanadi. Masalan: o`qidim, o`qisam, o`qisang, o`qiyapman, o`qibman, o`qiy fe’llari tarkibidagi –m, -man, -y qo`shimchalari ish- harakatning I shaxs so`zlovchi, ya’ni yakka shaxs tomonidan bajarilganini ko`rsatsa; o`qidik, o`qisak, o`qiyapmiz, o`qibmiz, o`qiylik fe’llari tarkibidagi –k, -miz, -ylik affikslari ish-harakatning I shaxs, lekin ko`p so`zlovchilar (shaxslar) tomonidan bajarilganini ifodalaydi. Demak, ish-harakatning bajaruvchisi uch shaxs va 2 son tushunchalarini aks ettiruvchi affikslarni o`z ichiga oladi. Shuning uchun ham bunday affikslar shaxs- son affikslari deb yuritiladi. Fe’llarning shaxs-son affikslari bilan o`zgarishi esa tuslanish deyiladi. Shaxs-son affikslari tilshunoslikda tuslovchi affikslar deb ham yuritiladi. O`zbek tilida tuslovchi affikslar fe’l shakllariga turlicha ko`rinishda qo`shiladi. Shu jihatdan tuslovchi affikslar uch guruhga bo`linadi. 1. Birinchi guruh tuslovchilar Bu guruhga mansub tuslovchilar aniqlik va shart-istak maylidagi –di, -sa qo`shimchalarini olgan sof fe’l negizidan so`ng va edi to`liqsiz fe’liga qo`shiladi: keldi-m, keldi-ng, keldi; kelsa-k, kelsa-ng, kelsa(lar) kabi. Fe’llarning birinchi guruh tuslovchilar bilan tuslanishi quyidagicha: Shaxs Son Birlik Ko`plik I yozdim, yozsam, yozgan edim zdik, yozsak, yozgan edik II yozding, yozsang, yozgan eding yozdingiz, yozsangiz, yozgan edingiz III yozdi, yozsa, yozgan edi yozdi(-lar), yozsa(-lar), yozgan edi(-lar) 2. Ikkinchi guruh tuslovchilar Bu affikslar –b(-ib), -a(-y) qo`shimchasi bilan shakllangan ravishdoshlardan, sifatdoshlardan (-yotgan qo`shimchasidan tashqari), shuningdek, -yap, -moqda, -yotib, -moqchi bilan shakllangan fe’l negizidan so`ng qo`shiladi. Mazkur guruhdagi tuslovchilar III shaxsdagina ikki xil ko`rinishda bo`ladi, ya’ni birinchi xil ko`rinishda – b(-ib), -a(-y) qo`shimchasi bilan shakllangan ravishdoshlar hamda –yap, -yotib bilan shakllangan fe’llar III shaxs birlikda –di (-ti), ko`plikda –di(lar), -ti(lar) shaxs-son affikslari bilan shakllanadi. Ikkinchi xil ko`rinishda esa fe’lning sifatdosh shakllariga (-gan, -r(-ar), - digan, -vchi(-uvchi bilan hosil qilingan shakllariga), -moqda, -moqchi, -yotir bilan shakllangan fe’l negizlari, shuningdek, fe’llar ekan, emish to`liqsiz fe’llari bilan birga qo`llansa, III shaxsda shaxs ko`rsatkichi shakllanmaydi (nol ko`rsatkichli shaklda keladi). Fe’llarning ikkinchi guruh (A.B ko`rinishi) tuslovchilar bilan tuslanishi quyidagicha: «A» ko`rinishi Shaxs Son Birlik Ko`plik I yozib-man, yozayotib-man, yoza- man yozyap-man yozib-miz, yozayotib-miz, yoza-miz, yozyap –miz II yozib-san, yozayotib-san, yoza- san, yozyap -san yozib-siz, yozayotib-siz, yoza- siz, yozyap –siz III yozib-di, yozayotib-di, yoza-di, yozyap -ti yozibdilar, zayotibdilar, yozadilar, yozyaptilar «B» ko`rinishi Shaxs Son Birlik Ko`plik I yozgan-man, yozar-man, yozadigan-man, yozmoqda-man, yozmoqchi-man yozgan-miz, yozar-miz, yozadigan-miz, yozmoqda-miz, yozmoqchi-miz II yozgan-san, yozar-san, yozadigan-san, yozmoqda-san, yozmoqchi-san yozgan-siz, yozar-siz, yozadigan-siz, yozmoqda-siz, yozmoqchi-siz III yozgan, yozar, yozadigan, yozmoqda, yozmoqchi yozgan-lar, yozar-lar, yozadigan-lar, yozmoqda-lar, yozmoqchi-lar 3. Uchinchi guruh tuslovchilar Bular buyruq maylidagi sof fe’l negizidan so`ng qo`shiladi. Fe’llarning uchinchi guruh tuslovchi bilan tuslanishi quyidagicha: SHaxs Son Birlik Ko`plik I yozay, yozayin, o`qiy, o`qiyin yozaylik, o`qiylik II yoz, yozgin, o`qi, o`qigin yozingiz, o`qingiz, III yozsin, o`qisin yozsinlar, o`qisinlar, Fe’l zamonlari Ish-harakatning voqe bo`lishi (yoki bo`lmasligi) mantiqan zamon bilan bog`liq bo`ladi. Fe’llardagi zamon nutq so`zlanib turgan paytga nisbatan qiyoslangan holda aniqlanadi, ya’ni ish-harakat nutq so`zlanib turgan paytdan oldin, nutq so`zlanib turgan paytda, nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajarilishi yoki bajarilmasligi mumkin. Shunga ko`ra, fe’l uch zamon ko`rinishiga ega: 1. O`tgan zamon. 2. Hozirgi zamon. 3. Kelasi zamon. Fe’llarda zamon ma’nosi fe’l tarkibida qo`llangan grammatik ko`rsatkichlar orqali belgilanadi. Masalan: 1. Nodira ezgu ishlar bunyod etdi va o`tar dunyoda yaxshi nom qoldirdi. (R.Shog`ulomov). 2. Ko`nglini kichik tutgan, kamtarlik yo`lidan yurgan kishi ulug`likka yetadi (Yusuf Xos Hojib). 3. Ilm ko`pga yetkazar, hunar esa ko`kka (Maqol). Keltirilgan misollarning birinchisida bunyod etdi, nom qoldirdi fe’llari tarkibidagi –di o`tgan zamonni, ikkinchisida yetadi fe’li tarkibidagi –a ko`rsatkichi hozirgi zamonni, uchinchisida yetkazar fe’lidagi –ar ko`rsatkichi esa kelasi zamon ma’nosini ifodalagan. Har bir zamon o`z navbatida yana bir necha turga bo`linadi. Chunki har bir zamon vaqtning katta qismini ko`rsatish bilan birga o`zining ichki xususiy modal ma’nolariga (qo`shimcha ma’nolarga) ham ega. Masalan: o`qimoqchiman, o`qiydiganman fe’llari nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajariladigan harakatni ifodalab, vaqtning katta qismini ko`rsatish bilan birga, bajarilishi maqsad qilib olingan harakatni anglatishi kabi o`ziga xos modal ma’noga ham ega. 1. O`tgan zamon Bu zamondagi fe’llar ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan oldin bajarilgan yoki bajarilmaganini ifodalaydi. O`tgan zamon fe’li xususiy modal ma’nolariga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: 1) yaqin o`tgan zamon fe’li; 2) uzoq o`tgan zamon fe’li; 3) o`tgan zamon hikoya fe’li; 4) o`tgan zamon davom fe’li; 5) o`tgan zamon maqsad fe’li. Yaqin o`tgan zamon fe’li ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan bir oz oldin, ammo so`zlovchining ko`z oldida (yoki uning faol ishtiroki bilan) bajarilgan yoki bajarilmaganini ifodalaydi. Masalan: Go`zal vodiydagi Gullar bog`i ko`klam libosi bilan bezandi (SH.R.). Yaqin o`tgan zamon fe’li sof fe’l negiziga –di qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan (I guruh tuslovchi) shakllanadi: Shaxs Son Birlik Ko`plik Misol Zamon ko`rsat- kichi Shaxs- son qo`shi m-chasi Misol Zamon ko`rsat- kichi Shaxs- son qo`shi m-chasi I o`qidim -di -m o`qidik -di -k II o`qiding -di -ng o`qidingiz -di -ngiz III o`qidi -di - o`qidilar -di (-lar) Uzoq o`tgan zamon fe’li nutq so`zlanib turgan paytdan ancha oldin bajarilgan yoki bajarilmagan, ammo bu haqda nutq so`zlanib turgan paytda xabar qilingan ish- harakatni ifodalaydi. Masalan: SHoyi, atlas, chit, las ko`ylak; nimcha, durra, peshonabog`, xullas bor boricha yo`q holicha yasalgan (N. Safarov). Uzoq o`tgan zamon fe’li negiziga –gan sifatdosh qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan (II guruh «B» ko`rinishdagi tuslovchilar bilan) shakllanadi: Shaxs Son Birlik Ko`plik Misol Zamon ko`rsat- kichi Shaxs- son qo`shi m-chasi Misol Zamon ko`rsat- kichi Shaxs- son qo`shi m-chasi I o`qiganman -gan -man o`qiganmiz -gan -miz II o`qigansan -gan -san o`qigansiz -gan -siz III o`qigan -gan - o`qiganlar -gan (-lar) Uzoq o`tgan zamon fe’li nutqda aniq eslash (yoki eslatish), kutilmaganda eslash, eshitilganlik kabi qo`shimcha modal ma’nolarga ham ega bo`ladi. Uzoq o`tgan zamonning bo`lib o`tgan ish-harakatni aniq eslash ma’nosi –gan sifatdoshiga edi (qisqa shaklida) to`liqsiz fe’lini biriktirib tuslash orqali: o`qigan edim, o`qigan eding, o`qigan edi; o`qigan edik, o`qigan edingiz, o`qigan edilar kabi; kutilmaganda eslash ma’nosi –gan sifatdoshiga ekan (qisqa shakli –kan) to`liqsiz fe’lini biriktirib tuslash bilan: o`qigan ekanman, o`qigan ekansan, o`qigan ekan; o`qigan ekanmiz, o`qigan ekansiz, o`qigan ekanlar kabi; bo`lib o`tgan ish-harakatning so`zlovchining boshqa shaxsdan eshitganligi –gan sifatdoshiga emish (qisqa shakli –mish) to`liqsiz fe’lini biriktirib tuslash orqali: o`qigan emishman, o`qigan emishsan, o`qigan emish; o`qigan emishmiz, o`qigan emishsiz, o`qigan emishlar kabi shakllanadi. Masalan: Nasibaning yuzidagi bo`g`riqish yo`qolib, uning o`rnida nafislik paydo bo`lgan edi (X.No`’mon). Mirza Bahrom unday ma’no chiqishini sira ko`zda tutmagan ekan, o`sal bo`ldi (A.Qahhor). O`tgan zamon hikoya fe’li kutilmaganda, qisqa vaqt ichida nutq so`zlanib turgan paytdan ilgari bajarilgan (yoki bajarilmagan) ish-harakatni hikoya qilish, tasvirlash yo`li bilan ifodalaydi. Masalan: Halol rizq istab, mehnat qilib, charchab uxlagan kishi shu kechani ma’rifat qilingan holda o`tkazibdi (Hadisdan). O`tgan zamon hikoya fe’li fe’l negiziga –b (-ib) o`tgan zamon ravishdosh qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan (II guruh «A» ko`rinishdagi tuslovchilar bilan) shakllanadi: Shaxs Son Birlik Ko`plik Misol Zamon ko`rsat- kichi Shaxs- son qo`shim- chasi Misol Zamon ko`rsat- kichi Shaxs- son qo`shimc hasi I o`qibman -b -man o`qibmiz -b -miz II o`qibsan -b -san o`qibsiz -b -siz III o`qibdi -b -di o`qibdilar -b -di(-lar) O`tgan zamon hikoya fe’lining eslay (eslatish) ma’no ko`rinishi ham bor. Bu shakl o`tgan zamon –b (-ib) ravishdoshiga edi to`liqsiz fe’lini biriktirib tuslash orqali hosil bo`ladi: o`qib edim, o`qib eding, o`qib edi; o`qib edik, o`qib edingiz, o`qib edilar kabi. Masalan: Urush tugasa, biznikiga mehmongan borasiz, o`shanda ayamning qanaqaligini ko`rasiz deb edi (S.Zunnunova). O`tgan zamon davom fe’li nutq so`zlanib turgan paytdan ilgari ma’lum bir muddat davomli bo`lgan yoki takrorlanib turgan ish-harakatni eslash ma’no ottenkasi bilan ifodalaydi. Masalan: 1. Bu yerda Boburning doim o`z kuchi bilan birga olib yuradigan kitoblari saqlanar edi (P.Qodirov). 2. Daryolardan kuylab o`tardim, Ertaklarga quloq tutardim, Hammasini tinglardim, ammo O`xshashini topmasdim aslo (H.O.). Bu misollarning birinchisida saqlanar edi fe’li o`tmishda ma’lum bir muddat davomli bo`lgach ish-harakatni ifodalasa, ikkinchisida kuylab o`tardim, quloq tutardim, tinglardim vaqti-vaqti bilan takrorlanib ish-harakatni anglatadi. O`tgan zamon davom fe’li –r(-ar), -yotgan sifatdosh fe’l negiziga hamda -moqda qo`shimchasini olgan sof fe’l negiziga edi to`liqsiz fe’lini biriktirib tuslash (I guruh tuslovchilari bilan) orqali hosil qilinadi: Shaxs Son Birlik Ko`plik Misol Zamon ko`rsat-kichi Shaxs-son qo`sh. Misol Zamon ko`rsat-kichi Shaxs- son qo`sh. I o`qir edim, o`qiyotgan edim, o`qimoqda edim -r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi -m o`qir edik, o`qiyotgan edik, o`qimoqda edik -r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi -k II o`qir eding, o`qiyotgan eding, o`qimoqda eding -r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi -ng o`qir edingiz, o`qiyotgan edingiz, o`qimoqda edingiz -r+edi, - yotgan+edi, - moqda+edi -ngiz III o`qir edi, o`qiyotgan edi, o`qimoqda edi -r+edi, - yotgan+edi, - moqda+edi - o`qir edilar, o`qiyotgan edilar, o`qimoqda edilar -r+edi, - yotgan+edi, - moqda+edi (-lar) O`tgan zamon maqsad fe’li nutq so`zlangan paytdan ilgari bajarilishi maqsad qilingan, ammo voqe bo`lmagan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: U bugun Malika bilan xoli gaplashib, ko`nglidagi hamma sir-asrorini to`kib solmoqchi edi (E.Usmonov). Ertasiga qishloqqa chiqadigan edi. O`tgan zamon maqsad fe’li -moqchi, -digan qo`shimchalarini olgan fe’l negiziga edi to`liqsiz fe’lini biriktirib (I guruh tuslovchilar bilan) tuslash bilan shakllanadi: Shaxs Son Birlik Ko`plik Misol Zamon ko`rsat-kichi qo`shi mcha Misol Zamon ko`rsat- kichi qo`shi mcha I o`qimoqchi edim, o`qiydigan edim, -moqchi+edi, -digan+edi -m o`qimoqchi edik, o`qiydigan edik, -moqchi+edi, -digan+edi -k II o`qimoqchi eding, o`qiydigan eding, -moqchi+edi, -digan+edi -ng o`qimoqchi edingiz, o`qiydigan edingiz, -moqchi+edi, -digan+edi - ngiz III o`qimoqchi edi, o`qiydigan edi, -moqchi+edi, -digan+edi - o`qimoqchi edilar, o`qiydigan edilar, -moqchi+edi, -digan+edi (- lar) 2. Hozirgi zamon Bu zamondagi fe’llar ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytda bajarilgan yoki bajarilmaganini ifodalaydi. Hozirgi zamon fe’li qo`shimcha modal ma’nolariga ko`ra 2 turga bo`linadi: 1) hozirgi-kelasi zamon fe’li, 2) hozirgi zamon davom fe’li. Hozirgi-kelasi zamon fe’li nutq so`zlanib turgan paytda va undan keyin ro`y beradigan harakatni yoki doimiy harakatni ifodalaydi. Masalan: Bobur bu chigal tugunlarni o`zi echilmasligini sezadi (P.Qodirov). YOshlikda zahmat chekib, ilm o`rgansang, kasb-hunar egallasang, qariganda rohat topasan (Koshifiy). Hozirgi-kelasi zamon fe’li sof fe’l negiziga –a, -y ravishdosh qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan hosil qilinadi: Shaxs Son Birlik Ko`plik Misol Zamon ko`rsat- kichi Shaxs-son qo`shim- chasi Misol Zamon ko`rsat- kichi SHaxs-son qo`shim- chasi I shaxs o`qiyman, boraman -y, -a -man o`qiymiz, boramiz -y, -a -k II shaxs o`qiysan, borasan -y, -a -san o`qiysiz, borasiz -y, -a -ngiz III shaxs o`qiydi, boradi -y, -a -di o`qiydilar, boradilar -y, -a -di(-lar) Hozirgi zamon davom fe’li ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytda aniq davom etayotganini bildiradi: Mustaqillikka erishganimizdan so`ng xalqimizning o`z yurti, dili, tarixini bilishga qiziqish ortib bormoqda (I.Karimov). S h a xs Son Birlik Ko`plik Misol Zamon ko`rsat- kichi qo`shimch a Misol Zamon ko`rsat- kichi qo`shim- cha I o`qiyapman, o`qimoqdaman, o`qiyotibman -yap, -moqda, -yotib - man o`qiyapmiz, o`qimoqdamiz, o`qiyotibmiz -yap, -moqda, -yotib -miz II o`qiyapsan, o`qimoqdasan, o`qiyotibsan -yap, -moqda, -yotib -san o`qiyapsiz, o`qimoqdasiz, o`qiyotibsiz -yap, -moqda, -yotib -siz III o`qiyapti, o`qimoqda, o`qiyotibdi -yap, -moqda, -yotib -ti - -di o`qiyaptilar, o`qimoqdalar, o`qiyotibdilar -yap, -moqda, -yotib -ti(-lar) - -di(-lar) SHuningdek, murakkab fe’l tarkibida qo`llangan yot, yur, tur, o`tir ko`makchi fe’llarni tuslash bilan ham hozirgi zamon davom fe’li hosil qilinadi: o`qib yotibman, o`qib yuribman, o`qib turibman, o`qib o`tiribman kabi. 3. Kelasi zamon Bu zamondagi fe’llar ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajarilish yoki bajarilmasligini ifodalaydi. Kelasi zamon fe’li qo`shimcha modal ma’nolariga ko`ra ikki turga bo`linadi: 1) kelasi zamon gumon fe’li; 2) kelasi zamon maqsad fe’li. Kelasi zamon gumon fe’li ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajarilish-bajarilmasligi mo`ljallanishini, taxmin qilinishini ifodalaydi. Masalan: Bugun havo ochiq bo`lar (A.Q.) Kelasi zamon gumon fe’li ba’zan hozirgi-kelasi zamon ma’nosida kelib, aniqlik, qat’iylik ma’nolarini ham ifodalaydi: Qadrlasang, qadring oshar, qadrsizdan hamma qochar (Maqol). Kelasi zamon gumon fe’li sof fe’l negiziga –r(-ar) sifatdosh qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan shakllanadi: Shaxs Son Birlik Ko`plik Misol Zamon ko`rsat- kichi Shaxs- son qo`shim- chasi Misol Zamon ko`rsat- kichi Shaxs- son qo`shim- chasi I o`qirman, borarman -r, -ar -man o`qirmiz, borarmiz -r, -ar -miz II o`qirsan, borarsan -r, -ar -san o`qirsiz, borarsiz -r, -ar -siz III o`qir, borar -r, -ar - o`qirlar, borarlar -r, -ar (-lar) Kelasi zamon maqsad fe’li nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajarilishi maqsad qilib olingan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: Men kuzdan boshlab o`qishni davom ettirmoqchiman, so`ngra qishloq xo`jalik institutiga kirmoqchiman (SH.R.). Oho qora ko`z deganda, u devordan oshadigan (O.). Kelasi zamon maqsad fe’li sof fe’l negiziga -moqchi hamda fe’lning ravishdosh (-a, -y bilan shakllangan) shakliga –digan qo`shimchasini qo`shish bilan hosil qilinadi: Shaxs Son Birlik Ko`plik Misol Zamon ko`rsat- kichi qo`shimch a Misol Zamon ko`rsat- kichi o`shimcha I o`qimoqchiman, o`qiydiganman -moqchi, -digan - man o`qimoqchimiz, o`qiydiganmiz -moqchi, -digan - miz II o`qimoqchisan, o`qiydigansan -moqchi, -digan -san o`qimoqchisiz, o`qiydigansiz -moqchi, -digan -siz III o`qimoqchi, o`qiydigan -moqchi, -digan - o`qimoqchilar, o`qiydiganlar -moqchi, -digan (- lar)