FE’LLARNING YASALISHI. FE’LLARDA MODAL SHAKL YASALISHI.
TO`LIQSIZ FE’LLAR VA ULARNING XUSUSIYATLARI
Reja:
1.To`liqsiz fe’llar
2. Fe’lning modal ma’no ifodalovchi shakllari
3. Fe’llarning yasalishi
Fe’llarning yasalishi
O`zbek tilida fe’llar so`z yasalish xususiyatiga ega. Fe’llar ikki xil usul bilan
yasaladi: morfologik (affiksatsiya) usuli va sintaktik (kompozitsiya) usuli.
1. Morfologik usulga ko`ra, maxsus fe’l yasovchi affikslar yordamida boshqa
so`z turkumlaridan (ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov, taqlidiy so`zlardan) fe’l
yasaladi.
Hozirgi o`zbek tilida fe’l yasashda quyidagi so`z yasovchi affikslar qo`llanadi:
-la affiksi: kuyla, bahola; tozala, oqla; sizla; tezla, sekinla; ufla, dodla;
shitirla, shivirla kabi. Bu affiks unumdor fe’l yasovchi affiks sanalib, barcha so`z
turkumlaridan fe’l yasaydi.
-a affiksi: tuna, o`yna; qiyna, yasha; guldura, shildira kabi. Bu affiks
yordamida ot, sifat, taqlid so`zlardan fe’l yasaladi.
-r (-ar) affiksi: eskir, qisqar, ko`kar kabi. Bu affiks yordamida sifat asosidagi
fe’l yasaladi.
-y (-ay) affiksi: ulg`ay, kuchay, qoray; ko`pay, ozay kabi. Bu affiks sifat va
ravish asosidan fe’l yasaladi.
-sira affiksi: suvsira, yotsira; sizsira, sensira kabi. Bu affiks bilan ot, sifat,
olmoshdan fe’l yasaladi.
-lan affiksi: otlan, shodlan, zavqlan, ikkilan kabi. Bu affiks tuzilishiga ko`ra
qo`shma (-la+n) bo`lib, ot, sifat, sondan fe’l yasaydi hamda fe’l nisbat (o`zlik)ni
shakllantiradi.
-lash affiksi: gaplash, bahslash, birlash, salomlash, xayrlash kabi. Bu affiks
ham tuzilishiga ko`ra qo`shma (-la+sh) bo`lib, u ot, son, undov so`zdan fe’l yasaydi
hamda fe’l nisbati (birgalik nisbat)ni shakllantiradi.
-i affiksi: changi, boyi, tinchi kabi. Bu affiks bilan ot va sifatdan fe’l yasaladi.
-ik (-iq) affiksi: yo`liq, do`riq, birik, kechik kabi. Bu affiks yordamida ot, sifat,
son, ravishdan fe’l yasaladi.
-qir, -ira, -illa affikslari: hayqir, yarqira, yaltira, miltira; taqilla, gurilla,
vishilla kabi. Bu affikslar yordamida undov va taqlid so`zlardan fe’l yasaladi.
-ir (-ur) affiksi: gapir, tupur. Bu affiks ham unum so`z yasovchi affiks bo`lib,
u ot va undov so`zdan fe’l yasaydi.
-ka, -sa affikslari: ham unum so`z yasovchi affikslar bo`lib, bu affikslar
yordamida otdan fe’l yasaladi: iska, suvsa kabi.
2. Sintaktik usulga ko`ra ikki (ba’zan undan ortiq) so`z asosi birikishi bilan
yangi so`z qo`shma fe’l yasaladi. Masalan: Borlig`imizni, boyligimizni,
qadriyatlarimizni dunyoga ayon qilmoqdamiz (I.Karimov). Sustkashlik oson ishni
mushkullashtiradi, qiyin ishni esa, chorasiz bir ahvolga olib keladi (Tafakkur
gulshani). Bu misollardagi ayon qilmoqdamiz, olib keladi fe’llari sintaktik usul bilan
yasalgan qo`shma fe’llardir.
Qo`shma fe’llarning qismlari qaysi so`z turkumidan tuzilishiga ko`ra ikki
turga bo`linadi: 1) ot+fe’l qolipidan qo`shma fe’llar. Bunday fe’llarda birinchi qism
fe’ldan boshqa so`z turkumlari (ot, sifat, undov, taqlid)dan tuzilib, ikkinchi qismi
fe’l bo`ladi: javob bermoq, qo`l qo`ymoq, nazar tashlamoq, xursand bo`lmoq, xafa
qilmoq, oh urmoq, yalt etmoq kabi. 2) fe’l+fe’l qolipidan qo`shma fe’llarning har
ikala qismi fe’llardan tuziladi: olib chiqmoq, sotib olmoq kabi. Bunday qo`shma
fe’llarning birinchi qismi –b (-ib), -a (-y) qo`shimchasi bilan yasalgan ravishdosh
shaklida keladi, tuslovchi qo`shimchalar ikkinchi qismga qo`shiladi.
Fe’l+fe’l qolipidagi qo`shma fe’llar kam miqdorni tashkil etadi.
Qo`shma fe’llarning har bir qismi o`z leksik ma’nosini saqlagan holda,
birgalikda bitta murakkab harakat tushunchasini anglatadi. SHu jihatdan qo`shma
fe’llar ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmalaridan (analitik shakllardan) farqlanadi,
chunki bunday fe’llarda leksik ma’no uning birinchi qismi bilan ifodalanib (yetakchi
qism), ikkinchi qismi esa (ko`makchi fe’l) unga (yyetakchi qism ma’nosiga)
qo`shimcha modal ma’no qo`shadi: aytib ko`r, olib tur, ko`rib chiq kabi
qo`shilmalarda aytib, olib, ko`rib qismi yetakchi, ko`r, tur, chiq qismlari esa
ko`makchi fe’ldir.
Fe’lning modal ma’no ifodalovchi shakllari
O`zbek tilida fe’l o`ziga xos turli modal ma’nolarga (qo`shimcha ma’nolarga)
ega. Fe’llardagi modal ma’nolar sintetik shakl, analitik shakl, juft va takroriy shakllar
vositasida ifodalanadi.
Fe’ldagi modal ma’no sintetik shakl vositasida ifodalanganda, fe’l negiziga
ish-harakatning davomliligi, takroriyligi, kuchsizligi kabi qo`shimcha ma’nolarni
qo`shadigan shakl yasovchi qo`shimchalarni qo`shish bilan hosil qilinadi. Fe’llarda
modal ma’no yasovchi affikslar quyidagilar:
1) –la affiksi fe’l negiziga qo`shilib, takror, davomiylik ma’nosini bildiradi:
savala, ishqala, tirnala, cho`qila kabi;
2) –gila (-kila, -qila, -g`ila): yugurgila, turtkila, tortqila, ezg`ila kabi. Bu
affikslar ham fe’l negiziga qo`shilib, harakatning davomiyligi, takror ma’nosini
bildiradi;
3) –(i)msira, -(i)nqira: yig`lamsira, kulimsira, oqarinqira kabi. Bu affikslar
fe’l negiziga qo`shilib, harakatning kuchsizlanishini bildiradi;
4) –(i)sh affiksi ham harakatning kuchisizligini bildiradi: oqarishdi, to`lishdi
kabi;
5) -qilla: chopqilla. Bu affiks fe’l negiziga qo`shilib, harakatning zudlik bilan
bajarilish ma’nosini bildiradi.
Fe’ldagi modal ma’no analitik shakl vositasi bilan ham ifodalanadi. Bunday
shakl ko`makchi fe’llar va to`liqsiz fe’llar yordamida hosil qilinadi: yozib ko`r, aytib
chiq, ko`ra qol, so`zlay boshla, borar edi, kelgan emish, olgan ekan kabi.
Ko`makchi fe’llar bilan shakllangan qo`shilmalar ikki so`z shaklidan tashkil
topib, birinchi qism leksik ma’no ifodalaydi. SHu tufayli yetakchi fe’l deb yuritiladi;
ikkinchi qism esa unga birikib grammatik ma’no ifodalaydi va ko`makchi fe’l
