FE’LNING TA’RIFI VA LEKSIK-GRAMMATIK XUSUSIYATLARI,
NOKATEGORIAL SHAKLLARI
Reja:
1. Bo`lishli va bo`lishsiz fe’llar
2. O`timli va o`timsiz fe’llar
3. Fe’lning leksik-grammatik xususiyatlari
Fe’lning leksik-grammatik xususiyatlari
Shaxs va predmetning ish-harakati va holatini ifodalaydigan mustaqil so`zlar
fe’l deyiladi. Masalan: Men olimlarga, ilohiyotchilarga, tarixshunoslarga hurmat-
ehtirom ko`rsatdim va e’zozladim. (A.Temur). Mehnat insonda ijodiy kuch uyg`otadi
(Tafakkur jurnali).
Grammatikada harakat va holat tushunchasi juda keng. Fe’l holat, belgining
yuzaga kelishi, o`zgarishi kabi jarayonlarni ham harakat tarzida anglatadi: o`rik
gulladi, yaproqlar sarg`aydi, bola uxlayapti kabi.
Fe’llarning barchasi bir umumiy nima kilmoq? degan so`roqqa javob bo‘ladi.
Fe’l o`ziga xos morfologik belgilarga ega, ya’ni:
1) ish-harakatning predmetga (to`ldiruvchiga) munosabati fe’ldagi o`timli va
o`timsizlik ma’nosini hosil qiladi: o`qimoq, yozmoq - o`timli fe’l; o`tirmoq,
chiniqmoq - o`timsiz fe’l;
2) ish-harakatning bajarilishi haqidagi tasdiq yoki inkorni anglashilishiga
ko`ra fe’llar bo`lishli va bo`lishsizlik ma’nosini bildiradi: ayt – bo`lishli, aytma –
bo`lishsiz; bilgan – bo`lishli, bilgani yo`q – bo`lishsiz fe’l;
3) ish-harakat bilan uning bajaruvchisi, obyekt va subyektlar orasidagi
munosabat nisbat ma’nosini hosil qiladi: kiydi - aniq nisbat, kiyindi - o`zlik nisbat,
kiyildi - majhullik nisbat, kiydirdi – orttirma nisbat;
4) ish-harakatning voqelikka munosabati mayl ma’nosida aks etadi: bordi,
bormoqda, bormoqchi - aniqlik mayli; boray, borgin, borsin - buyruq-istak mayli;
borsa – shart mayli;
5) ish-harakatning nutq so`zlanib turgan payt bilan munosabati fe’ldagi zamon
ma’nosini hosil qiladi: o`rgandim - o`tgan zamon, o`rganayapman - hozirgi zamon,
o`rganmoqchiman – kelasi zamon;
6) ish-harakatning biror grammatik shaxs (birlik yoki ko`plikda) tomonidan
bajarilishi yoki bajarilmasligi fe’ldagi shaxs-son ma’nosida aks etadi. Fe’l shaxs-son
qo`shimchalari bilan tuslanadi: qiziqdim, qiziqding, qiziqdi; qiziqdik, qiziqdingiz,
qiziqdilar.
Demak, fe’l o`timli-o`timsizlik, bo`lishli-bo`lishsizlik, nisbat, mayl, zamon,
shaxs-son ma’nolarini ifodalash kabi o`ziga xos morfologik belgilarga ega.
Shu bilan birga fe’lning sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi kabi o`ziga xos
vazifadagi shakllari ham mavjud ( ishongan odam – sifatdosh; ishonib, ishongach –
ravishdosh; ishonish, ishonmoq kerak - harakat nomi). Fe’lning bu vazifadagi
shakllari gapda ma’lum bir gap bo`lagi vazifasini bajarishga moslashgan bo`ladi.
Fe’l o`ziga xos maxsus so`z yasalish tizimiga ham ega: bahola, ulg`ay, tinchi,
suvsira – affiksatsiya usul bilan yasalgan fe’llar; xursand bo`lmoq, javob bermoq,
sotib olmoq - kompozitsiya usuli bilan yasalgan yasama fe’llar.
Fe’llarda modal shakl yasalishi ham mavjud, u o`z ichida turli xil qo`shimcha
ma’nolarni aks ettiradi: kulimsira – kuchsizlik, turtkila – davomiylik, yozib bo`ldi –
tugallanganlik kabi.
Fe’l o`ziga xos sintaktik vazifalarga ham ega:
1) sof fe’l gapda, asosan, kesim vazifasini bajarib keladi. Masalan: Insonni
mehnat, odobni yaxshi fazilat bezaydi (Hikmatlar xazinasi);
2) fe’lning vazifadosh shakllari sifatdosh, sifatlovchi-aniqlovchi, ravishdosh,
hol, harakat nomi, ega, qaratuvchi-aniqlovchi, to`ldiruvchi kabi gap bo`laklari
vazifasini ham bajarib keladi. Masalan: O`zingga yoqqan narsani boshqalarga ham
ravo ko`r (Hadis namunalari). Dunyoda eng yomoni faqat o`zini bilib o`zgani unutib
yashashdir (I.Karimov). Ilm-fanga intilish insonning eng oliy ma’naviy
harkatlaridandir (Pedagogika tarixi).
O`timli va o`timsiz fe’llar
O`timli va o`timsiz fe’llar fe’l anglatgan harakatning predmetga munosabati
orqali belgilanadi.
Fe’ldagi anglashilgan harakatning tushum kelishigi formasidagi ot bilan (yoki
otlashgan so`z bilan) ifodlangan predmetga o`tganligini bildiradigan fe’llar o`timli
fe’l deyiladi.
Masalan: Hammamiz shu tuproqning suvini ichganmiz, non-tuzini eganmiz
(I.Karimov).
Bu gap ichganmiz, yeganmiz fe’llaridan anglashilgan harakat bevosita tushum
kelishigi shaklidagi suvini, non-tuzini so`zlari bilan ifodalangan predmetga o`tadi.
Demak, o`timli fe’llar tushum kelishigi shaklidagi ot bilan bog`lanadi.
Ba’zan fe’l anglatgan harakat yoki holat predmetning bir qismiga o`tishi yoki
harakat o`tgan predmet shu harakatning bajarilishida vosita bo`lishi mumkin.
Bunday holda o`timli fe’llar jo`nalish va chiqish kelishigi shaklida qo`llangan otlar
bilan ham birikadi. Qiyoslang: nonni oling – nondan oling, otni mining – otga
mining.
Biron predmetga bevosita o`tmaydigan harakatni anglatadigan fe’llar o`timsiz
fe’l deyiladi. Masalan: Ko`ngil quvonchi uning kuchsizligidan dalolat beradi
(Tafakkur gulshani). Pokiza aql insonni ayb va kamchiliklardan qutqaradi
(U.Mahkamov).
Bu gaplardagi dalolat beradi, qutqaradi fe’llaridan anglashilgan harakat
bevosita tushum kelishigida kelgan otni boshqarmagan, boshqa predmetga
o`tmagan, balki harakat bajaruvchining o`zida qolgan.
Fe’ldagi o`timli va o`timsizlik ma’nosi ikki xil usul bilan ifodalanadi:
1. Leksik-semantik usul. Bunda fe’llar o`z leksik ma’nosiga ko`ra biror
affiks olmagan, hech qanday shakl o`zgarishisiz (o`zak-negiz holida) o`timli yoki
o`timsiz bo`ladi. Masalan: ol, och, ko`r, yoz, ich, qo`y, so`ra, ber kabilar o`timli; bor,
kel, o`tir, uxla, yot, yur kabilar o`timsiz fe’llardir.
2. Morfologik usul. Bunda fe’l o`zak-negiziga qo`shiladigan fe’l nisbatini
yasaydigan qo`shimchalar (o`zlik, majhullik, orttirma nisbat qo`shimchalari) o`timli
va o`timsiz fe’llarni belgilab beradi. Fe’l o`zak-negiziga nisbat qo`shimchalari
qo`shilganda, fe’lning o`timli-o`timsizligi quyidagicha yuz beradi:
1) o`zlik va majhullik nisbat qo`shimchalari o`timli fe’lni o`timsiz fe’lga
aylantiradi: so`radi - o`timli fe’l, so`raldi - o`timsiz fe’l; ko`rdi - o`timli fe’l, ko`rindi
- o`timsiz fe’l. So`radi o`timli fe’liga qo`shilgan –l majhullik nisbat qo`shimchasi,
ko`rdi o`timli fe’lga qo`shilgan –in o`zlik nisbat qo`shimchasi so`radi, ko`rdi
fe’llarini o`timsiz fe’llarga aylantirdi;
2) orttirma nisbat qo`shimchalari, aksincha, o`timsiz fe’lni o`timli fe’lga
aylantiradi: kuldi - o`timsiz fe’l, kuldirdi - o`timli fe’l; yurdi - o`timsiz fe’l, yurgizdi
- o`timli fe’l; uxladi - o`timsiz fe’l, uxlatdi - o`timli fe’l.
3) orttirma nisbat qo`shimchalari orqali o`timli fe’ldan yana o`timli fe’l hosil
qilinadi: esladi - o`timli fe’l, eslatdi - o`timli fe’l; ichdi - o`timli fe’l, ichirdi - o`timli
fe’l.
Qo`shma fe’llarda o`timli va o`timsizlik ma’nosi yyetakchi qismga qarab
belgilanadi. Masalan: aytib berdi, ko`ra boshladi, yozib chiqdi qo`shma fe’llarda
aytib, ko`ra, yozib yetaksi qismning o`timli ekanligi shu fe’llarning o`timli ekanligini
ko`rsatadi. Aksincha, qo`shma fe’llarning yyetakchi qismi o`timsiz fe’ldan bo`lsa,
butun qo`shma fe’l o`timsiz bo`ladi: o`sa boshladi, quvonib ketdi, kulib qo`ydi kabi.
Bo`lishli va bo`lishsiz fe’llar
Ish-harakatning bajarilishi haqidagi tasdiq yoki inkor tushunchasi fe’ldagi
bo`lishli va bo`lishsizlik ma’nosini anglatadi.
Ish-harakatning bajarilishi haqidagi tasdiqni anglatuvchi fe’llar bo`lishli fe’l
deyiladi. Fe’ldagi bo`lishlilik ma’nosini ifodalovchi maxsus grammatik ko`rsatkich
yo`q: o`qi, eslat, qolgan, borsa, aytib bergan, o`qib chiqdi, hurmat qil kabi. Masalan:
Ona so`zining o`zi har yurakka jarangli sado beradi (Hikmatlar guldastasi). O`z
burchini bajarishdan mamnun odamligina erkin yashaydi (Tafakkur gulshani).
