Ilmiybaza.uz FERDINAND DE SOSSYURNING LINGVISTIK QARASHLARI: Nazariyotchi olim Ferdinand do‘ Sossyur (1857-1913)ning ilmiy g‘oyasi tilning murakkab ziddiyatlarga boy, ko‘p tomonlama ijtimoiy hodisa ekanligiga asoslangan. Ferdinand de Sossyurning tilshunoslikning o‘rganish ob’ekti nutqiy faoliyat bo‘lishi kerak deydi. Shu bilan birga F. do‘ Sossyur birinchi bor, nutqiy faoliyat til va nutqdan tashkil topgan butunlik ekanligini isbotlab berdi. Shunday ekan, tilshunoslik nutqiy faoliyat bilan birga til va nutqni o‘rganishi lozim. F. do‘ Sossyur til va nutqni mutloq farqladi, boshqa – boshqa hodisalar ekanligini ta’kidladi. Tilshunoslik fanining chegarasini, predmetini aniqroq ta’riflash maqsadida F. do‘ Sossyur til bilan nutqni ajratib, birbiriga qarama-qarshi qo‘ydi. Uning fikricha, til nutq faoliyatining faqat bir tomonini tashkil etadi. Til bilan nutqning asosiy farqi – til ijtimoiy, nutq esa individual hodisa ekanligidir. Bu fikr ham nisbiy bo‘lib, bir tomonlama olib qaralganda to‘g‘ri. Aslida til ham, nutq ham ijtimoiy, ham individual hodisalardir. Til bilan nutqning o‘zaro munosabatini F.do‘ Sossyur quyidagi sxemada ko‘rsatadi: Tilshunoslik nutq faoliyatini o‘rganishi zarur. Chunki, til va nutq nutqiy faoliyatning mahsuli. F.do‘ Sossyur til lingvistikasi va nutq lingvistikasi deb ikkiga bo‘ldi. Til lingvistikasini o‘rganishni birinchi darajali, nutq lingvistikasini o‘rganishni ikkinchi darajali vazifa qilib qo‘ydi. Bu jadvalda ijtimoiy tabiati jihatidan qaralganda til madaniy-tarixiy va ijtimoiy hodisadir. I.Qo‘chqortoyev “F.do‘ Sossyurning lingvistik konsepsiyasi” kitobida: “Tildan foydalanuvchi individni birinchi galda Ilmiybaza.uz tilning hozirgi holati (sinxronik holati), tilda hozir mavjud bo‘lgan vositalar sistemasi qiziqtiradi. Shu ma’noda tilning faqat sinxronik holati sistema hisoblanadi. Bu nuqtai nazar tilshunoslik fani uchun qanchalik muhim bo‘lmasin, u tilning mohiyatini to‘liq ochib bera olmaydi. Til ifoda ehtiyojlariga moslashib boruvchi qurol. Tilning ifoda talablariga moslashuvi nutq jarayonida to‘xtovsiz amalga oshib boradi”, – deb yozadi [I.Qo‘chqortoyev, 1976: 30-31]. F.do‘ Sossyurning yuqorida keltirilgan jadvalida sinxroniya va diaxroniya tilga tegishli bo‘lgan hodisalardir. Bizning nazarimizda, tilning diaxronik holati ham sistemani taqozo etadi. Umuman til sof belgilar sistemasidir. Shuning uchun Ferdinand do‘ Sossyur “Til tafakkurni ifoda qiluvchi belgilar yig‘indisidan iboratdir”, – degan fikrni aytgan edi. Til – ma’lum bir ijtimoiy jamoaga tegishli kishilarning nutqiy faoliyati orqali to‘plangan xazinadir. Bu har bir til egasi ongida virtual mavjud bo‘lgan grammatik sistema, to‘g‘rirog‘i, u individlar yig‘indisi ongida yashaydi. Chunki til hech bir alohida individda to‘liq mavjud emas, u to‘liq holda faqat jamoada mavjud bo‘ladi [F. do‘ Sossyur, 1977: 52]. Til jamoa tafakkurida mavjud bo‘lgan sistem xarakterli ijtimoiy hodisadir. Ma’lum bir kishi tafakkurida to‘liq holda namoyon bo‘lmaydi. Tilning yashash joyi, rivojlanadigan, taraqqiyot qiladigan joyi ham jamoa qolaversa, butun bir millat taffakkuri, ongidir. Shunday bo‘lgani uchun ham til ijtimoiy hodisadir. Ma’lumki “Yosh grammatikachilar” psixologizm ta’sirida tilni ya ka shaxsning tasavvurlari tizimi sifatida talqin qilar edilar. XIX asrning oxiri, XX asrning boshlarida unga zid ravishda tilning fikriy aloqa vositasidan iborat ijtimoiy vazifasini, ijtimoiy mohiyatini ta’kidlashga intilish kuchayadi.Bu intilish Dyurkgeym va Levi-Byurlning g‘oyalarida o‘zining falsafiy tayanchiga ega bo‘ladi. Natijada F.do‘ Sossyur va uning shogirdi Antuan Meye tomonidan sotsiologizm oqimiga asos solinadi. Ular buni “ijtimoiy tilshunoslik” deb ataydilar. Bu oqim o‘ziga fransuz tilshunoslari Jozef Vandries, Sharl Balli, Albert Sheshe, norvegiyalik Alf Sommerfeldt, Emil Benvenist kabi mashhur olimlarni birlashtiradi. Sotsiologizm oqimining asosiy qoidalari, F.do‘Sossyurning “Umumiy tilshunoslik kursi” nomli asarida bayon qilinadi va muallif shu asari bilan jahon Ilmiybaza.uz tilshunosligida mashhur bo‘ladi. “Umumiy tilshunoslik kursi” Sharl Balli va Albert Sheshelarning ustozdan tinglagan va yozib olgan ma’ruzalarining 1916-yilda nashr qildirgan to‘plamidir. Bu asar dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan. Birinchi marta rus tiliga 1933-yilda tarjima qilinib nashr etilgan va keyinchalik qayta-qayta rus tilida nashrdan chiqqan. F.do‘ Sossyurning “Umumiy tilshunoslik kursi” nomli asari fransuz tilidan o‘zbek tiliga mohir tarjimon, nazariyotchi olim, filologiya fanlari doktori, professor I.Mirzayev tomonidan to‘liq tarjima qilinib 2019-yilda nashrdan chiqdi3. Bu asarning o‘zbek tiliga asliyatdan tirjima qilinishi nazariy tilshunosligimiz uchun katta voqelik sifatida baholanmog‘i lozim. Ferdinand do‘ Sossyurning ayrim qarashlari: 1. Tilshunoslik faninig ob’yekti tildir. Til ko‘p qirralidir: vazifasiga ko‘ra til fikriy aloqa vositasidir. Demak, til ijtimoiy hodisadir; ichki tuzilishiga ko‘ra til belgi tizimidir. 2. F.do‘ Sossyur tashqi va ichki tilshunoslikni farqlaydi, ularni bir-biriga qarshi qo‘yadi. Ular o‘zaro aloqador emas degan munozarali fikrni aytadi. Tashqi va ichki tilshunoslik farqli, ularni bir-biriga qarshi qo‘yish to‘g‘ri, ammo ular o‘zaro aloqador. 3. F.do‘ Sossyur tilda uch nuqtai nazarni farqlaydi: a) Til – nutq, b) til shakllar sistemasi sifatida ma’no tashiydi. Til belgisi ifoda va ma’no tomoniga egadir, v) individual nutqiy akt – aytilgan hodisa, aytilish, aytilgan gap 4. F.do‘ Sossyur tilda sinxroniya (hozirgi) va diaxroniya (tarixiy) aspektni farqlaydi. 5. F.do‘ Sossyur til bilan nutqni farqlar ekan, shu bilan bog‘liq holda fonemani til hodisasi, tovushni esa nutq hodisasi sifatida talqin qiladi. 6. F.do‘ Sossyur til (nutq) birliklari orasidagi munosabatlarning ikki qarama- qarshilikdan iborat ekanligini ko‘rsatadi. Bular paradigmatik va sintagmatik munosabatlardir. Paradigmatik munosabatda til birliklari bir paradigmaga vurtual chiziq bo‘yicha joylashadi. Paradigmatik munosabat til birliklarining nutqqa Ilmiybaza.uz ko‘chirilgungacha bo‘lgan holatidir. Sintagmatik munosabatda til birliklari, gorizontal chiziq bo‘yicha joylashib, so‘zlar bir-biri bilan semantik-grammatik munosabatga kirishib, so‘z birikmasi yoki gapni hosil qiladi. 7. F.do‘ Sossyur til haqidagi fanni semiotika yoki semiologiya deb atashni tavsiya qiladi. Chunki, uningcha, til sof belgilar tizimi, yoki semiotik tizimdir. Xulosa qilib aytganda, F.do‘ Sossyur jahon tilshunosligi taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shgan. Uning tilshunoslik merosi zo‘r qiziqish bilan o‘rganilmoqda va u hozir ham umumiy tilshunoslik taraqqiyotiga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.