Ferment injeneriyasi
Reja.
1. Biotexnologik maksadlar uchun fermentlar ajratib olish.
2. Ekstrasiya.
3. Fraksiyalash.
4. Tozalash.
Fermentlardan biotexnologik va boshqa halq xujalik maksadlarida foydalanish bir
necha ming yillik tarixga ega bulsada, amaliyotda katta axamiyatga ega bulgan ish
birinchi bulib tirik hujayralardan Buxner 1897 yilda aktiv fermentlar ajratib
olinishidan boshlanadi.
Buxner ishlaridan sung 1926 yilda Amerikalik bioximik Samner fermentlarini
kristall xolatda ajratib olishusulini ajratib oldi va toza ureaza fermentini ajratib
oldi. Amerikalik bioximik J.Nortrop kristall xolda tripsin, pepsin, ximotripsinni
ajratib oldi. Bu ishlari uchun Samner bilan birgalikda Nobel mukofotiga sazovor
bulishdi.
Fermentlarni tukima gomogenatlari va ekstraktlaridan ajratib olish mumkin.
Buning uchun bir yoki bir necha bioximik reaksiyalarini aloxida ajratuvchi spesifik
ingibitorlar kullash orkali halakit beruvchi fermentlar aktivligi yukotiladi.
Kupchilik kofermentlar turli xil fermentlar tomonidan katalizlanadigan
fermentativ jarayonlarda shtirok etishi mumkin. Shu sababli u yoki bu ferment
kaysi reaksiyani katalizlayotganligini bilish kiyin. Shuning uchun xam toza ferment
ajratib olish maksadga muvofik.
Fermentlar oqsil moddalari bulganligi uchun kator extiyotkorlikka rioya
kilish zarur. Birinchidan ishni sovuk sharoitda 0-4 gradusda organik erituvchi bilan
ishlaganda manfiy xaroratda ishlash kerak. Fermentlar kislota ishkor ta’siriga juda
sezgir, pH 5 dan past va pN 9 dan yukori sharoitda aktivligini yukotadi. Shuning
uchun ish davomida vodorod ion kosentrasiyasi doimo pH metr yordamida nazorat
kilib turilishi kerak. Ishlatiladigan kimyoviy reagentlar toza bulish kerak.
Ish uchun ikki marta distillangan suv bilan yoki ion almashtirgich
kolonkalardan utkazilib ionsizlashtirilgan suv bilan bajarilishi maksadga muvofik.
Fermentlarni ajratib olish uchun kuyidagi usullardan foydalaniladi: ekstraksiya.
Buning uchun avval hujayra devori buzilishi kerak. Xayvon tukimalari uchun
gomogenizatordan foydalanish kulay. Gomogenizatorga tukima tushirilib ustiga bir
necha xajm aseton kushiladi. Aseton -15-20 C gacha sovitilishi kerak. Tukima 1-2
minut davomida maydalanadi. Chukma filtrlab olinadi. Aseton uchirib yuboriladi.
Aseton ta’sirida hujayra devori buziladi, suvsizlanadi va lipidlarni kup kismi
ketadi. Asetonli poroshoklar eksikatorda bir necha oy faolligini yukotmasdan
saklanishi mumkin.
Achitkilarni avtoliz kilish orkali ekstraksiya kilish mumkin. Tukima
ekstratlari kerakli fermentlar bilan bir katorda kup mikdorda boshqa ballast
oqsillarni xam tutadi. Ulardan fraksiyalash usullari yordamida tozalash mumkin.
Tozalash usullari bir necha xil bo`ladi. Ularni ajratib olinadigan ferment tabiatiga
kura kullash mumkin. a) Kislota bilan ishlash. Bu usul ekstraktga idish devori
orkali bufer yoki tomchilatib befer tomizib kislota kushilish yuli bilan sovuk
sharoitda olib boriladi. Nordonlashtirish, kerakli fermentni chuktrish yoki ballas
oqsillarini yukotish uchun ishlatiladi. b) Termik ishlash. Turli xildagi oqsillarni
issiklik ta’siridagi densturasiyasi uzaro fark kilib anik chegaralangan. Kerakli
sharoitni tanlash orkali ballas oqsillarining asosiy kismini koagulyasiyaga uchratish
mumkin. Termik stadiya, ya’ni eritmasini kizdirish suvli termostatda olib borilib
tuxtovsiz aralashtirib turilgan xolda amalga oshiriladi. kizdirish tamom bulgach
tezlik bilan muzdek xammom yordamida sovutilishi kerak. v) Tuzlar yordamida
fraksiyalash. Bu usul fermentlar ajratib olishda keng kullaniladi. Turli oqsillar
tuzlarining xar xil konsentrasiyali eritmalarida chukmaga tushadi. Tuzlarni
konsentrasiyasini sekin asta oshirib oqsillarni xar xil fraksiyalarini olish mumkin.
Fraksiyalarga bulinganda ma’lum bir ferment mikdori ortadi, uni ferment
aktivligini ortishiga karab bilish mumkin.
Oqsillarni fraksiyalashda ko`proq ammoniy sulfati kullaniladi. Fermentni
chuktirish uchun ekstratga ammoniy sulfatni tula tuyingan eritmasini kushib ajratib
olishni oxrigi etaplarida maydalangan (NH4)2SO4 kukunini kushib kerakli tuyinishi
darajasiga yetkazilib, axtarilgan oqsil yoki ferment chuktiriladi. Ammoniysulfatni
kushish tuxtovsiz ravishda aralashtirilib turish orkai amlaga oshiriladi.
Aralashtirish kamida 15 minut davom etishi kerak. Xosil bulgan oqsil chukmasini
filtrlash orkali ajratib olish mumkin. Filtrlash sovuk sharoitda yoki sovuk xonada
amalga oshirish kerak. Amoniysulfat fraksiyalarida ferment aktivligini aniklash
kerakli fraksiya tuolasincha chukmaga tushgandan sung chukmadagi oqsildan
ma’lum mikdori kaytadan eritilib keyin aniklanishi kerak. Ammoniy sulfatining
yukori konsentrasiyasi fraksiya yoki aralashmasida ferment aktivlikni namoyon
kilmasligi xam mumkin. Shuning uchun ammoniysulfatini tulasincha yukotish
uchun sefadeks yordamida tuzsizlantiriladi. g) Organik erituvchilar yordamida
fraksiyalash. Uy xaroratida organik erituvchilar ta’sirida kupchilik fermentlar kiska
vakt ichida denaturasiyaga uchraydi. Shuning uchun organik erituvchilar
yordamida fraksiyalash juda past temperaturada olib borilishi kerak. Bu maksad
uchun aloxida moslamalardan foydalanish maksadga muvofik.
Fraksiyalanadigan ferment eritmasi kuyiladigan stakan sovutuvchi aseton
xammomiga joylashtiriladi. Bu stakanga aralashtirgich urnatiladi. Organik
erituvchi kuyilayotgan voronka xam sovutuvchi aseton xammomiga joylashtiriladi.
Xarorat doimo termometr yordamida nazorat kilinadi.
Fermentlarni tozalash uchun gelfiltrasiya, xromatografiya, elekrofarez usullaridan
foydalaniladi (bu usullar umumiy bioximiya kursida keng yoritilgan).
Fermentlar biologik katalizatorlar bulganligi uchun turli - tuman kimyoviy
reaksiyalarni tezldashtirish xususiyatiga ega. Boshqa kimyoviy katalizatorlardan
yukori katalitik aktivligi va spesivligi bilan shuningdek ular past t da normal
bosimda ka energiya srfi bilan ketishi bilan farklanadi. Kupchilik iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda fermentlar ishlab chiqarish va ulardan halq xo`jaligida
foydalanish kengmasshtabda yulga kuyilgan. Hozirgi vaqtda dunyoda 2000 ga
yakin ferment preparatlari ishlab chikarilmokda. Amaliyotda kullanilayotgan
fermentlarni tabiiy manbalardan olinadi. Fermentlar xoxlagan tirik hujayralarda
sintez kilinsada faqat ma’lum bir mayenbadan ajratib olinishi maksadga muvofik.
Ba’zi bir fermentlar faqat xayvon organizmida sintez kilinadi. Lekin xayvonlardan
olinadigan fermentlar juda kimatga tushadi. Masalan: buzokni oshkozonidan renin
fermenti ajratib olinadi. Bu fermentga talabning kondirilishi buzok gushtiga bulgan
extiyoj bilan belgilanadi. O`simliklardan olingan ferment M: kovun daraxtidan
olingan ferment baribir kovun daraxtiga asosiy talab kovun daraxtiga bulgan talab
bilan belgilanadi. Mikroorganizmlardan fermentlar olish kulayrok. Chunki ularni
tez fursatda kupaytirib yuborish mumkin. Kerakli ferment genini tutuvchi
rekombinant DNK molekulalarini olib, ulani bakteriya, achitki yoki hujayra
kulturasiga kiritilsa, bu manbalar avvalo uzlari tez kupayadi. kolaversa kerakli
fermentni katta mashtabda sintez kilib beradi.
O`simlik va xayvonlarga nisbatan tez kupaya olganligi (undan tashkkari o`simlik
va xayvonlarning asosiy maxsulotlariga boglik xolda kupaytirilishi) mikrobiologik
jarayonlar orkali fermentlarga bulgan talabni kondirish kulayrokdir. kolaversa ozik
ovkat modalari yoki dorivor moddalar sintez kilish uchun kullaniladigan fermentlar
olishda zararsiz mikroorganizmlarni tanlash imkoniyatlari xam mavjud.
Fermentlar kullaniladigan ba’zi sohalarda faqat toza ferment preparatlar talab
kilinadi. Tuxum poroshogi ishlab chikrish uchun tuxumni kandsizlashtirishda
ishlatiladigan glyukozooksidaza fermenti proteolitik fermentlar tutmasligi kerak.
Xayvonlarning gushtini yumshatish uchun suyishdan oldin muskul ichiga
yuboriladigan proteazalar kuchli fiziologik reaksiya chakiradigan xech kanday yot
moddalar tutmasligi kerak. Nisbatan toza fermentlar klinik diognetikada va ozuka
moddalar ishlab chiqarishda va kayta ishlash bilan alokador sohalarda kullaniladi.
Fermentlar halq xo`jaligini turli tuman sohalarida keng kullaniladi. Sohalar ichida
kulanilish yunalishlari buyicha ozik ovkat sanoatining salmogi yukorirok: non
ishlab chiqarish, kanserva, kraxmal, soklar, sut-gusht sanoati, vino-sirka, spirt, pivo
ishlab chiqarish sanoatlari. Anchagina tozalangan fermentlar farmasevtikada va
tibbiyot sanoatlarida soglikni saklash davolash muassasalarid kullaniladi.
Fermentlar yuvuvchi moddalrga kushimcha sifatida, yengil sanoatda- tukimachilik,
kup ishlab chiqarish, kogoz sanoatida ishlab chikaradi.
Soklar ishlab chiqarishda fermentlar tayyor maxsulotlarini chikishi, vinolarni
tiniklashtirish, sifatini yaxshilash va boshqalarda kullaniladi. Pektinolitik va
sellyulozolitik aktivlikka ega bulgan fermentlar o`simlik hujayralarini struktur
eyementlariga ta’sir kiladi. Hujayra postini eritadi va sikilganda sok ajralini
kuchaytiradi. Bir vaktning uzida oqsillar, polisaxaritlar va pektil moddalarini
fermenttativ gidrolizi tufayli soklarni kovushkokligi xam pasayadi. Bu maksad
uchun pektavamarin P10X, pektovaetidin P10X, sellolignorin P10X, sellokingin
P10X preparatlari kullaniladi.
Non ishlab chiqarishda ferment preparatlari texnologik jarayonlarni
tezlashtirish, ularni sifatini yaxshilash, kotib kolish davrini chuzish, turli tuman
unlardan non tayyorlash ishlarini kordeksiyalashda kullaniladi. 0,02 % gacha
amilorizin P10X kushilsa muxitda amit azoti mikdorini oshiradi. Xamirni achishi
aktivligini oshiradi. Kraxmal gidrolizini yaxshilaydi. Ferment preparatini kushilishi
bilan klikovinani uziluvchanligi
ortadi. maxsulotni strukturasi va sifati yaxshilanadi. Glyukoaminaza, aminosubtilin
G10X, protosubtilin preparatlari kushilganda non maxsulotlarini mazasi
xushbuyligi govakligi ortadi. Yaltirok rangga kiradi.
Ferment preparatlari yordamida gushtni yumshatish yordamida
chegaralangan gidrolizga uchratish ularni texnologik va ozuka bop xususiyatlarini
oshiradi. Namlikni yaxshi saklaydigan bulib kolganligi uchun shiraliligi ortadi.
Ekstraksiyalanadigan amnokislotalar, peptidlar kupayadi. Oson xazm bo`ladigan
mazali va xushbuy bulganligi uchun biologik va iqtisodiy kimmati ortadi.
Proteolitik fermentlar gushtni suyakdan ajralishi, yukori nav gusht mikdorini 5 -7
% ga oshiradi. Proterorezin P10X, protorizin P10X, protosubtilin G10X
koramoldan polufabrikatlar olishda foydalanish effektivligini 15-20 % ga oshiradi.
Tendrin, tona, ON-T papain, perment preparatlari gusht sifatini oshirishda ush
sharoitida xam kullaniladi.
Sut sanoatida proteolitik ta’siriga ega bulgan fermentlar preparatlari sutni ivishida,
pishlok olishda kullaniladi. Bu maksad uchun buzok va kuzilar oshkozonidan
olinadigan renin kullaniladi. 110000 ta kuzi oshkozonidan 1 tonna renin olinadi
Xozir bu fermentni mikrobiologik sintezi (Yaponiyada-rennet, Daniya darennilaza,
Fransiyada-fromaza, MDX da protomezenterin P10X) yulga kuyilgan. Xozir bu
yermentlarni tabiiy renin bilan birgalikda kullash taklif kilin gan. Ferment
preparatlari kullash orkali olingan pishlok mazasi, sifatining yaxshiligi bilan ajralib
turadi. Sut sanoatida laktaza yoki b galaktozidaza fermenti kullaniladi.
Kupchilik axoli, ayniksa janubiy uzok shimol regionlari axolilari sutkandi
laktozani xazm kila olmaydi. Laktaza ta’sirida laktozani glyuoza va galaktozaga
parchalash-bu kandni xazm bo`ladigan kandga aylantiradi.
Spirt ishlab chiqarish sanoatida undirilgan arpa yoki bugdoy uni urniga
mugor zamburugi kulturalari kraxmal gidrolizini intensivlash, kandli shinnini
achishini tezlashtirish va spirt chikishini unumdorligini oshirilishiga olib keladi.
Oxirgi vaktlarda glyukoanilaza kullanilmokda. Spirt ishlab chiqarishda
suyultiruvchi va kand xosil kiluvchi amilaza, glyukoamilaza, gemiseliloza, seliloza
v proteoza (achitki shinnisini azot oziklanishini boyitish uchun) fermentlari muxim
rol uynaydi.
Pivo ishlab chiqarishda ferment preparatlari texnologik jarayonni xamma
etaplarida ishlatiladi. Bu sanoatda amilolitik proteolitik sitolitik fermentlar keng
kulaniladi. Ferment preparatlarini bijgishni yetiltirishda tiniklashtirishda pivon
idishlarga kuyishdan avval kislorodni yukotishda (glyukozooksidaza yordamida)
ishlatiladi.
Protelitik fermentlar yuvuvchi yuza aktiv moddalar ishlab chiqarishda oqsil
doglarini ketkazishda teri oshlashda terini yumshatishda, teridagi junni tushirishda
kullaniladi.
Fermentlarni medisinada kullanilishi. Biologik suyukliklardan olinadigan
fermentlar keng kulanilmokda. Shuningdek gen injeneriyasi va iotexnolggik usullar
yordamida xoxlagan fermentlar ishlab chiqarish imkoniyatlari tugildi. Organizmni
ximoyalovchi suyukliklar burun suyukligi kuz yoshi tirkibida lizosin fermenti
ajraladi. Bu ferment kator (grammusbat) bakteriyalar hujayralari devoridagi
nukoplisaxaridlarni parchalagan. Kator kasalliklarni boshlanish stadiyalarida ichki
jaroxatlanishda limfa, kon va siydikda u yoki bu xil ferment mikdorini ortishi yoki
kamayishi kuzatiladi. Bu xolatda kasalliklarni anik diagnoz kuyish mumkin.
Asparagin ba’zi bir rak hujayralari uchun almashinmaydigan ozuka xisoblanadi.
Asparagin toza fermenti asparaginni aspertoy kislotasi va amiakka archalaydi.
L asfaragin KN2O -->L aspartat kislotaKNH3 E Coli 2 xil asparaginaza ishlab
chikaradi. Ulardan biri anetilimfom aktivdlikka ega. Tripsin streptokinoza
shamollashga karshi jaraoxatlarni ishlashda lidaza sereblolizin xar xil trombozlarag
karshi effektiv preparat sifatida kullaniladi. Proteolitik fermentlar kator ogir
yukumli kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Fermentlar sanoat masshtabida
almashinmaydigan aminokislotalar, lizin, tripatofan tuyinmagan yog kislotalar
glyukozadan fruktoza olishda kullanilmokda.
Immobilizasiya deganda tuxtovsiz ketadigan jarayonlardan foydalanish
imkoniyatlarni yaratuvchi fermentlar transformasiyasiga aytiladi. Fermentlarni
immobilizasiya kilish degani kuyidagi sabablarga kura amalga oshiriladi:
birinchidan immobilizasiya kilingan fermentlar reaktorda ushlab kolinadi. Eruvchi
ferment esa reaksiya maxsuloti bilan chikib ketadi. Reaktorga yangi ferment
porsiyasini kushish kerak bu kimmatga tushadi, kolaversa maxsulot tarkibiga
aralashgan ferment keraksiz maxsulotdir.
Ikkinchidan immobilizasiya kilingan ferment uz aktivligini uzok vakt saklab
koladi. Uchinchidan immobilizasiya kilingan fermentlarni katalotik
jarayonlarnietablariga karab ma’lum tartibda joylashtirish mumkin.
Immobilizasiya kilingan fermentlarni ushbu sifatlari ulardan kup mikdordagi
substratni kayta ishlashda kul keladi. Fermentlarni immobilizasiya kilish ularni
kerakli shakl va xajmga tuplash bu orkali turli tuman maksadlarda foydalani
imkoniyatlarini yaratadi.
Fermentlar immobilizasiyasini kup usullari ma’lum. anik bir immobilizasiya
usulini tanlash kator omillarga: fermentning umumiy katalitik aktivligiga
katalizatorni foydalanish effektivligiga uni inaktivasiyasi va regenirasiyasiga va
nixoyat kiymatig boglik. Fermentlarning immobilizasiya usullarni ikki gruxga
bulish mumkin: kimyoviy usul, fizikaviy usul. Ximyaviy usullar: a) fermentni
matrisaga kovalent bog yordamida boglash, b) kundalangiga boglar orkali xosil
kilingan ferment matrisasi va polifunksional gruppalar yordamida fenment
molukulalari orasida boglar xosil kilish. Fizikaviy usul: a) fermentlani govak
tolasimon materiallarga kiritish. b) Fermentni suvda erimaydigan gelmatrisaga
kiritish. v) Fermentni eshilgan tolaga kiritish. g) Fermentni mikro kapsulaga
kiritish. Adsorbisiya yuli bilan ferment immobilizasiyasi uchun aktivlangan kumir,
silikagel, alyuminiy, oksidi kraxmal, loy, shisha, tanninamino-sellyuloza,
konkavalin A, sefarozalar ishlatiladi. Ionli boglash uchun kation almashtirgichlar -
KM- sellyuloza, amberlit CG-50, daueks-50; anion almashtirgichlar DEAYe-
seliloza DEAYe-yefadeks, poliamino-polistirol, amberlit IR-45 lar ishlatiladi.
Ferment immoblizasiyasi uchun adsorbent yoki matri sani tugri tanlash kerak.
Ferment matrisaga boglanganda xossa gki xususiyatiga, uning stabilligiga ta’sir
kilasligi kerak. Immoblizasiya kilingan fermentni akti vligi va boshqa
parametrlarga materiyaning fizik va mexanik xususiyatlarita’sir kiilshi mumkin.
Matrisining govakli darajasi poralarning joylanishi, razmeri immobilizasiya
kilinishi mumkin bulgan ferment mikdori, ichki yuzaga boglangan substratni bilan
boglanishini bayelgilaydi. Materiyaning mexanik mustaxkamligi turli
konstrusiyadagi
reaktorlarda
foydalana
olish
imkoniyat
larini
belgilaydi.Molekulalar aro boglarni xosil kilish uchun 2 va undan ko`proq
funksional gruxlarni tutuvchi moddaoglardan foydalanish mumkin. Bunday modda
sifatida glyutarat aldegidini olish mukin.
Bunday moddalar katoriga yana bisdiazobenzidin, sianurxlorid va
geksame-tildiizosionatlarni olish mumkin.
Immobilizasiyani fermentni matrisaga kiritish usuli ferment tabiatiga bogli-
emasligi bilan fermentning nativ strukturasiga kamrok ta’sir kilishi bilan
farklanadi. Kiritish usullari ikki guruxga bulinadi: birinchisiga fermentni polimer
matrisaga kiritish,ikkinchisiga fermentni substrat va reaksiya maxsulotidagi
ajratuvchi membrana fermentni utkazmasligi, lekin substrat bilan reaksiya
maxsulotini utkazish kerak.
Kupincha fermentni poliaktrilamid geli panjarasiga akrilamildni kundalangiga
boglovchi monomer va ferment ishtirokida poolimerlash orkali immobilizasiya
kilinadi.
Immobilizasiyaning boshqa usulida fermentni yarim utkazgich membranali
kapsulaga kritishdir. Bu usulning iologik prototini lizosomadir mikrokapsulalash
usullari katalizator aktiv yuzasining yukorililigi (millilitr ferment suspenziyasida
2500 kvadrat sm aktiv yuza), spesifiklikning yukoriligi bilan farklanadi Fermentlar
immobilizasiyasi uchun yarim utkazgich membranalar orkali ultrafiltrasiyaga
asoslangan moslamadan foydalanaish mumkin. Yarim utkazgich membrana kichik
molekulali moddalarni ferment eritmasi va kushni eritma orasida almashinuviga
halakit bermaydi.
Mikrokapsulalashdan farkli ularok bu usulda ikki eritmani ajratuvchi yuza oz,
undan tashkari ferment okimi vaktida ferment denaturasiyaga uchrashi mumkin.
Membrana orkali massa almashinuvi anchagina past bu esa jarayon tezligini
chegaralab kuyadi. Yarimutkazgich membrana yordamida fermentlarni
immobilizasiya kilish usulining afzalligi shundaki bu usulda xoxlagan ferment yoki
fermentlar aralashmasini, yana yukari molekulyar yoki suvda erimaydigan
substratlar bilan ishlash mukin. Undan tashkari polimerlarni gidrolizi
reaksiyalarida yarim utkazgich membrana orkali reaksiya maxsuloti-past
molekulyar brikmalar utadi. Yukori molekulyar birikmalar ferment eritmasti bilan
koladi.
Immobilizasiya kilingan fermentlarni kullanishi: a) sanoatda kullanishi
immobilizasiya kilingan fermentlar asosida olingan katalizatorlar va kator katta
masshtabli sanoat ishlab chiqarishlarida kullanilmokda Bunday muxim sohalar
katoriga makkajuxori kraxmalidan fruktoza mikdori yukori bulgan sirok ishlab
chiqarish, rasiomat aralashmalari ajratish yuli bilan L- amino kislotalar ishlab
chiqarishni olish mumkin. Undan tashkari immobilizasiya kilingan
penisillinasilazani kullab yarim sintetik pesilinlar olishni xam kursatish mumkin
Saxarozani glyukoza bilan aolmashtirib bulmaydi, chunki glyukozaning shirinligi
pastrok. Undan tashkari glyukoza konsentrlangan eritmalarda kristallanishi uni
keyingi kayta ishlash va saklashni kiyinlashtiradi. Bu kamchiliklarni glyukozani
kisman glyukozo izomerazani fermenti yordaimda fruktozaga aylantirish orkali
ma’lum darajada yugotish mumkin.
50 gradusda reaksiyaning muvozanat konstantasi 1 ga yakin bo`ladi,
shuning uchun tempraturani o`zgarishi ta’sir kilmaydi, chunki izomerlanish
reaksiyasining issiklik defekti 1 kkmol. Shu sababli reaksiya maxsuloti 1:1
nisbatdagi glyukoza va fruktoza aralashmasidir. Bunday aralashma toza
glyukozaga nisbatan anchagina shirin, shakar urnini turli sohalarda bosishi
mumkin. Jumladan salkin ichimliklar tayyorlashda ozuk ovkat maxsulotlari non
ishlab chiqarishda sanoatida ishlatilishi mumkin. Yanada shirinro aralashmani
izomerlanish maxsulotini xromotografik ajratish yuli bilan fruktozaga boyitish
mumkin. Glyukoza izomeraza kayta mikroorganizmlar tomonidan sintez
kilinadigan hujayra ichki fermentidir. Bu fermentni yumshok sharoitda extiyotlik
bilan ajratilmasa kaytmas denaturasiyaga uchrashi mumkin. Glyukoza izomeraza
ingibitorlar ta’siriga sezgir. Shu sababli bu fermentni immobilizasiya kilib ishlatish
va jarayoni katiy nazorat ostida olib borish talab kilinadi
Yukoridagi sxemada immobilizasiyalangan glyukozoizomeraza fermentidan
foydalanib glyukozaga boy bulgan makka juxori siropi ishlab chiqarish jarayeni
keltirilgan. Kraxmal glyukoza uchun kullaniladiga alfa amilaza fermentini termik
turginligini oshirish (jarayen 105 S da olib boriladi) uchun kalsiy ionlari kushiladi.
Bu ion esa glyukozaizomerazani ingibirlaydi, shuning uchun
dekstroza eritmasi izomerizasiya reaktoriga tushishidan oldin ion almashinuv
smolalari yerdamida kalsiy ionlar boglanib olinadi g). Immobilizasiya kilingan
fermentlarni tibbiyotda va kimyoviy analizda kullanishi. Hozirgi vaqtda odamni
120 dan ortik nasliy tugma metabolik kasalliklari aniklangan. Ulardan kupchiligi
sogldom odam organizmida bitta ferment aktivligi yetishmasligi tufayli kelib
chikadi. Masalan: Fenilketonuriya (akliy rivojlanishni tuktashiga sabab buluvchi
kassalik) fenilanalinni tiro zinga aylanishini ta’minlovchi ferment yetishmasligi
tufayli kelib chikadi. Hozirgi vaqtda bu kasallikni davomida terapevtik amaliyotda
fenil analin tutmaydigan diyeta orkali davolanadi. Davolashning alternativ yuli
organizimiga yetishmaydigan fermentni kiritishdir, lekin bunday aktivlikka ega
bulgan fermentni xayvon organizmidan ajratib olib odamga yuborisa immunologik
yeraksiya beradi. Bu muammoni fermentni gelga, tolaga yeki mikro kapsulaga
immobilizasiya kilib yuborish orkali yechish mumkin. Bunday yulda
immobilizasiya kilingan ferment immun sistemani ximoyaviy reaksiyastini
kuzgatmaydi Kichik molekulali substrat ferment bilan uzaro ta’sirlasha oladi. Bu
keltirilgan variant rejalashtirilayotgan kompakt suniy buyraka asos bulib xizmat
kildi. Bu loyixaga asosan ureaza, ion almashinuv smola yoki aktivlashtirilgan
kumir mikrokapsulaga joylashtiriladi
